geoinżynieria geoinżynieria Projektowanie i wykonywanie ścian szczelinowych 1. Wprowadzenie Ściany szczelinowe są to betonowe lub żelbetowe konstruk- cje, formowane w szczelinie wygłębionej w gruncie. Zwykle stateczność ścian szczeliny wycinanej w gruncie zapewnia za- wiesina bentonitowa, niekiedy jest to roztwór polimerowy lub zawiesina twardniejąca. Wykonawstwo ścian szczelinowych należy do specjalistycz- nych robót geotechnicznych; wymaga zaawansowanej wiedzy i doświadczenia. Ściany szczelinowe są stosowane powszech- nie w budynkach z głębokimi podziemiami oraz w budow- nictwie komunikacyjnym, zwłaszcza w robotach tunelowych w miastach (metro, arterie dla samochodów ukryte pod tere- nem). W takich obiektach pełnią one funkcję konstrukcji opo- rowych. Są jednostronnie odkopywane, z pozostawieniem kil- kumetrowej części utwierdzonej w gruncie. Przy odsłonięciu ściany dużej wysokości niezbędne jest dodatkowe rozparcie Rys. 1. Podstawowe elementy i wymiary ściany szczelinowej [19]: albo zakotwienie na jednym lub kilku poziomach. 1 ścianki prowadzące, 2 rozparcie ścianek, 3 element rozdzielczy, W kraju mamy kilka firm, które wyspecjalizowały się w budo- 4 sekcja pierwotna, 5 sekcja wtórna, 6 teowa, 7 sekcja kolej- wie ścian szczelinowych. Wiedza i doświadczenie kadry tech- na, A rzędna ścianek prowadzących, B grubość nominalna ściany, Bw szerokość wykopu szczeliny, L długość sekcji, D głębokość nicznej wykonawców są na ogół na wysokim poziomie. Celem szczeliny, H wysokość ściany referatu jest przedstawienie tych wiadomości, które mogą inte- resować przede wszystkim inwestorów i projektantów. 2. Charakterystyka ścian szczelinowych W szczelinie jest formowana żelbetowa ściana, złożona z oddzielnie wycinanych w gruncie i betonowanych sekcji. Powszechnie stosowane ściany mają grubość 60 i 80 cm. Na- rzędziami do wycinania w gruncie szczelin o takiej szerokości dysponują krajowi wykonawcy. W konstrukcjach z kondygna- cjami o normalnej wysokości (2,5 3,5 m) na ogół wystar- cza ściana grubości 60 cm. W przypadku większej wysokości kondygnacji lub dużego rozstawu rozpór albo kotwi konieczne jest użycie ściany o grubości 80 cm; te grubsze ściany stosuje się też w robotach tunelowych. Grubość mniejsza niż 60 cm nie jest zalecana przy formowaniu ściany z betonu zbrojone- go, układanego metodą kontraktor. Szczeliny węższe od 60 cm mogą być przydatne do formowania ścian z prefabrykatów osadzanych w zawiesinie twardniejącej, brak jednak zaintere- Rys. 2. Podstawowe elementy i wymiary ściany szczelinowej [19]: sowania ścianami z prefabrykatów. Powodują to względy trans- 1 ścianki prowadzące, 2 rozparcie ścianek, 3 element rozdzielczy, portowe i trudności w manipulowaniu na placu budowy cięż- 4 sekcja pierwotna, 5 sekcja wtórna, 6 teowa, 7 sekcja kolejna, kimi, wielkowymiarowymi elementami. Szczeliny o szerokości A rzędna ścianek prowadzących, B grubość nominalna ściany, Bw szerokość wykopu szczeliny, L długość sekcji, D głębokość szczeliny, 50 i 40 cm przeważnie służą do budowy ekranów przeciwfil- H wysokość ściany tracyjnych. Zapotrzebowanie na ściany o grubości większej od 80 cm jest sporadyczne. Najgrubsza ściana wykonana w Polsce ma 100 cm (hotel HYATT w Warszawie). W budownictwie ko- teowym wykonano w konstrukcji oporowej Dolnośląskiej Trasy munikacyjnym stosuje się niekiedy ściany z sekcji o przekroju Średnicowej w Katowicach. złożonym: teowym lub dwuteowym. Są to przypadki, gdy ścia- Ściany szczelinowe można wykonywać bardzo blisko istnie- na obciążona jest poziomo siłami wywołującymi duże zginanie, jących budowli. Odległość ta wynika głównie z wymagań wy- a możliwości rozparcia lub kotwienia są ograniczone. Ścianę konawczych. Sprzęt powszechnie używany do budowy ściany, z sekcjami o przekroju teowym wykonano w Warszawie na z uwagi na jego gabaryty, wymaga oddalenia krawędzi szczeli- stacji metra Dworzec Gdański, gdzie w wysokiej hali stacyjnej ny od lica budowli o co najmniej 30 cm. Taka też odległość jest ściana rozparta była płytą denną i stropem obiektu, bez stropu potrzebna do umieszczenia ścianki prowadzącej, spełniającej pośredniego nad peronem. Ścianę z sekcjami o przekroju dwu- rolę prowadnicy, chwytaka i podstawy sprzętu użytego do for- GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) 43 geoinżynieria geoinżynieria mowania ściany. Większa odległość szczeliny od istniejącego budynku może być potrzebna w przypadku, gdy jego funda- ment ma szeroką odsadzkę. Wyjątkowo wykonuje się również ściany w odległości od budynku mniejszej niż 30 cm. W skraj- nym przypadku, przy budowie trzykondygnacyjnego podzie- mia (10 m głębokości) budynku przy ul. Mokotowskiej w War- szawie, wykonano ścianę w odległości 16 cm od fundamentu kamienicy posadowionej około 2 m poniżej terenu. Ściana szczelinowa jest wykonywana sekcjami wzajemnie do siebie przylegającymi. Długość sekcji wynosi na ogół 5 7 m. Im dłuższa jest sekcja, tym zwiększa się zagrożenie obwału gruntu lub defektów betonu ściany, obniża się też bezpieczeń- stwo budowli bezpośrednio przyległych do szczeliny. Dlate- go przy budynkach stosuje się krótkie odcinki sekcji, najlepiej odpowiadające rozwarciu chwytaka. Sekcję trzeba betonować natychmiast po zakończeniu głębienia i wstawieniu szkiele- tu zbrojeniowego. Przy małej długości sekcji skraca się czas odsłonięcia podłoża fundamentów przyległego budynku do 3 4 godzin. Ściana szczelinowa jest odsłaniana w trakcie pogłębiania wy- kopu podziemia lub obiektu komunikacyjnego. Zależnie od obciążenia poziomego ściany i jej sztywności stosuje się różne podparcia poziome, np. kotwienie iniekcyjnymi kotwami grun- towymi lub rozpieranie stropami (albo rozporami rurowymi) kondygnacji podziemnych. Ściana szczelinowa może stanowić obudowę wykopu, speł- niającą swoją funkcję tylko do czasu wykonania konstrukcji podziemia. Jest to jednak dość kosztowne zabezpieczenie wy- kopu, które po zakończeniu robót budowlanych pozostaje nie- Fot. 1. Ściany szczelinowe stacji metra kotwione w górnej części i roz- wykorzystane. Obecnie powszechnie odchodzi się od takich pierane w dolnej rozwiązań i wykorzystuje ściany szczelinowe, również jako konstrukcyjne elementy budowli. Stawia się wówczas wyższe wymagania techniczne; dotyczy to równości powierzchni, jako- ści betonu - głównie jego wodoszczelności, szczelności styków sekcji ściany. 