R5 początek rządów sanacji 1926 1930


5. POCZĄTEK RZĄDÓW SANACJI (1926-1930)


5.1. PRZEWRÓT MAJOWY

Początek akcji Piłsudskiego. Przygotowania zwolenników Piłsudskiego do zama-
chu stanu trwały od jesieni 1925 r. Sam marszałek nie tylko pragnął władzy, ale widział
pogarszanie się sytuacji Polski - zagrożenia zewnętrzne i zajadłe walki między partiami.
Sądził, że należy wprowadzić rządy znacznie bardziej scentralizowane. Przygotowania
do przewrotu weszły w fazę końcową wiosną 1926 r., w momencie kruszenia się koalicji,
będącej podstawą rządu Skrzyńskiego. Minister spraw wojskowych gen. Żeligowski wydał
polecenie zgromadzenia na 10 V specjalnie dobranych oddziałów na poligonie w Rem-
bertowie pod pozorem ćwiczeń. Nazajutrz w Warszawie rozeszły się pogłoski o ostrzelaniu
willi w Sulejówku oraz o zamiarze rządu aresztowania marszałka Piłsudskiego.
W nocy Żeligowski oddał dowództwo nad zgrupowaniem zebranym w Rembertowie
Piłsudskiemu. 12 V zgrupowanie to podjęło marsz na Warszawę i przy pomocy pułków
z Garwolina, Pułtuska oraz Ciechanowa opanowało Dworzec Wschodni. Inne grupy
sprzyjające Piłsudskiemu zdobyły gmach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Dowódz-
two Okręgu Korpusu w Warszawie i koszary szwoleżerów. Siły marszałka w stolicy
wynosiły około 2 tys. żołnierzy i trzy baterie artylerii, podczas gdy kompletnie zasko-
czony rząd mógł liczyć tylko na około 700 ludzi i jedno działo. Myśląc, że zdoła po-
wstrzymać akcję, prezydent Wojciechowski udał się na most Poniatowskiego i spotkał
się w cztery oczy z Piłsudskim. Rozmowa ta, obrosła w legendę, nie przyniosła roz-
wiązania. Rząd nie ugiął się przed zamachowcami, a Piłsudski uznał, że droga rokowań
jest zamknięta.

Przebieg działań. Wiadomości o wydarzeniach wyciągnęły na ulice Warszawy tysiące
widzów. Wieczorem 12 V oddziały Piłsudskiego przystąpiły do ataku na most Kierbedzia,
a po jego zdobyciu zajęły plac Zamkowy, Krakowskie Przedmieście i plac Saski z gmachami
Prezydium Rządu i Sztabu Generalnego. Ponieważ w ręce zamachowców wpadły ważne
biura i sieć łączności, władze utraciły bezpośredni kontakt z oddziałami na prowincji i schro-
niły się do Belwederu. Wojskami wiernymi prezydentowi i rządowi dowodził gen. Józef
Malczewski, a obroną stolicy gen. Tadeusz Rozwadowski. Piłsudski spróbował jeszcze ne-
gocjacji w celu ustąpienia rządu, ale bez skutku. Prezydent i premier stwierdzili, iż zamach
na legalne władze państwa jest czynem haniebnym oraz że nie ustąpią.
Nazajutrz rząd otrzymał niewielkie posiłki, jednak wsparcie z Krakowa, Lwowa
i Poznania nie nadchodziło. Dowódca Okręgu Korpusu we Lwowie gen. Sikorski od-
mówił przysłania wojsk w obawie o granice i możliwość zamieszek ukraińskich. Do-
wódca OK poznańskiego, gen. Sosnkowski, bliski współpracownik Piłsudskiego, za-
akceptował wysłanie pomocy rządowi, po czym próbował popełnić samobójstwo. Po-
pierając zamach PPS ogłosiła strajk powszechny, a kolejarze zaczęli go natychmiast
utrudniając transporty wojsk wiernych rządowi. Piłsudskiego poparł też inspektor armii
w Wilnie gen. Śmigły-Rydz, który przejął dowództwo nad OK w Grodnie i Brześciu.

Rezygnacja konstytucyjnych władz. W stolicy trwały zacięte walki o budynki
5.2. NOWY SYSTEM RZĄDÓW gg
MSW i koszary szwoleżerów, jednak pod wieczór 14 V położenie wojsk rządowych
stało się beznadziejne. Prezydent i rząd wycofali się do Wilanowa, a następnie zaniechali
oporu. Wojciechowski mógł jeszcze oprzeć się na oddziałach nadciągających z Poznania,
ale nie chciał przedłużać walk, tak by nie zamieniły się one w wojnę domową. Ustępując
prezydent przekazał swe uprawnienia marszałkowi Sejmu. W ten sposób Rataj po raz
drugi został pełniącym obowiązki głowy państwa.
Ponieważ Piłsudski nie zamierzał obejmować władzy w pełni dyktatorskiej, uznał
konstytucyjne uprawnienia Rataja. Z kolei marszałek Sejmu oświadczył, że nowy rżąd
powstanie po rozmowie z Piłsudskim, przez co sankcjonował stan faktyczny wytworzony
przez zamach. Rataj nakazał też zaniechanie działań zbrojnych wysłannikom wojsk wier-
nych obalonym władzom. W ten sposób walki zostały ostatecznie zakończone 15 V
1926 r. Zginęło w nich 215 żołnierzy i 164 osoby cywilne; rannych zostało ponad 900
osób. Taka była cena, jaką społeczeństwo zapłaciło za pragnienie Piłsudskiego, by zwię-
kszyć dyscyplinę w państwie. Po zwycięstwie marszałek wysunął hasła pojednania i
współdziałania w budowie państwowości.

Nowy rząd i prezydent. Misję utworzenia nowego rządu powierzył Rataj Bartlowi,
związanemu z Piłsudskim. W nowym gabinecie nie znalazł się ani jeden dotychczasowy
minister. Prezydent Wojciechowski usunął się do Spały, a premier Witos wrócił na swe
gospodarstwo w Wierzchosławicach. Internowanych przejściowo członków poprzedniego
gabinetu wypuszczono na wolność, natomiast w więzieniu pozostali niektórzy genera-
łowie, m.in. Józef Malczewski i Tadeusz Rozwadowski, a także Włodzimierz Zagórski,
który wkrótce "zaginął" w tajemniczych okolicznościach. Początkowo niejasne było, jaką
formę rządów wybierze Piłsudski. Sam marszałek stwierdził, że u progu niepodległości
miał władzę dyktatorską, której nie używał, lecz że swobody demokratyczne zostały I
zmarnowane, a interesy partyjne przeważyły nad wszystkim. W tej sytuacji zdecydował i:'...
się na obalenie rządów partyjnych siłą. 4,..
Ponieważ Piłsudski nie objął władzy dyktatorskiej, partiom popierającym go wy-
dawało się oczywiste, że obejmie ją na drodze parlamentarnej przez przyjęcie wyboru
na prezydenta. 31 V 1926 r. Zgromadzenie Narodowe dokonało wyboru nowej głowy
państwa. Lewica wysunęła kandydaturę Józefa Piłsudskiego, a endecja - Adolfa Bniń-
skiego. Niezdecydowanie zapanowało w partiach centrum. "Piast" pozostawił swym ele-
ktorom swobodę wyboru. W NPR również doszło do rozbicia głosów, natomiast chadecja
głosowała za Piłsudskim. Marszałek zdobył 292 głosy lewicy, części centrum, Żydów
i Niemców, a Bniński - 193 głosy prawicy oraz części centrum. Mniejszości słowiańskie
i komuniści wstrzymali się w ogóle od głosu. Przesunięcie głosów w centrum spowo-
dowało, że Piłsudski został wybrany głową państwa. Jego przewrót został w istocie zale-
galizowany przez organy przedstawicielskie państwa.
Ku zaskoczeniu popierających go partii, Piłsudski wyboru nie przyjął, tłumacząc
to ograniczeniami, jakie na funkcje prezydenckie nałożyła konstytucja marcowa. 1 VI
Zgromadzenie Narodowe zebrało się ponownie. Marszałek zaproponował na swe miejsce
profesora chemii Ignacego Mościckiego, który w drugim głosowaniu pokonał Adolfa
Bnińskiego stosunkiem głosów 281 do 220 zostając trzecim prezydentem RP


5.2. NOWY SYSTEM RZĄDÓW

Nowela sierpniowa. Sejm i Senat dokonały wyboru Mościckiego, ale dawna wię-
kszość, która wyłoniła rząd Chjeno-Piasta, nadal dysponowała poważnymi wpływami.
54 5. POCZ?~TEK RZĄDÓW SANACJI (1926-1930)
Mimo to Piłsudski nie zdecydował się rozwiązać parlamentu sądząc, że dotychczasowy,
upokorzony przez przewrót, może być bardziej skłonny do posłuszeństwa. Stało się jed-
nak inaczej. 16 VI 1926 r. nowy rząd przedłożył Sejmowi projekt noweli konstytucyjnej,
przewidujący nadanie prezydentowi prawa rozwiązywania Sejmu i Senatu, wydawania
dekretów w czasie przerw między sesjami Sejmu, a także w normalnych warunkach
na mocy pełnomocnictw sejmowych. Projekt ten był zgodny z zasadami głoszonymi
przez prawicę, toteż sprzeciw zgłosiły kluby PPS, mniejszości słowiańskich, NPCh i ko-
muniści.
Mimo to, po przyjęciu poprawek Senatu 2 VIII 1926 r., Sejm uchwalił większością
246 do 95 głosów ustawę zmieniającą konstytucję w kierunku proponowanym przez
rząd. Wraz z nowelą sierpniową Sejm upoważnił też prezydenta do wydawania roz-
porządzeń z mocą ustawy do końca 1927 r. Poparcie prawicy i centrum dla projektu
rządowego wytworzyło paradoksalną sytuację, w której Piłsudskiego popierała w za-
sadzie lewica, ale w niektórych sprawach - raczej prawica i centrum, które straciły roz-
mach, gdyż marszałek realizował ich postulaty konstytucyjne. W zamieszaniu upadł
wniosek lewicy o rozwiązanie parlamentu, a posłowie i senatorowie rozjechali się na
wakacje.

Dalsze kroki sanacji. Rząd uzyskał w ten sposób swobodę realizowania dalszych
planów sanacji, czyli uzdrowienia życia publicznego, pod którym to hasłem zwolennicy
Piłsudskiego umacniali swą władzę. 6 VIII prezydent wydał dekret o organizacji naj-
wyższych władz wojskowych. Na mocy dekretu omijającego Sejm weszły w życie zasady
głoszone przez marszałka od lat. Powołano instytucję Generalnego Inspektoratu Sił Zbroj-
nych, która nie była odpowiedzialna przed Sejmem ani rządem, a podlegała tylko pre-
zydentowi. W czasie wojny generalny inspektor stać się miał automatycznie wodzem
naczelnym. Latem 1926 r. rząd Bartla przeprowadził akcję usuwania z urzędów prze-
ciwników nowego systemu. Spośród 17 wojewodów odeszło 11, poważnym zmianom
uległa też obsada Ministerstwa Spraw Zagranicznych, MSW i Prezydium Rady Mini-
strów.