3. Projektowanie konstrukcji ze ścian szczelino- wych Ściana szczelinowa na ogół nie stanowi samodzielnej konstruk- cji, ale wchodzi w skład budowli i jest jej elementem wykonywa- nym w początkowej fazie robót. Konsekwencją tego jest zmiana warunków obciążenia ściany w kolejnych fazach budowy. Z te- go faktu wynika potrzeba przeanalizowania wielu schematów statycznych oraz stanów obciążeń parciem gruntu (czynnym i spoczynkowym). Zmienne mogą też być warunki obciążenia parciem wody, gdy niezbędne jest obniżenie jej poziomu lub ciśnienia na czas robót ziemnych. Aby właściwie zaprojektować konstrukcję ze ścian szczelinowych wskazane jest przeanalizo- wanie stanu obciążeń w różnych stadiach budowy i użytkowa- nia. Autor w takiej sytuacji postępuje wg poniższego schematu: 1. Analiza warunków gruntowych. 2. Analiza warunków wodnych. 3. Ocena wpływu budowy projektowanej konstrukcji na ist- niejące budowle i określenie niezbędnych zabezpieczeń lub wzmocnień. 4. Opracowanie metody budowy konstrukcji. 5. Ustalenie schematów statycznych w poszczególnych fazach robót. 6. Określenie wielkości obciążenia naziomu w czasie robót bu- dowlanych i docelowego. 7. Ustalenie miejsca ustawiania żurawi obsługujących budowę. 8. Określenie wielkości obciążeń ściany szczelinowej pocho- Fot. 2. Rozpory rurowe ścian i naroża oraz usztywnienie szczytowej dzących od zabudowy istniejącej lub możliwej do wykonania ściany szczelinowej fragmentem stropu w poziomie 0 w przyszłości. 44 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) geoinżynieria geoinżynieria 9. Określenie parcia gruntu pochodzącego z poszczególnych jego warstw. 10. Obliczenia statyczne wg wszystkich schematów, istotnych dla ustalenia wytężenia. 11. Dobór przekroju ściany i uzbrojenia. 12. Konstruowanie ściany szczelinowej. 13. Zaprojektowanie konstrukcji współdziałających w czasie budowy i docelowo (np.: rozpory, kotwy gruntowe, rozpar- cia stropami podziemia, podpory tymczasowe stropów roz- pierających, połączenie płyty dennej ze ścianą). 14. Opracowanie szczegółowych specyfikacji technicznych. 15. Opracowanie projektu monitorowania budowy i przyle- głych obiektów, drzew i zieleni, uzbrojenia podziemnego. Niektóre z tych punktów warto rozwinąć lub skomentować. Fot. 3. Oparcie rozpór o poziome oczepy z dwuteowników zawieszonych Ad 1. Rozpoznanie podłoża powinno sięgać około 5 m poni- na ścianie szczelinowej żej przewidywanego poziomu posadowienia ściany szczelino- wej, przyjmując, że ściana jest zagłębiona w grunt około 5 m cji z lokalnym defektem w betonie; może on być dostrzeżony poniżej dna wykopu. Niezbędne rozpoznanie należy przepro- dopiero po odkopaniu ściany i dopiero wówczas naprawiony. wadzić do głębokości około 10 m poniżej dna wykopu. Doku- Defekt na nieodkrywanej powierzchni ściany pozostanie nie- mentacja powinna zawierać przekroje geotechniczne wzdłuż dostrzeżony i nie będzie naprawiony. miejsca lokalizacji ścian szczelinowych oraz podawać szczegó- Przy projektowaniu ściany wspornikowej należy pamiętać łowy opis gruntów i ich parametry. o przewężeniu przekroju betonu w poziomie łączenia płyty Ad 2. Rozpoznanie podłoża i wód gruntowych jest niezbęd- fundamentowej ze ścianą szczelinową. Choć to przewężenie ne do ustalenia warunków wykonywania wykopów i ewen- znajduje się powyżej strefy największego momentu zginające- tualnego zakresu czasowego obniżenia poziomu lub ciśnienia go, to zmniejszenie o 15 20% przekroju betonu w strefie ści- wody gruntowej. Rozpoznanie powinno umożliwiać opraco- skanej może decydować o wytrzymałości przekroju. wanie projektu odwodnienia. W latach 90. szczelinowe kotwiono iniekcyjnymi kotwami Ad 3. Najczęściej ściany szczelinowe stosuje się przy bu- gruntowymi (rys. 2). Obecnie administracja budowlana niechęt- dowie dwu-, trzy-, nawet pięciokondygnacyjnych podziemi. nie akceptuje kotwienie. Trzeba pamiętać, że kotwy na ogół W większości przypadków sąsiadują one bezpośrednio z ist- wychodzą poza granice parceli, na której wykonywana jest niejącymi obiektami, najczęściej budowanymi na przełomie inwestycja. Po zakończeniu robót przestają pełnić swą funk- stuleci. Stare obiekty mają zwykle jedną kondygnację podziem- cję techniczną, ale pozostają na terenie sąsiada i będą w przy- ną i są posadowione na głębokości 2,20 2,50 m poniżej te- szłości stanowiły poważne utrudnienie w robotach fundamen- renu, na ławach fundamentowych, najczęściej ceglanych lub towych i podziemnych. W obiektach o regularnych kształtach gruzobetonowych. Zestawiając to z wykopem głębokim na i umiarkowanej odległości przeciwległych ścian (do 30 m) 10 lub 15 m, usytuowanym w odległości mniejszej od 1 m od stosuje się rozpory metalowe (fot. 1). Rozpory wykonuje się krawędzi fundamentu, rysuje się zagrożenie bezpieczeństwa z rur stalowych, najczęściej o średnicy 50 cm, przy rozpiętości staruszka . Istotny wpływ mają także zmiany poziomu wody kilkunastu metrów, i 70 cm, przy większej rozpiętości. Roz- gruntowej, powodujące osiadanie terenu. Czasowe odciążenie pory umieszczane są poziomo i