Otaczanie prawicy. Gdy we wrześniu Sejm zebrał się ponownie, doszło do pier-
wszego starcia z rządem. W trakcie debaty budżetowej prawica, centrum i mniejszości
uchwaliły votum nieufności wobec dwóch ministrów. W myśl konstytucji winni oni ustą-
pić, tymczasem do dymisji podał się cały rząd, który następnie został mianowany przez
prezydenta w dotychczasowym składzie. Pod koniec września gabinet Bartla ustąpił jed-
nak ponownie, gdy parlament obciął budżet kwartalny. 2 X 1926 r. na czele nowego
rządu stanął sam Piłsudski obejmując także Ministerstwo Spraw Wojskowych. Do rządu
weszli dwaj przedstawiciele konserwatystów ziemiańskich, co było gestem w stronę pra-
wicy.
Podobne znaczenie miała wizyta Józefa Piłsudskiego w siedzibie Albrechta Radzi-
wiłła w Nieświeżu, podczas zjazdu arystokracji 25 X 1926 r. Konserwatywni ziemianie
zadeklarowali tu poparcie dla nowego systemu władzy licząc na zahamowanie reformy
rolnej. Punktem kulminacyjnym zbliżenia marszałka z konserwatystami był zjazd w Dzi-
kowie we wrześniu 1927 r., na którym Józefa Piłsudskiego reprezentował jego zaufany
przedstawiciel Walery Sławek. Sanacja, bo tak coraz częściej nazywano nowy obóz rzą-
dzący, wyraźnie zmierzała do odebrania endecji dotychczasowej klienteli wyborczej
wśród ziemiaństwa.

Metody rządzenia. Podstawy polityczne władzy były szerokie i skomplikowane.
Główni współpracownicy marszałka na lewicy: Bogusław Miedziński (PSL "Wyzwo-
lenie") i Jędrzej Moraczewski (PPS) wnosili do obozu rządzącego tradycję socjalistyczną.
5.3. OŻYWIENIE GOSPODARCZE 55
Kazimierz Bartel, Ignacy Mościcki oraz minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiat-
kowski reprezentowali umiarkowane skrzydło liberalne. Wyżsi oficerowie z POW oraz
II Oddziahz Sztabu Generalnego, jak gen. Edward Śmigły-Rydz, płk Felicjan Sławoj-
Składkowski czy płk Kazimierz Świtalski, byli na ogół zwolennikami rządów silnej ręki.
Konserwatyści mieli za zadanie pozyskanie prawicy. W istocie stanowiło to próbę re-
alizowania zasad ponadpartyjnego solidaryzmu społecznego. Ważne okazały się natomiast
metody, jakimi sanacja chciała te zasady wcielać.
Dezorientacja w poszczególnych partiach i sukcesy polityczne sanacji powodowały,
że parlament był systematycznie odsuwany od wpływu na rządy. Z chwilą uchwalenia
budżetu w marcu 1927 r., Sejm stawał się niepotrzebny rządowi i sesję zamknięto. Pił-
sudskiemu wygodniej było rządzić za pomocą dekretów prezydenckich. Jeden z nich
dotyczył ograniczenia wolności prasy. Na jesieni prezydent odroczył sesję o 30 dni, a
następnie wcześniej ją zakończył. 28 XI 1927 r. skończyła się w ogóle kadencja Sejmu,
wobec czego został on rozwiązany.

Opozycja. Pierwsze posunięcia sanacji wywołały zamieszanie wśród tradycyjnych
partii. Dotkliwą porażką był przewrót majowy dla Narodowej Demokracji. Broniąc swego
stanu posiadania, 4 XII 1926 r. kierownictwo endeckie powołało do życia Obóz Wielkiej
Polski, organizację nawiązującą do zasad faszyzmu włoskiego i łączącą działania ofi-
cjalne z konspiracyjnymi. Na czele Wielkiej Rady OWP stanął naturalnie Dmowski.
W PSL "Piast" do głosu doszli działacze zmierzający do porozumienia z Piłsudskim
, jak Rataj i Bojko, jednak powrót Witosa do czynnego życia politycznego wzmocnił
także i grupę zdecydowanie opozycyjną w stosunku do sanacji. Podobnie było w NPR,
a także w chadecji, gdzie postawę opozycyjną reprezentował Korfanty, natomiast inni
działacze skłaniali się do współpracy z rządem.
Największą dezorientację przeżywały jednak stronnictwa lewicy. PPS, PSL "Wy-
zwolenie" i Stronnictwo Chłopskie poparły przewrót licząc na zasadnicze reformy spo-
łeczne. Kiedy to nie następowało, lewica przestawała popierać sanację. Już w 1927 r.
Polska Partia Socjalistyczna znalazła się właściwie w opozycji do rządu, a przywódcy
innych partii nadal popierający Piłsudskiego z wolna znajdowali się w mniejszości. Nie
licząc niewielkiego Klubu Pracy żadna parkia nie była w pełni reprezentantem sanacji.
W 1926 r. kilka organizacji społecznych, takich jak Związek Strzelecki i Związek Po-
wstańców Śląskich, utworzyło wyraźnie prorządowy Związek Naprawy Rzeczypospolitej,
stanowiąc lewicę ruchu piłsudczykowskiego.
Komuniści poparli początkowo przewrót majowy licząc na zyski polityczne, jednak
już po miesiącu stwierdzili, że był to przewrót "faszystowski". Przemianowana w 1925 r.
na Komunistyczną Partię Polski partia proradziecka nie miała jednak większego zna-
czenia. Podobnie jak NPCh i Białoruska "Hromada", KPP została wkrótce rozbita are-
sztowaniami działaczy, a nawet posłów, którym udowodniono współpracę z mocodaw-
cami radzieckimi.


5.3. OŻYWIENIE GOSPODARCZE

Poprawa koniunktury. Od początku 1926 r. następowała poprawa koniunktury,
choć kursy akcji utrzymywały się nadal na niskim poziomie, a bezrobocie malało powoli.
W lecie rozpoczęło się pełne ożywienie. Niski kurs złotego ułatwiał eksport, a zde-
precjonowane podatki i taryfy kolejowe obniżyły koszty produkcji. Wzrost cen żywności
na przednówku zwiększał przychody i popyt ludności wiejskiej. Rosnący zbyt na rynku
~I
56 5. POCZĄTEK RZĄDÓW SANACJI (1926-1930)
krajowym i za granicą zachęcał przedsiębiorców do zwiększania produkcji oraz nowych
inwestycji, co rozszerzało rynek inwestycyjny. W rezultacie rosło zatrudnienie i dochody
robotnicze, co z kolei zwiększało popyt na artykuły konsumpcyjne.
Dobra koniunktura trwała przez trzy lata. W 1927 r. wskaźnik wzrostu produkcji
przemysłowej wyniósł 20,8%, w 1928 r. - 13,7%, a w 1929 r. -jeszcze 2,3%. Zatrud-
nienie rosło również, choć w wolniejszym tempie. Oznaczało to stały wzrost przeciętnej
wydajności pracy, lecz również problemy z wchłonięciem nadwyżek ludności miejskiej.
Dobra koniunktura dotyczyła także rolnictwa. Wzrost fizycznych rozmiarów produkcji
wiązał się ze wzrostem przychodów i zakupów na wsi. Rosła stopa życiowa chłopów.
Prardziwy boom przeżywały banki polskie i ruch budowlany. Na jesieni 1928 r. za-
znaczył się niewielki spadek cen artykułów rolniczych. W 1929 r. produkcja i zatrud-
nienie w Polsce jeszcze wzrosły, ale pod koniec roku, po krachu na giełdzie nowojorskiej,
zarysowało się załamanie koniunktury.

Plan stabilizacyjny. Po zamachu majowym wyraźnie wzrosło zaufanie kapitału ob-
cego do lokat w Polsce. Przyczyniła się do tego także dobra koniunktura przemysłowa.
Rokowania przeprowadzone w latach 1926-1927 doprowadziły do uzyskania w USA
i Wielkiej Brytanii pożyczki stabilizacyjnej w wysokości 62 mln dolarów oraz 2 mln
funtów. 13 X 1927 r. prezydent Mościcki wydał rozporządzenie o planie stabilizacyjnym.
Złotówkę zdewaluowano o 42%, do poziomu 8,91 zł za dolara, a minimalne pokrycie
obiegu podniesiono do 40%. Reforma stabilizacyjna, choć właściwie spóźniona wobec
samoczynnej poprawy koniunktury, doprowadziła do dalszego wzmocnienia waluty pol-
skiej, uporządkowania obiegu pieniężnego i wpłynęła pozytywnie na stosunek kapitału
zagranicznego do Polski. Budżet państwa uzyskał poważne nadwyżki, a bilans płatniczy
stał się silnie dodatni dzięki napływowi obcych kapitałów.

Przemiany strukturalne. Spośród głównych działów przemysłu szczególny rozwój
przeżywało górnictwo i hutnictwo oraz przemysły przetwórcze, takie jak chemiczny,
elektrotechniczny i precyzyjny. Jedynie włókiennictwo nadal borykało się z trudnościami
związanymi z utratą rynku rosyjskiego. W latach 1926-1929 nastąpiło w Polsce wyraźne
przyspieszenie monopolizacji przemysłu. O ile w 1926 r. istniały w Polsce 53 kartele,
o tyle w 1929 r. -już 100 tego typu porozumień. Do kartelizacji dążyli głównie wielcy
przedsiębiorcy, gdyż umożliwiała ona opanowanie podaży, narzucanie cen i skuteczną
konkurencję na zagranicznych rynkach zbytu, nierzadko za pomocą dumpingu, czyli eks-
portu po cenach niższych niż w kraju. Kartele zwiększały również racjonalność gospo-
darowania i możliwości eksportowe polskiej gospodarki, toteż w okresie dobrej koniun-
ktury rząd w zasadzie je popierał.
W okresie dobrej koniunktury polski handel zagraniczny wrócił do równowagi, do
czego w dużej mierze przyczynił się strajk górników angielskich w 1926 r. i zdobycie
dla polskiego węgla rynku skandynawskiego. Mimo wojny celnej Niemcy pozostały naj-
większym polskim partnerem handlowym, choć ich udział w obrotach wyraźnie zmalał.
W latach 1926-1929 napłynęło do Polski około 1,2 mld zł obcych inwestycji. Największy
udział w przedsiębiorstwach polskich miał kapitał francuski, a następnie niemiecki i
amerykański. Rząd starał się ograniczać wpływy kapitału niemieckiego preferując napływ
lokat z państw sojuszniczych i neutralnych.
W latach dobrej koniunktury przeprowadzano skuteczniej reformę rolną. W 1926 r.
rozparcelowano około 210 tys. ha, w 1927 r - 245 tys., a w 1928 r. około 225 tys. ha,
czyli znacznie więcej, niż przewidywała ustawa. Poważny postęp zanotowano w roz-
budowie infrastruktury. Najważniejszą inwestycją w tej dziedzinie była budowa linii ko-
lejowej łączącej Górny Śląsk z Gdańskiem i Gdynią, a także szybki rozwój portu w
oraz nowych ~ Gdyni. Inwestycje te umożliwiły eksport węgla polskiego morzem do krajów skandy-
ie i dochody nawskich. Dynamicznie rozwijała się łączność i telekomunikacja. Stale rósł ruch po-
cztowo-telegraficzny oraz liczba połączeń telefonicznych. Dzięki zwiększonym możli-
tu produkcji ~ waściom budżetu dokonano istotnego przełomu w oświacie. Na przykład udział dzieci
3%. Zatrud- objętych obowiązkiem szkolnych wzrósł do 93%.