wspierane o poziome oczepy i odprężenie podłoża w miejscu głębokiego i rozległego wyko- z dwuteowników (fot. 3), zawieszone na wspornikach ściany pu powoduje kilkumilimetrowe unoszenie terenu przyległego. lub bezpośrednio o gniazdo oporowe przytwierdzone do ścia- Skutki tego osiadania i unoszenia należy przeanalizować i jeśli ny szczelinowej. to niezbędne, wzmocnić fundament i/lub usztywnić konstruk- Coraz powszechniej buduje się podziemia metodą stropową, cję starego budynku. w której stropy kondygnacji podziemnych stanowią rozparcie Ad 4. Zadaniem projektującego jest ustalenie metody budo- ścian szczelinowych (rys. 3). Stropy są opierane na tymczaso- wy. Celem jest określenie kolejności robót i wszystkich niezbęd- wych podporach ze słupów stalowych i pali lub baret posado- nych działań, które zapewnią bezpieczeństwo. Najistotniejsze wionych poniżej poziomu płyty dennej. W garażach podziem- jest określenie sposobu podparcia, umożliwiającego przejęcie nych wysokość kondygnacji jest mała, na ogół poniżej 3 m. reakcji od sił poziomych. Wówczas wskazane jest w czasie głębienia wykopu wykony- Wykopy o małej głębokości mogą być wykonywane bez ko- wanie co drugiego stropu. Pozwala to uzyskiwać wysokie na twienia i rozpierania ściany szczelinowej. W takim przypadku 5 5,5 m przestrzenie pod stropem, dogodne do prowadzenia ściana szczelinowa ma schemat statyczny belki wspornikowej, robót ziemnych, ułatwiające wprowadzenie i pracę ciężkich utwierdzonej w gruncie. Jej zakotwienie w podłożu w normal- maszyn do robót ziemnych, zaś pominięte stropy trzeba pózniej nych warunkach nie powinno być mniejsze od 4 m, natomiast wykonywać na rusztowaniach. wskazane jest 5 m. Potrzeba większego zagłębienia, niż okre- W powszechnym przekonaniu metoda stropowa daje więk- ślono obliczeniami stateczności obudowy, wynika z częstej szą pewność oparcia obudowy niż inne zabezpieczenia. Wy- praktyki lokalnego pogłębiania wykopu, nie uwzględnionego maga to jednak komentarza. Ściana szczelinowa odsłonięta w projekcie, np. wykonanie zbieracza lub ujęcia wody. Takie wykopem do pierwszego poziomu doznaje przemieszczenia. pogłębienie na ogół sięga do 1 m. Po zabetonowaniu stropu skurcz betonu powoduje dodatko- Przed rozpoczęciem robót ziemnych ściana szczelinowa po- we przemieszczenie o kilka milimetrów. Po wykonaniu wyko- winna być zwieńczona oczepem żelbetowym, w celu uzyskania pu kolejnego poziomu ściana doznaje dalszego odkształcenia, lepszej współpracy sąsiednich sekcji. Zadaniem zwieńczenia jest a przemieszczenia się sumują. Przy wielokondygnacyjnych ograniczenie względnych przemieszczeń sekcji i zapobieżenie podziemiach trzeba to sumowanie uwzględniać przy określaniu rozszczelnieniu styków oraz zapewnienie bezpieczeństwa sek- osiadania gruntu za ścianą i fundamentu przyległego budynku. GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) 45 geoinżynieria geoinżynieria W podziemiach garażowych budynków o małych wymiarach unika się ramp zjazdowych i stosuje wielopoziomowe parko- wanie na platformach lub paletach transportowanych windami. W takim przypadku przestrzeń garażowa nie ma stałych stro- pów pośrednich i stanowi halę o wysokości do 10 m. Strop w poziomie terenu nie jest dostatecznym rozparciem, umożli- wiającym odsłonięcie ścian szczelinowych na tak znaczną wy- sokość. Wykonuje się wtedy pośrednie rozparcie z rur stalo- wych, które są usuwane po wykonaniu płyty fundamentowej. W związku z tak znaczną wysokością hali ściany szczelinowe muszą mieć grubość co najmniej 80 cm, a i te mogą być niewy- starczające; konieczne staje się wówczas użycie sekcji o prze- kroju teowym. Wskazane jest wykonanie w połowie wysokości ściany wieńca żelbetowego. Zapobiega on klawiszowaniu sekcji ściany i przeciwdziała rozszczelnieniu styków. Wieniec ten można wykorzystać do zawieszenia i oparcia rozpór. W podziemiach o kształcie wydłużonego prostokąta stosuje się podział garażu na dwie części ze stropami przesuniętymi o kondygnacji. Ułatwia to zbudowanie ramp zjazdowych wzdłuż szerokości podziemia, każda łączy bowiem tylko pół- piętra. Taki układ stropów bardzo komplikuje budowę metodą stropową. Rozwiązaniem jest zastosowanie w strefie przesu- nięcia stropów podpór tymczasowych z baret zabetonowa- nych, aż do poziomu najwyższego stropu podziemia. Barety stanowią łączniki stropów i przekazują poziome siły rozpie- rające ściany. Przy metodzie stropowej należy się liczyć z odkształcenia- mi stropów, szczególnie wyższych kondygnacji podziemia. W wyniku usuwania gruntu z podziemia, odciążeniu ulega podłoże. Towarzyszy temu unoszenie dna wykopu w jego centralnej części. Wraz z unoszącym się dnem podnoszą się Rys. 3. Kolejność robót w podziemiu: a - wykop do poziomu stropu słupy podpór tymczasowych, na których wspierają się stropy. pod -1, b - wykonanie podpór tymczasowych i stropu pod -1, c - wykop przez dwie kondygnacje, wykonanie stropu pod -3, d- wykonanie stropu Do niedawna tego problemu nie dostrzegano. Pomiary doko- pod -3, e - pogłębienie wykopu, f - zabetonowanie fundamentu i stropu nane w obiektach metra posadowionych w iłach wskazują, pod -2 że to uniesienie może osiągać kilkucentymetrowe wartości w centralnej części wykopu i nieznaczne przy ścianie szczeli- nowej. Zaleca się dokonywanie pomiarów ruchów pionowych słupów w trakcie pogłębiania wykopu, aby określić rozmiar zjawiska i wpływ na konstrukcję podziemia. Tylko drogą gro- madzenia i analizowania wyników z budowanych obiektów będzie można przewidzieć wielkość przemieszczeń w różnych gruntach i ustalić zalecenia dla projektantów. Metoda stropowa umożliwia prowadzenie robót w dwóch kierunkach (top and down): w części podziemnej pogłębianie wykopu i budowę