5.4. SEJM DRUGIEJ KADENCJI

Powstanie BBWR. Po wygaśnięciu pierwszej kadencji Sejmu na jesieni 1927 r.
nowe wybory rozpisano na marzec 1928 r Oczekiwano, że Piłsudski będzie dążył do
stworzenia bloku centrolewicowego, jednak wobec rozbieżności stanowisk w poszcze-
gólnych partiach koncepcja ta stała się nierealna. Przed wyborami sanacja wycofała swo-
ich głównych przedstawicieli ze stronnictw sejmowych i powołała do życia Bezpartyjny
Blok Współpracy z Rządem ze Sławkiem na czele. W wyniku energicznej akcji poli-
tycznej do BBWR przystąpiły różnorodne organizacje oraz grupy polityczne reprezen-
tujące część radykalnej inteligencji i konserwatystów, ziemiaństwa i chłopstwa, księży
i masonów, przedsiębiorców i robotników. Siłą jednoczącą Blok był autorytet marszałka
oraz idea budowy państwa na zasadach solidaryzmu społecznego. Rząd kierowany przez
Piłsudskiego przystąpił do energicznej akcji propagandowej po stronie BBWR. Woje-
wodowie i starostowie organizowali spotkania z kandydatami rządowymi. Rozmach tej
akcji, przytłaczającej inne partie, wskazywał na poparcie kół przemysłowych i ziemiań-
skich. Część funduszy pochodziła w ogóle z kasy państwa, co było wbrew prawu.

Wybory 1928 r. W wyborach 4 III 1928 r. wzięło udział 78,3% uprawnionych,
czyli znacznie więcej niż w poprzednich. W rezultacie wyborów BBWR stał się naj-
większą frakcją parlamentarną, ale posiadając 27,6% mandatów nie mógł kontrolować
procesów legislacyjnych, nawet wespół z drobnymi sojusznikami z NPR-Lewicy i Związ-
ku Chłopskiego. Endecja, występująca pod nazwą Związku Ludowo-Narodowego, po-
niosła porażkę zdobywając zaledwie 8% mandatów, PSL "Piast" uzyskał 5%, chadecja
- 4%, a NPR - 3%. Na lewicy najsilniejszą partią była PPS ( 14%). PSL "Wyzwolenie"
zdobyło 9%, a Stronnictwo Chłopskie - 6%. Komuniści zdobyli aż 7 mandatów ( 1,5%)
i wraz z komunizującymi grupami mniejszości narodowych mieli łącznie 18 mandatów.
Ukraińcy i Białorusini uzyskali razem 9% miejsc, Niemcy - 5%, a Żydzi - zaledwie 3%.
W Senacie BBWR zdobył prawie 42% mandatów. Prawica dysponowała 8%, centrum
- 11 %, a lewica posiadała 18% mandatów. Wybory 1928 r. przyniosły dotkliwą porażkę
stronnictw Chjeno-Piasta. Partie, które poparły zamach majowy, zdobyły 55% mandatów,
jednak podczas wyborów znajdowały się już na ogół w opozycji do rządu. Sanacja nie
uzyskała planowanej przewagi. Większość Sejmu stanowiły partie opozycyjne w stosunku
do BBWR, zarówno na lewicy, jak i na prawicy, a przez to nie mogące łatwo uzgodnić
zasad współpracy.

W nowym Sejmie. Gdy 27 III 1928 r. Piłsudski otwierał obrady nowego Sejmu,
z ław komunistycznych padły okrzyki "Precz z faszystowskim rządem Piłsudskiego!"
Wezwano policję, która siłą usunęła paru posłów z sali. BBWR nie zdołał przeprowadzić
wyboru Bartla na stanowisko marszałka Sejmu. Został nim kandydat lewicy Daszyński,
jący większości sejmowej, a takim był gabinet Piłsudskiego, winien się podać do dymisji.
Stało się inaczej. Po rozmowach Piłsudskiego z Daszyńskim uzgodniono, że rząd po-
zostanie.
58 5. POCZĄTEK RZĄDÓW SANACJI (1926-1930)
Pomimo drobnych utarczek podczas debaty budżetowej, do końca sesji w czerwcu
nie doszło do większych starć rządu z Sejmem. Po zamknięciu sesji ustąpił gabinet
Piłsudskiego, a szefem rządu został ponownie Bartel. Piłsudski zaskoczył jednak wszy-
stkich 1 VII bardzo ostrym wywiadem prasowym, w którym nazwał posłów "ladacz-
nicami" i "robactwem". Oświadczając, że z trudem powstrzymuje się od ich "bicia i
kopania", zapowiedział, iż jeśli Sejm nie naprawi konstytucji, to on "stoi do dyspozycji
pana prezydenta, aby ustanowić nowe prawa w Polsce". Publiczne obrzucanie Sejmu
i posłów obelgami stało się odtąd brzydkim obyczajem marszałka.
W opozycji. W rezultacie porażki wyborczej endecja opracowała nowy program
ruchu i zdecydowała o rozszerzeniu pracy z młodzieżą. Nazwę partii zmieniono na Stron-
nictwo Narodowe. W PSL wzrósł autorytet Witosa, wokół którego skupili się działacze
partii poważnie osłabionej secesjami i porażką wyborczą. W PSL "Wyzwolenie" i Stron-
nictwie Chłopskim również doszły do głosu siły antysanacyjne. Jedynie w PPS utrzy-
mywała się grupa zwolenników marszałka. Dominowali oni w warszawskiej organizacji
partii i w końcu dokonali frondy w postaci PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej z Raj-
mundem Jaworowskim na czele. Po odejściu piłsudczyków PPS stała się partią bardziej
jednolitą, co zbliżyło ją do partii chłopskich w opozycji do rządu. 14 XI 1928 r. utwo-
rzono Komisję Porozumiewawczą Stronnictw Lewicowych dla Obrony Republiki z udzia-
łem PSL "Wyzwolenie", Stronnictwa Chłopskiego i PPS.

Rząd pułkowników. Do starcia między Sejmem i rządem doszło na początku
1929 r., gdy lewica wystąpiła z wnioskiem o postawienie ministra skarbu Gabriela Cze-
chowicza przed Trybunałem Stanu za przekroczenia budżetowe na sumę pół miliarda
zł, z czego 8 mln nie można było uzasadnić inaczej jak sfinansowaniem akcji wyborczej
BBWR. Wniosek uzyskał poparcie Sejmu, minister Czechowicz ustąpił, a Piłsudski wy-
stąpił z kolejnym wywiadem, w którym nazwał posłów "zafajdanymi małpami". Mar-
szałek zapadł na zdrowiu wiosną 1929 r. i coraz mniej liczył się ze słowami. Wyrazem
nowej tendencji w sanacji było powołanie 14 IV 1929 r. gabinetu z K. Świtalskim
na czele. Wszyscy nowi ministrowie, łącznie z premierem, przeszli przez adiutanturę
wodza naczelnego lub II Oddział Sztabu stanowiąc najbardziej zaufaną grupę współ-
pracowników Piłsudskiego: Był to wyraz militaryzacji gabinetu, który zyskał wkrótce
miano rządu pułkowników.

Powstanie Centrolewu. W momencie, gdy położenie gospodarcze kraju zaczęło
się pogarszać, sejmowa większość zażądała zwołania nadzwyczajnej sesji Sejmu. Obóz
rządzący starał się nie dopuścić do tego, zapobiegając tym samym ocenie ministra Cze-
chowicza przez parlament. W związku z obstrukcją władz, przedstawiciele sześciu stron-
nictw: "Piasta", NPR, chadecji, "Wyzwolenia", Stronnictwa Chłopskiego i PPS, podjęli
na specjalnym spotkaniu uchwałę o tym, iż jedynym forum walki politycznej może być
Sejm. W ten sposób ukształtował się blok opozycji, nazwany Centrolewem. Ponieważ
sesji sejmowej nadal nie zwoływano, 14 X 1929 r. partie Centrolewu podjęły uchwałę
o wysunięciu na najbliższym posiedzeniu parlamentu wniosku o votum nieufności dla
rządu.
Gdy 31 X 1929 r. zwołano w końcu sesję budżetową, w gmachu Sejmu zgromadziła
się duża grupa oficerów, w związku z czym marszałek Sejmu Daszyński odmówił otwar-
cia obrad "pod bagnetami, karabinami i szablami". Prezydent Mościcki odroczył sesję
o następne 30 dni. Gdy Sejm zebrał się ostatecznie 5 XII, PPS postawiła wniosek o
votum nieufności dla rządu. Wniosek przeszedł większością 243 do 119 głosów. Świtalski
zgłosił dymisję gabinetu. Na zebraniu klubów parlamentarnych na Zamku w Warszawie
17 XII sanacja postawiła sprawę nowej konstytucji. Stronnictwa Centrolewu wystąpiły
5.5. POLOŻENIE MIĘDZYNARODOWE POLSKI
ze wspólną deklaracją, żądającą zmian konstytucji na drodze legalnej i położenia kresu
samowoli administracji. 29 XII 1929 r. Bartel utworzył nowy gabinet, w którym zabrakło
najbardziej krytykowanych ministrów z rządu pułkowników. Opozycja uznała to za swój
sukces i zapowiedź bardziej demokratycznych metod rządzenia.

Zapowiedź starcia. Piłsudski złagodził nacisk na Sejm, by uzyskać uchwalenie
budżetu, ale nie zamierzał kontynuować łagodniejszej linii. W marcu 1930 r. Bartel ustą-
pił, a nowy rząd utworzył prezes BBWR Sławek, zwolennik rządów twardej ręki. Opo-
zycja nie chciała się pogodzić z powrotem do stanu z okresu rządu pułkowników. 29 IV
1930 r. przywódcy Centrolewu zażądali nadzwyczajnej sesji Sejmu w celu uchwalenia
votum nieufności dla rządu Sławka, zakończenia sprawy Czechowicza i podjęcia walki
z kryzysem. Sesję Sejmu zwołano na 23 V jednak natychmiast ją odroczono o 30 dni,
a 20 VI sesję zamknięto, mimo że Sejm nie rozpoczął obrad. Posłowie i senatorowie
Centrolewu, zebrani w sali Senatu, zażądali ustąpienia "rządów dyktatury Józefa Pił-
sudskiego" i powrotu do demokracji.
23 VI 1930 r. odbył się w Krakowie Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu,
który przyjął rezolucję zapowiadającą obalenie dyktatury sanacyjnej. Podczas wiecu na
Rynku Kleparskim niektórzy przywódcy Centrolewu umawiali się na spotkanie w War-
szawie, przy tworzeniu "rządu robotniczo-chłopskiego". W odpowiedzi, 25 VIII Piłsudski
ponownie sam stanął na czele rządu i udzielił nowego wywiadu nazywając organizatorów
Kongresu "łotrami". 29 VIII prezydent Mościcki rozwiązał Sejm i Senat zapowiadając
nowe wybory na jesieni.

5.5. POŁOŻENIE MIĘDZYNARODOWE POLSKI

Sytuacja europejska. W latach 1926-1930 Europa przeżywała okres gospodarczej
prosperity, politycznego odprężenia i stabilności. W kierowniczych kołach państw za-
chodnich, a zwłaszcza Anglii i Francji, dominowało przekonanie, że wszystkie problemy
sporne można rozstrzygnąć za pomocą porozumienia. Tymczasem dwie główne siły zmie-
rzające do zmiany powojennego status quo - Niemcy i ZSRR - kontynuowały swą grę.
Doraźnym celem Berlina było zniesienie międzynarodowej kontroli zbrojeń Niemiec oraz
uwolnienie Nadrenii spod okupacji. Wyrazem pokojowych dążeń niemieckich stało się
przystąpienie Niemiec do Ligi Narodów we wrześniu 1926 r. Jednocześnie jednak po-
litycy niemieccy wysuwali program rewizji granic z Polską. Nieco podobną taktykę sto-
sował Związek Radziecki. Głosząc pokojowe i odprężeniowe slogany propaganda ra-
dziecka umacniała na Zachodzie wizję ZSRR jako państwa realizującego ideały spra-
wiedliwości społecznej. Jednocześnie w samym ZSRR trwały prześladowania przeciw-
ników rewolucji i rozbudowa obozów pracy niewolniczej. Kreml popierał plany nie-
mieckie i rozwijał współpracę wojskową z Niemcami. Agenci Kominternu bez przeszkód
wędrowali po Europie, by wspierać lokalne partie komunistyczne i szerzyć dezinfor-
mację.
Szczególnie ujawniło się to podczas podsycanego przez ZSRR strajku powszechnego
w Anglii w 1926 r., który sparaliżował gospodarkę brytyjską na wiele miesięcy. W maju
1927 r., gdy policja brytyjska znalazła dówody ingerencji radziecine~; dószfo nawet db
zerwania stosunków między Londynem a Moskwą. Sytuację europejską tego okresu cha-
rakteryzowało także dążenie dyplomacji francuskiej do pogodzenia się z Niemcami. W
rezultacie praktycznie zniesiona została obca kontrola zbrojeń niemieckich. We Francji
5. POCZĄTEK RZĄDÓW SANAClI (1926-19301
zwyciężyła ostatecznie obronna doktryna wojenna, której wyrazem stał się projekt bu-
dowy Linii Maginota.