coraz niżej położonych kondygnacji, równo- cześnie w nadziemnej części można podjąć budowę wyższych kondygnacji, korzystając z podpór tymczasowych. Taka możli- wość przyspieszenia budowy jest szczególnie chętnie forso- wana przez inwestorów. Dla pełnego obrazu korzyści należy Rys. 4. Schemat metody stropowej przy stropach przesuniętych mieć świadomość, że: o kondygnacji " na małym placu budowy trzeba jednocześnie zapewnić funk- cjonowanie i obsługę transportową dwóch frontów robót:dol- " jeśli płyta denna jest układana na iłach pęczniejących, należy nego, związanego z wywozem mas ziemnych, i górnego, po- dążyć do szybkiego jej obciążenia, aby ograniczyć deformację chłaniającego duże ilości materiałów budowlanych; podłoża. W przypadku analizowanej metody nie można wy- " wznosząc kondygnacje nadziemne utrudnia się, a nawet korzystać ciężaru wznoszonego budynku, bowiem przez długi uniemożliwia obsługę żurawiami kondygnacji podziemnych; okres to obciążenie jest przekazywane głębiej fundamentami " nadziemna część budynku jest przez jakiś czas oparta na podpór tymczasowych. podporach tymczasowych, a dopiero po wykonaniu płyty den- Autorowi znane są dwa przypadki zastosowania takiej me- nej i słupów docelowych kondygnacji podziemia ciężar bu- tody budowy (wieżowiec TP SA i hotel HYATT w Warszawie); dynku zostanie przez nie przejęty i wówczas zostaną usunięte oba potwierdziły przewagę niedogodności nad korzyściami. podpory tymczasowe. Tej zmianie sposobu podparcia towarzy- W przypadku bardzo rozległych wykopów, jeśli pozwalają na szą odkształcenia budowli i trudne do przewidzenia siły oraz to warunki, wykorzystuje się budowaną konstrukcję podziemia deformacje, a nawet zarysowania konstrukcji; do oparcia rozpór (rys. 5). Wówczas wykonuje się wstępny wy- 46 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) geoinżynieria geoinżynieria kop do głębokości rzędu 4 m na całej powierzchni, zachowując wspornikowy schemat statyczny ściany szczelinowej. Następnie w centralnej części pogłębia się wykop do pełnej głębokości, ale przy ścianie szczelinowej zachowuje się przyporę z gruntu. Dopiero po zbudowaniu centralnej części podziemia w tym jamistym wykopie zakłada się rozpory. Trzeba zachować sy- metrię obciążeń, aby nie wywołać obciążenia szkodliwego dla budowanej konstrukcji. Na schemacie pokazano rozwiązanie możliwe do zastosowania, gdy zdjęcie rozpory jest dopuszczo- ne przed zabetonowaniem stropu znajdującego się w poziomie rozparcia. Ad 5. Każda z faz odsłaniania ściany szczelinowej lub ko- twienia, albo rozpierania wymaga opisania odpowiednim schematem statycznym. Liczba tych schematów może być Fot. 4. Słup podpory tymczasowej osadzony w barecie, podpiera stropy duża, trzeba bowiem przeanalizować wszystkie możliwe stany kondygnacji podziemia obciążenia. Ad 6. Należy określić obciążenie terenu w pobliżu ściany szczelinowej złożonymi materiałami lub ciężkimi pojazdami, albo maszynami budowlanymi, jak również możliwe do wy- stąpienia obciążenie terenu po zakończeniu robót budowla- nych. Ad 7. Należy unikać ustawiania żurawia wieżowego na te- renie w pobliżu ściany szczelinowej. Jeśli taka lokalizacja jest nieunikniona, żuraw powinien mieć własny fundament, prze- kazujący obciążenie w strefę poniżej klina odłamu obciążające- go ścianę szczelinową. Ad 8. Jeśli w pobliżu ściany szczelinowej znajduje się budow- la, do obciążeń ściany trzeba wprowadzić parcie poziome, wy- wołane naciskiem jego fundamentów. Należy przeanalizować Fot. 5. Podparcie stropu kondygnacji podziemnej na słupie tymczaso- możliwość wybudowania w przyszłości obiektu w sąsiedztwie wym. Pręty wystające ze stropu posłużą do połączenia ściany i słupów ściany szczelinowej i taką ewentualność uwzględnić w schema- żelbetowych, wykonywanych w drugiej kolejności cie obciążeń w stanie docelowym. Ad 9. i 10. Te zagadnienia są obszernie omówione w publi- kacjach [8], [17]. Ad 11. i 12. Kilka poniższych uwag może być przydatnych. Względy ekonomiczne skłaniają projektantów do rezygna- cji ze ścian o grubości 80 cm na rzecz tańszych o grubości 60 cm. Wybierając rozwiązanie tańsze, trzeba się liczyć z gor- szą jakością. W węższej szczelinie trudniej rozpływa się beton i z tego powodu częstsze są przypadki jego defektu. Cieńsza ściana wymaga większej ilości zbrojenia, to z kolei utrudnia rozpływanie się betonu. W ścianach o grubości 60 cm newral- giczną strefę stanowią styki sekcji z wbudowaną taśmą uszczel- niającą. Taśmy rekomendować można w ścianach grubszych, w których beton lepiej wypełnia szczelinę. Szkielet zbrojeniowy należy konstruować tak, aby nie tworzyć przeszkód w równomiernym rozpływaniu się betonu w szczeli- Fot. 6. Rozparcie ścian szczelinowych o stropy budynku wykonanego w centralnej części wykopu nie. Koncentracja uzbrojenia utrudnia otulenie zbrojenia. Uzbro- jenie główne powinno być wykonane z prętów żebrowanych o średnicy większej od 20 mm. Zaleca się stosowanie prętów grubszych i rozstawionych co kilkanaście centymetrów. Pręty główne nie powinny być odginane. W szkielecie zbrojeniowym należy przewidzieć miejsce na wprowadzenie rury wlewowej betonu (kontraktor). Szkielet powinien mieć również: " elementy dystansowe zapewniające otulinę zbrojenia (najczę- ściej są to betonowe rolki nałożone na poziome pręty); " zawiesia z prętów zbrojeniowych, służące do zawieszenia szkieletu na ściankach prowadzących; " uchwyty do zaczepienia lin dzwigu wstawiającego szkielet do szczeliny; " pręty usztywniające szkielet, aby nie doznał on trwałej defor- macji podczas podnoszenia z pozycji leżącej i obracania do Fot. 7. Ściany szczelinowe rozpierane o stropy budynku wykonanego pozycji pionowej. w centralnej części wykopu GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) 47 geoinżynieria geoinżynieria Nie należy wbudowywać w szkielety zbrojeniowe skrzynek szalunkowych lub bloków styropianowych, mających za zada- nie wytworzenie w ścianie otworu na całej jej grubości. Jeśli otwór w ścianie jest niezbędny, np. w celu wprowadzenia ka- nalizacji lub innej instalacji, należy ścianę zabetonować w peł- ni, a dopiero po jej odkopaniu wykonać odpowiedni otwór np. metodą przewiercenia. Beton do formowania ścian szczelinowych powinien być wytworzony z użyciem kruszywa naturalnego i mieć konsy- stencję ciekłą. Tylko taki beton, układany metodą kontraktor (bez wibrowania), może wypełnić szczelinę, opłynąć i otoczyć zbrojenie oraz wypchnąć zawiesinę bentonitową ze wszyst- kich miejsc, szczególnie ze strefy styku sekcji i miejsc z kon- centracją zbrojenia. Błędem jest wymaganie stosowania betonu mostowego do ścian szczelinowych (na kruszywie łamanym). Niestety taki warunek znalazł się w Rozporządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z roku 2000, w sprawie wa- runków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogowe obiekty inżynierskie (w tym tunele i inne podziemne części obiektów komunikacyjnych) i do dziś nie został zniesiony. Jest bezspornie właściwe wymaganie takiego betonu w nad- ziemych elementach konstrukcji obiektów mostowych, ale całkiem nieuzasadnione żądanie takiego betonu w częściach podziemnych, nienarażonych na agresywne działanie środo- Rys. 5. Metoda budowy w rozległym wykopie z wykorzystaniem central- wiska drogowego, a wręcz szkodliwe w konstrukcjach formo- nej części podziemia do rozparcia ścian szczelinowych wanych w gruncie metodą kontraktor. Ściany szczelinowe w pomieszczeniach podziemia nie powin- ny być tynkowane. Jeśli względy estetyczne wymagają gładkich powierzchni, można je przykryć panelami przytwierdzanymi na śruby i demontowanymi w razie potrzeby. Taka potrzeba często się pojawia, szczególnie gdy ściana wykazuje zawilgocenia wy- magające naprawy. Na ścianie bez tynku łatwo można ustalić poszukiwane miejsce. Ściana otynkowana utrudnia odnalezie- nie nieszczelności. Działania naprawcze wymagają wtedy usu- nięcia tynku, a po ich zakończeniu powtórnego otynkowania. Może się też okazać, że zabieg był nieskuteczny i trzeba go po- nowić. Panel może być wielokrotnie zdejmowany, a po każdej interwencji niezwłocznie założony. Ad 13. Konstruktorzy budowlani projektujący wnętrze pod- ziemia często starają się zapewnić utwierdzenie stropu lub płyty dennej w ścianie szczelinowej. W tym celu szkielet zbrojenio- wy ściany szczelinowej dozbrojony zostaje prętami kotwiącymi (nr 1 i 2 na rys. 6). Pręty łącznikowe, zabetonowane w ścianie, przewidziane do włączenia w strop lub płytę, są zagięte i osłonięte arkuszami styropianu. Po odkopaniu ściany pręty te należy odgiąć i połą- czyć ze zbrojeniem stopu lub płyty dennej. Nie zaleca się stoso- wania takiego połączenia. Po pierwsze, dodatkowe pręty swą plątaniną utrudniają rozchodzenie się betonu w szczelinie, co może spowodować złe zabetonowanie ściany. Po drugie, nie jest praktycznie możliwe takie odgięcie prętów, aby w obsza- rze styku betonu starego z nowym były one proste. Krzywizna pozostająca po odginaniu spowoduje, że pręty te, prostując się pod obciążeniem (np. od skurczu betonu), umożliwią powsta- nie mikroszczeliny, dlatego też trudno oczekiwać utwierdzenia w takim połączeniu. W połączeniu płyty dennej ze ścianą może pojawić się kapilarne podsiąkanie wody, pochodzącej z gruntu pod fundamentem; często przy takich połączeniach obserwuje się zawilgocenie ściany na wysokości kilku centymetrów ponad betonem płyty dennej. Zaleca się stosowanie w połączeniach płyty dennej ze ścianą szczelinową elementów umożliwiających uszczelnie- nie styku w przypadku przenikania wody. Służą temu rurki Rys. 6. Uzbrojenie do łączenia stropów i płyty dennej ze ścianą szczelinową 48 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) geoinżynieria geoinżynieria FUKO i taśmy z bentonitem. Taśmy powinny być zakłada- 4. Budowa ścian szczelinowych ne tuż przed betonowaniem, aby nie uległy zawilgoceniu od Wykonanie ściany poprzedzają prace przygotowawcze. wody deszczowej lub technologicznej. Taśma zwilżona przed Teren robót powinien być wyrównany i oczyszczony z urzą- dociśnięciem jej betonem staje się nieskuteczna. Rurki FUKO dzeń obcych, znajdujących się również w gruncie. Przeko- przeznaczone są do wtłaczania iniektu po stwierdzeniu nie- py należy zasypać gruntem mineralnym i dobrze zagęścić, szczelności. a w miejscu głębienia szczeliny powinny być zapełnione Ad 14. Szczegółowe Specyfikacje Techniczne (SST) są piaskiem stabilizowanym cementem. Powierzchnia terenu dokumentem kontraktowym i precyzują wszystkie kwestie wymaga takich zabiegów, które umożliwią poruszanie się istotne do spełnienia warunków technicznych zaprojekto- bardzo ciężkich maszyn (głębiarka, żuraw gąsienicowy) oraz wanej konstrukcji, ponadto regulują zakres obowiązków zapobiegną spływaniu wody opadowej i technologicznej i odpowiedzialności wykonawcy oraz sposób obmiaru wy- w kierunku szczeliny. W tej fazie robót należy wykonać za- konanych robót. Dobrze przygotowane specyfikacje sprzy- bezpieczenia lub wzmocnienia sąsiednich budynków oraz jają uzyskaniu dobrej jakości robót i zmniejszają obszar zrobić pomiary początkowe ( zerowe ), określone w projek- możliwych sporów stron procesu inwestycyjnego. Opraco- cie monitorowania wpływu robót na otoczenie. wanie SST wymaga wiedzy również z zakresu technologii Kolejna czynność to budowa ścianek prowadzących. Pra- robót. Aby ułatwić pracę projektantom Polskie Zrzeszenie ce te należy przeprowadzić z dużą starannością. Od