Stosunki polsko-radzieckie. Przewrót majowy wpłynął na ogół korzystnie na po-
zycję międzynarodową Polski. Wyrazem tego był m.in. napływ do Polski kapitałów ob-
cych. Próby podniesienia rangi Polski w Lidze Narodów zakończyły się połowicznym
sukcesem. W 1926 r., gdy Niemcy weszły do Rady Ligi jako jej stały członek, Polsce
przyznano miejsce "półstałe", to znaczy na trzy lata z prawem reelekcji na następną
kadencję. Analizując sytuację europejską we wrześniu 1926 r. Piłsudski stwierdził, że
w ciągu najbliższych pięciu lat Polska nie powinna się spodziewać poważnych zagrożeń,
a jeżeli, to raczej ze strony ZSRR.
Kierownictwo radzieckie podjęło bowiem po maju 1926 r. gwałtowną nagonkę na
nowy rząd w Polsce, nazywając zamach majowy przewrotem faszystowskim dokonanym
w interesie Wielkiej Brytanii w ramach rzekomego frontu antybolszewickiego. Oskar-
żenia radzieckie skierowane były głównie na użytek wewnętrzny, jednak na granicy z
Polską zgrupowano poważne siły Armii Czerwonej. W układzie radziecko-litewskim z
września 1926 r. Moskwa niedwuznacznie poparła litewskie roszczenia wobec Wilna.
Dążąc do dezorientacji opinii, ZSRR zaproponował jednocześnie Polsce dwustronny pakt
o nieagresji. Rozmowy w sprawie takiego układu zostały przerwane przez zabójstwo
posła ZSRR w Warszawie Piotra Wojkowa 7 VI 1926 r. Czynu tego dokonał rosyjski
emigrant w zemście za udział Wojkowa w masakrze rodziny carskiej. Choć zabójstwo
spotkało się z potępieniem władz polskich, Kreml obciążył odpowiedzialnością za nie
rząd Polski i wznowił kampanię antypolską.

Konflikt z Litwą. Gwałtownie zaostrzyły się też stosunki polsko-litewskie. W grud-
niu 1926 r. w Kownie doszło do zamachu stanu, który wyniósł do władzy zwolenników
ostrego kursu antypolskiego i proniemieckiego. W 1927 r. władze litewskie nasiliły szy-
kany wobec mniejszości polskiej, a rząd Litwy oskarżył Polskę w Lidze Narodów o
agresywne zamiary. Kreml ostrzegł, że pogwałcenie niepodległości Litwy uzna za wstę-
pny krok do agresji na ZSRR. Cała ta presja była sztuczna. Rząd RP wyjaśnił w nocie
do Ligi Narodów, że pragnie jedynie nawiązania z Litwą normalnych stosunków dy-
plomatycznych. 9 XII 1927 r. doszło do spotkania Józefa Piłsudskiego z premierem li-
tewskim Augustinasem Voldemarasem, podczas którego marszałek zażądał wprost od-
powiedzi na pytanie, czy Litwa chce wojny, czy pokoju. Voldemaras nie mógł odpo-
wiedzieć inaczej, jak "pokoju", wobec czego Liga Narodów przyjęła jego oświadczenie,
że Litwa nie jest w stanie wojny z Polską, oraz stwierdzenie Piłsudskiego, że Polska
uznaje niepodległość i całość terytorialną Litwy. Zalecono obu stronom nawiązanie ro-
kowań w celu ustanowienia normalnych stosunków.

Polska a Niemcy i państwa zachodnie. Wzmocnienie pozycji Niemiec w wyniku
układów locarneńskich i zniesienie kontroli zbrojeń niemieckich spowodowało nasilenie
tendencji rewizjonistycznych w polityce Berlina. Główni politycy niemieccy prześcigali
się w twierdzeniach, że normalizacja stosunków z Polską jest możliwa tylko pod wa-
runkiem rewizji granicy. W styczniu 1927 r. sam minister Stresemann oświadczył, że
Pomorze jest niemieckie oraz że traktat wersalski nie wyklucza zmian wschodniej granicy
Niemiec.
Ustępliwość Francji wobec Niemiec budziła rosnący niepokój dyplomacji polskiej.
W związku z taką polityką francuskiego premiera Aristide Brianda, osłabieniu uległ so-
jusz polsko-francuski. Konserwatywny rząd angielski powitał natomiast przewrót majowy
z nadzieją, że Piłsudski jest człowiekiem zdolnym do ułożenia stosunków Polski z ZSRR
Niemcami i Litwą. Sporne problemy polsko-niemieckie były jednak obojętne Anglii,
5.5. POLOŻENIE MIĘDZYNARODOWE POLSKI 61
która opowiadała się za bezpośrednim porozumieniem między Warszawą a Berlinem.
Pewne postępy udało się dyplomacji polskiej osiągnąć w stosunkach z Włochami, a
także Stanami Zjednoczonymi, czego efektem był przyjazd do Polski amerykańskiej misji
gospodarczej oraz największa w całym okresie międzywojennym pożyczka stabilizacyjna ;;
wynegocjowana w 1927 r.