dokład- Wykonawców Fundamentów Specjalnych rozpoczęło opra- nego wyznaczenia kształtu ścianek w pionie i planie zależy cowywanie wzorcowych SST dla różnych robót fundamen- precyzja usytuowania lica ściany szczelinowej oraz właściwe towych. Niebawem zostaną one udostępnione pod adresem umieszczenie szkieletu zbrojeniowego i elementów wyposa- www.pzwfs.pl. żenia technologicznego, w szczególności usytuowanie wnęk Ad 15. Prace związane z wykopami w sąsiedztwie ścian do połączenia ściany z płytą denną i stropami podziemia, ma- szczelinowych mogą szkodliwie wpływać na otoczenie miejsca rek stalowych do rozpór lub uzbrojenia pod głowice kotew robót. Konieczne jest więc monitorowanie ośrodka gruntowe- gruntowych. Na ściankach prowadzących oznacza się począ- go i poziomu wody oraz obiektów znajdujących się w strefie tek i koniec sekcji oraz położenie elementu rozdzielczego, oddziaływania budowy. służącego do ukształtowania powierzchni styku z kolejną Można w uproszczeniu przyjąć zasięg strefy oddziaływania sekcją. wykopu w funkcji jego głębokości Hw wg tab. 1 [11]. Istotnym wyposażeniem budowy jest wytwórnia zawiesiny Stopień wrażliwości budynku na deformacje zależy od jego bentonitowej. Należy ją tak zlokalizować, aby w czasie robót wymiarów i usytuowania względem wykopu. Ważny jest kie- nie trzeba było jej przenosić. Często plac budowy jest tak mały, runek ścian nośnych, równoległy lub prostopadły do krawędzi że brak miejsca na wytwórnię zawiesiny. Wtedy trzeba ją zloka- wykopu. Wrażliwość budynków na deformacje podłoża jest lizować w innym miejscu, oddalonym nawet o kilkaset metrów uzależniona od ich konstrukcji. Orientacyjne wartości granicz- od budowy, i przesyłać zawiesinę rurociągami. nych przemieszczeń zawiera tab. 2 [11]. W bezpośrednim sąsiedztwie szczeliny nie mogą być skła- Monitorowanie powinno być przeprowadzane wg zasad dowane materiały i sprzęt niezwiązany z prowadzonymi ro- ustalonych w odpowiednim dokumencie, przygotowanym na botami. potrzeby określonej budowy. Powinien on zawierać szczegóło- we opisy i instrukcje określające: zasięg strefy oddziaływania wykopu " zakres monitorowania, wyszczególnienie obiektów; bezpośredniego pośredniegood- " wykaz prac budowlanych mających szczególne znaczenie dla Rodzaj gruntu oddziaływania działywań wykopu zagrożenia bezpieczeństwa, np. kotwienia pod budynkiem, wykopu pompowania wody gruntowej, odsłaniania fundamentów; " rodzaje pomiarów i obserwacji; Wykop w piaskach Hw 2 Hw " sposób prowadzenia pomiarów oraz ich częstotliwość w po- Wykop w glinach Hw 3 Hw wiązaniu z postępem robót; " wartości ostrzegawcze i alarmowe; Wykop w iłach Hw 5 Hw " sposób rejestracji i oceny wyników pomiarów oraz obser- Tab 1. wacji; " sposób postępowania w przypadku przekroczenia wartości przemieszczenia pionowe [mm], ostrzegawczych i alarmowych. mogące powodować: Zakres i rodzaj pomiarów kontrolnych powinien być ustalany Rodzaj konstrukcji indywidualnie w zależności od potencjalnych zagrożeń. Liczba widoczne zagrożenie punktów do pomiaru przemieszczeń pionowych budynku nie uszkodzenia konstrukcji powinna być mniejsza od 6 dla budynków w strefie bezpo- Budynki murowane bez średniego oddziaływania wykopu i 4 dla budynków w strefie wieńców, stropy drewniane 5 7 15 18 pośredniego oddziaływania wykopu. lub ceramiczne typu Kleina Częstotliwość pomiarów powinna być uzależniona od postę- pu robót i przemieszczeń. Pomiary należy wykonywać co naj- Budynki prefabrykowane mniej po każdym zakończonym etapie robót. lub murowane ze stropa- 7 9 20 25 Wartości ostrzegawcze i alarmowe należy określać dla każ- mi gęstożebrowymi albo żelbetowymi dego budynku, uwzględniając jego konstrukcję, przeznaczenie i oddalenie od wykopu. Budynki o konstrukcji mo- 9 11 25 35 Odpowiedzialny za monitorowanie budowy i jej otoczenia nolitycznej jest kierownik budowy, a kontrolę sprawuje inspektor nadzoru. Tab 2. GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) 49 geoinżynieria geoinżynieria W Polsce głębienie szczeliny wykonuje się chwytakami 5. Kilka rad praktycznych opuszczanymi na żerdzi lub linie. Otwieranie i zamykanie Robotami powinien kierować uprawniony inżynier o du- szczęk chwytaka jest wymuszane linami lub siłownikami hy- żym doświadczeniu geotechnicznym. Najwięcej przypadków draulicznymi. Stosuje się chwytaki o szczękach wycinających sytuacji nieprzewidzianych w projekcie lub mało precyzyjnie przekrój prostokątny lub prostokątny z zaokrągleniami. Roz- określonych dotyczy robót związanych z fundamentowaniem warcie szczęk chwytaka wynosi na ogół 280 lub 250 cm. Za- głębokim i robotami ziemnymi. Wynika to z trudności dokład- równo kształt szczęk chwytaka, jak i ich rozwarcie wpływają nego opisania środowiska gruntowego. Rozpoznanie podłoża na wymiar długości sekcji. Nie można racjonalnie zwymiaro- jest punktowe; tylko w określonych miejscach wykonano od- wać sekcji jeśli nie jest znany typ chwytaka, który posłuży do wierty lub sondowania, ale wyniki przenosi się na cały obszar. głębienia szczeliny. Z tego powodu wskazane jest, aby opra- W rzeczywistości mogą wystąpić znaczne, lokalne odmienno- cowanie projektu wykonawczego ściany było pozostawione ści, a ich wpływ na przebieg i bezpieczeństwo robót może być wykonawcy robót. Autor projektu inwestorskiego powinien znaczący. Dlatego wiedza i doświadczenie kierującego muszą określić wymiary ściany, jej uzbrojenie, wymagania co do być na wysokim poziomie. kształtu i konstrukcji styków sekcji oraz sposób odkopywania Wiedzę i doświadczenie geotechniczne powinien posiadać i kotwienia lub rozpierania. Podział na sekcje oraz określenie również inspektor nadzoru. W praktyce jest to jednak rzadki kolejności wykonywania sekcji są możliwe dopiero po ustale- przypadek. Trudno przecież oczekiwać, aby nadzorujący budy- niu wykonawcy i określeniu parametrów narzędzi. nek był specjalistą we wszystkich branżach objętych nadzorem, Głębienie szczeliny powinno przebiegać bez zbędnych jest wielce prawdopodobne, że geotechnika nie będzie najsil- przerw i przestojów. W miarę wydobywania urobku należy niejszym obszarem jego wiedzy. uzupełniać zawiesinę tak, aby jej poziom nie obniżył się poza W robotach budowlanych o prostej i powszechnie stosowa- dozwoloną granicę. nej technologii specyfikacje techniczne mogą być pomocne in- Bezpośrednio po wygłębieniu sekcji szczeliny przystępuje spektorowi nadzoru w stopniu wystarczającym. W przypadku się do formowania sekcji. Jeśli zawiesina pobrana z dna szcze- trudnych technologii i skomplikowanych warunków grunto- liny nie spełnia wymagań, należy ją wymienić na właściwą. wych konieczne jest wsparcie inspektora specjalistą zatrudnio- Wykonuje się to przez odpompowywanie zanieczyszczonej za- nym tylko w czasie robót związanych z problematyką geotech- wiesiny z dna szczeliny np. pompą zatapialną i dolewanie do niczną. szczeliny zawiesiny właściwej. Kolejne czynności to wstawienie Do głównych zadań technicznych nadzorującego należą: elementów rozdzielczych, szkieletu zbrojeniowego i rury wle- " kontrola poprawności procesu technologicznego (np. jakość wowej do betonowania metodą kontraktor. zawiesiny bentonitowej, sposób betonowania, naciąg ko- Mieszanka betonowa powinna być dostosowana do technologii twienia), betonowania. Beton nie podlega zagęszczaniu, dlatego wymaga- " przydatność sprzętu do wykonania zamierzonych robót; na jest konsystencja ciekła mieszanki i odpowiednie kruszywo. " ocena zgodności warunków gruntowych z przyjętymi w pro- Stosuje się kruszywo naturalne, które dzięki obłym kształtom jekcie; ułatwia rozchodzenie się w szczelinie i otula zbrojenie. Nie na- " stwierdzenie zgodności robót z projektem (wymiary, metoda leży używać kruszywa łamanego, które klinuje się na zbrojeniu budowy, wymagania materiałowe); i pogarsza wypełnianie szczeliny. yle dobrana mieszanka może " zapobieganie przerwom i przestojom w trakcie robót, szko- spowodować niedostateczne wypełnienie szczeliny; szczególnie dliwie wpływającym na grunt; narażone są strefy w pobliżu elementu rozdzielczego. " wymaganie wypełniania na bieżąco metryk i dokumentów Po ułożeniu betonu na wysokość około 4 m, ponad dno na- sporządzanych przez wykonawcę; leży podciągnąć rurę wlewową o co najmniej 2 m, jednak po- " kontrola wykonywania programu monitorowania; winna ona pozostać zanurzona w betonie o co najmniej 1 m, " udział w badaniach rutynowych i uzupełniających wykony- ze wskazaniem na 2 m. Uzyska się w ten sposób zakotwienie wanych na budowie. zbrojenia w dolnej warstwie betonu. W przypadku kontynu- Szczególna jest rola inspektora nadzoru, który odbierając owania betonowania bez podciągnięcia rury wlewowej moż- fragment robót zakrytych występuje w roli przysięgłego . na spowodować wypchnięcie zbrojenia ku górze. Wlewana na Inspektor powinien być wyposażony w stosowne narzędzia, dno szczeliny mieszanka wypycha ku górze już ułożony beton, umożliwiające mu wypełnienie tej bardzo odpowiedzialnej a ten w wyniku tarcia o zbrojenie unosi z sobą szkielet zbro- funkcji. jeniowy. Przemieszczonego szkieletu nie uda się już zepchnąć Troska o podnoszenie jakości robót powinna też wynikać na wymagany poziom, a więc wszystkie przytwierdzone do z inicjatywy wykonawcy, motywowanego dążeniem do prze- niego elementy znajdą się na niewłaściwej wysokości. kazywania dobrego produktu, działającego w oparciu o syste- W trakcie betonowania górna część betonu ulega zanieczysz- my jakości, wzorowane na wytwórczości przemysłowej. Należy czeniu zawiesiną, głównie w wyniku ścierania osadu bento- tu uwzględnić szczególne warunki, w jakich prowadzone są nitowego ze ścian szczeliny i zbrojenia. Konieczne jest wbu- prace (brak jeszcze pełnego zaplecza budowy, oddalenie od dowanie większej objętości betonu, aby po jego stwardnieniu dozoru technicznego wykonawcy, bardzo wydłużona dniów- zanieczyszczoną nadwyżkę usunąć. ka nawet do 14 godzin dziennie), co sprzyja ułatwianiu so- W trakcie podawania betonu poziom zawiesiny w szczeli- bie pracy kosztem jakości. Rola nadzoru w przeciwdziałaniu nie podnosi się i trzeba ją odpompowywać. Zawiesina odzy- takim tendencjom jest bardzo duża i powinna być doceniana skana ze szczeliny jest zanieczyszczona gruntem i betonem. przez zarządzających firmami budowlanymi. Działania inspek- Powinna być bezpośrednio skierowana do oczyszczenia i re- tora nadzoru, zmierzające do rzetelnej pracy i dobrej jakości, są generacji. w interesie wykonawcy. W kilka godzin po zakończeniu betonowania, gdy beton już Ważną sprawą jest także utrzymanie czystości w otoczeniu zachowuje nadany mu kształt, usuwa się element rozdzielczy. budowy i na ulicach, używanych przez samochody wywożące Styk uformowany elementem rozdzielczym będzie zapełniony urobek ze szczeliny i grunt z wykopu. Wynika to nie tylko z po- betonem w czasie betonowania sąsiedniej sekcji. trzeb estetycznych, ale przede wszystkim z obowiązku zapew- 50 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) geoinżynieria geoinżynieria nienia bezpieczeństwa przechodniów i pojazdów. Nieodzowne LITERATURA: jest urządzenie myjni kół samochodowych, która jednocześnie nie może powodować zatoru wyjeżdżających samochodów. [1] Delattre L. Un siŁcle d crans de soutŁnements. Bulletin des Przy projektowaniu myjni warto uwzględnić następujące zale- laboratoires des Ponts et Chausses nr 227 (7-8/2000). cenia: [2] Geodezyjny monitoring przemieszczeń podczas wzno- " wyjazd z budowy powinien być tak usytuowany, aby wszyst- szenia obiektów w głębokich wykopach. Monografia pod kie samochody wyjeżdżające z wykopu musiały przejechać redakcją Witolda Prószyńskiego Politechnika Warszawska przez myjnię; Instytut Geodezji Gospodarczej. Warszawa, 06 99. " stanowisko do mycia powinno być ukształtowane w for- [3] Grzegorzewicz K. Zabezpieczenia głębokich wykopów mie rampy o wysokości 30 50 cm i długości o co najmniej XVI Ogólnopolska Konferencja WARSZTAT PRACY PRO- 2 większej od rozstawu skrajnych osi samochodu; JEKTANTA KONSTRUKCJI Ustroń luty 2001. " wjazd i zjazd nie powinny mieć spadku większego od 10%; [4] Grzegorzewicz K. Naprawa i wzmacnianie ścian szczelino- " jezdnia rampy oraz wjazdu i zjazdu powinny mieć konstruk- wych XVI Ogólnopolska Konferencja WARSZTAT PRACY cję ażurową, sprzyjającą odkształcaniu się bieżnika w czasie PROJEKTANTA KONSTRUKCJI Ustroń luty 2001. przejazdu, a jednocześnie dobrze funkcjonują myjnie z na- [5] Grzegorzewicz K. Naprawa i wzmacnianie ścian szczelino- wierzchnią z prętów zbrojeniowych co najmniej "32 mm, na wych. Materiały Budowlane 08 2001 . odpowiednim ruszcie stalowym; [6] Grzegorzewicz K. Obudowa ścian głębokich wykopów. " najlepiej jeśli strumień wody wytryskuje ku górze spod Seminarium GABOKIE WYKOPY NA TERENACH WIEL- ażurowej jezdni i ukośnie z dysz zmywających boczne po- KOMIEJSKICH Warszawa 19 listopada 2002. wierzchnie kół. Uruchomienie strumienia może być stero- [7] Jarominiak A. Lekkie konstrukcje oporowe. WKA 1999. wane automatycznie, naciskiem jezdni rampy, albo ręcznie [8] Kłosiński B. Projektowanie obudów głębokich wykopów przez pracownika obsługującego myjnię, odpowiedzial- Seminarium GABOKIE WYKOPY NA TERENACH WIEL- nego za czystość wyjeżdżających samochodów. W miarę KOMIEJSKICH Warszawa 19 listopada 2002. przetaczania się kół wzdłuż rampy strumień wody co naj- [9] Kłosiński B. Głębokie wykopy na terenach zabudowanych. mniej 2 razy obmywa obwód opony i boczne powierzch- Przegląd Budowlany nr 6/79. nie każdego koła; [10] Lewandowska A. i inni Varsovie: La tour Telekomunikacja " zadowalające efekty daje natrysk wody z dysz ręcznie kie- Polska S.A. Travaux International nr 759 (12 99). rowanych przez pracowników równocześnie obsługujących [11] Kotlicki W., Wysokiński L. Ochrona zabudowy w sąsiedz- prawą i lewą stronę myjni, pod warunkiem sumiennego wy- twie głębokich wykopów. Wydawnictwo ITB nr 376/2002. pełniania przez nich swoich obowiązków; [12] Michalak H., Pęski S., Pyrak S., Szulborski K. O wpływie " dostęp do pojemników pod rampami, zbierających wodę i wykonywania wykopów głębokich na zabudowe sąsied- błoto, powinien być dogodny, aby można go łatwo i szyb- nią. Inżynieria i Budownictwo nr 1/98. ko oczyścić lub wymienić na pusty, jeśli przewidziano taką [13] Narzymski S. O budowie biurowca Fokus Filtrow w War- możliwość; szawie. Inżynieria i Budownictwo nr 2/2000. " za rampą zjazdową powinno być obniżenie nawierzchni ze [14] Prószyński W,. Wozniak M. Geodezyjny monitoring prze- ściekiem zbierającym wodę ociekającą z umytego samocho- mieszczeń obudowy wykopu i obiektów sąsiadujących. du. Doświadczenia z obiektu EUROPLEX w Warszawie. Ma- Pracownik odpowiedzialny za czystość wyjeżdżających sa- teriały Konferencji Urzędu Wojewódzkiego w W-wie mochodów powinien również sprawdzać, czy między bliznia- 30.09.1998. czymi kołami nie uwiązł kamień lub inny przedmiot, który przy [15] Siemińska-Lewandowska A. Przemieszczenia kotwionych szybkiej jezdzie może być wyrzucony z dużą energią. ścian szczelinowych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Sprawy bezpieczeństwa nie można lekceważyć. Roboty Warszawskiej Warszawa 2001 Zeszyt nr 139. związane z budową ścian szczelinowych i podziemi stwarzają [16] Siemińska-Lewandowska A., Grzegorzewicz K. Ocena prze- wiele zagrożeń. Ruch ciężkich maszyn, operowanie wielko- mieszczeń kotwionych ścian szczelinowych stacji metra gabarytowymi szkieletami zbrojeniowymi, wstawianie, a po CENTRUM i ŚWITOKRZYSKA . Konferencja BUDOW- betonowaniu wyciąganie elementów rozdzielczych, miejsce NICTWO PODZIEMNE 2000 Kraków 25-27 września 2000. robót zanieczyszczone urobkiem i zawiesiną bentonitową [17] Siemińska-Lewandowska A., Grzegorzewicz K., Kłosiń- to główne zagrożenia. Szczególną ostrożność należy zacho- ski B. Problemy budowy głębokich podziemi budynków wać podczas robót ziemnych prowadzonych pod stropem użyteczności publicznej. Konferencja Naukowa KRYNICA przy stropowej metodzie budowy podziemia. Niedostateczne 2003 . oświetlenie, odpadające spod stropu elementy deskowania, [18] Szulborski K. Konstrukcyjne i realizacyjne przyczyny ka- spaliny z silników napędzających maszyny, wysięki wody tastrofy obudowy wykopu budynku EUROPLEX w War- z gruntu, strome skarpy wyrobiska drążonego przez ładowar- szawie. Materiały Konferencji Urzędu Wojewódzkiego ki to najpoważniejsze zagrożenia dla pracujących tam osób. w W-wie 30.09.1998. Na jednej z budów, w zle oświetlonym podziemiu, w czasie [19] Warunki techniczne wykonywania ścian szczelinowych. inspekcji frontu robót po zakończeniu prac upadek bryły be- IBDiM Informacje, Instrukcje Zeszyt nr 35 Warszawa 1992. tonu podłoża stropu spowodował śmierć inżyniera wizytują- [20] Wysokiński L. Geotechniczne przyczyny katastrofy obudo- cego roboty. l wy wykopu przy ul. Chocimskiej w Warszawie. Materiały Referat został wygłoszony podczas XX Jubileuszowej Ogólno- Konferencji Urzędu Wojewódzkiego w W-wie 30.09.1998. polskiej Konferencji WARSZTATY PRACY PROJEKTANTA KON- STRUKCJI Wisła 2005 mgr inż. Krzysztof Grzegorzewicz autor Instytut Badawczy Dróg i Mostów GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 03/2005 (06) 51