Pakt Brianda-Kellogga. W kwietniu 1927 r. Francja złożyła Stanom Zjednoczonym
propozycję dwustronnego układu potępiającego wojnę jako środka polityki międzynaro-
dowej. U podstaw tej inicjatywy leżała francuska chęć uzyskania gwarancji USA. Rząd
amerykański, od lat prowadzący politykę niezaangażowania w Europie, dopiero po paro
miesiącach podjął tę inicjatywę, ale w formie porozumienia wielostronnego. Gdy projekt
ten przyjęto jako rezolucję Ligi Narodów, a amerykański sekretarz stanu Frank B. Kellogg
zaproponował podobny pakt sześciu głównym mocarstwom, sprawa ruszyła z miejsca.
27 VIII 1928 r. doszło w Paryżu do uroczystego podpisania układu, nazwanego od na-
zwisk inicjatorów Paktem Brianda-Kellogga, w którym strony wyrzekały się wojny jako
metody prowadzenia polityki. Podpisały go państwa członkowskie Ligi Narodów, a w
imieniu Polski - minister spraw zagranicznych August Zaleski. Pakt miał wejść w życie
po ratyfikacji przez wszystkich sygnatariuszy.
Idea Paktu Brianda-Kellogga spotkała się początkowo z krytyką ZSRR, który nie
należał do Ligi Narodów. Kiedy jednak rozmowy weszły w końcowe stadium, Moskwa
zorientowała się, że powodzenie układu, którego znaczenie leżało głównie w płasz-
czyźnie propagandowej, doprowadzi do izolacji ZSRR. Dlatego też Kreml stwierdził
gotowość do podpisania układu. Dyplomacja polska próbowała wykorzystać tę zgodę
w celu postawienia rządowi radzieckiemu warunków, sugerując wprowadzenie do tekstu
układu zakazu "podżegania do rewolucji", tylko tak bowiem można było nazwać prze-
mówienie wygłoszone przez Nikołaja Bucharina na VI Zjeździe Kominternu. Stanowisko
polskie poparły Włochy, ale Francja i USA zrezygnowały z jakiegokolwiek nacisku na
ZSRR, który ostatecznie przystąpił do paktu we wrześniu 1928 r.

Protokół Litwinowa. ZSRR wchodził w nową fazę umacniania władzy komuni-
stycznej. Motorem tych przemian był Stalin, który w niepohamowanej żądzy władzy
usuwał kolejnych swych rzeczywistych i potencjalnych rywali. W grudniu 1928 r. za-
stępca komisarza spraw zagranicznych ZSRR Maksim Litwinow zaproponował Polsce
podpisanie dwustronnego protokoh~, według którego Pakt Brianda-Kellogga nabrałby
mocy dla ZSRR i Polski natychmiast po jego ratyfikacji przez oba państwa, niezależnie
od terminu jego ratyfikowania przez inne strony. Dyplomacja polska zdołała przyciągnąć
do porozumienia także innych sąsiadów ZSRR: Estonię, Łotwę i Rumunię. 9 II 1929 r.
w Moskwie podpisano wielostronny układ, nazwany protokołem Litwinowa. Sygnata-
riusze układu wyrzekli się stosowania siły w dochodzeniu swych pretensji terytorialnych.
Dotyczyło to więc także roszczeń radzieckich wobec rumuńskiej Besarabii oraz Kresów
Wschodnich Polski.

Plan Younga. W 1928 r. Niemcy ponownie podjęły sprawę przedterminowego wy-
cofania wojsk sojuszniczych z Nadrenii. Pod wpływem presji Anglii i Belgii, również
i Francja przystała na plan ewakuacji armii okupacyjnych z Nadrenii o pięć lat wcześniej,
niż przewidywał traktat wersalski. Mocarstwa zwycięskie nie uzyskały za to żadnych
ustępstw ze strony Niemiec. Co więcej, w grudniu 1928 r. rządy byłej Ententy oraz
Niemiec utworzyły komitet rzeczoznawców do spraw reparacji i odszkodowań niemiec-
kich pod przewodnictwem eksperta amerykańskiego Owena D. Younga. Wypracowane
przez komitet nowe zasady spłat, znane jako plan Younga, przewidywały dalsze zmniej-
szenie łącznej sumy odszkodowań i rozłożenie ich spłat na 59 lat. Kontrola gospodarki
62 5. POCZĄTEK RZĄDÓW SANACJI (1926-1930)
niemieckiej, ustanowiona w planie Dawesa, została zniesiona. Plan aprobowano w sierp-
niu 1929 r. podczas konferencji w Hadze. Niemcy uzyskały kolejną ulgę ze strony państw
zwycięskiej koalicji.
Dla Polski był to niebezpieczny rozwój wydarzeń. Co więcej, dyplomacja polska
niewiele mogła zdziałać, by mu zapobiec. Francja dążyła do zmniejszenia wagi swych
zobowiązań sojuszniczych wobec Polski, a we francuskiej opinii publicznej zapanował
nastrój pacyfizmu. W duchu pokojowej rewizji traktatu wersalskiego wypowiadali się
liczni dziennikarze i intelektualiści w rodzaju Romaina Rollanda. Nierzadkie byty pub-
likacje wręcz paszkwilanckie o Polsce. Stosunek Anglii pozostawał nadal nacechowany
obojętnością wobec Polski. Ze względu na rozbieżne interesy niewiele dało też pod-
niesienie rangi stosunków włosko-polskich.

Ochłodzenie stosunków niemiecko-radzieckich. Protokół Litwinowa nie przyniósł
przełomu w stosunkach polsko-radzieckich. Gdy Pakt Brianda-Kellogga wszedł w życie
24 VII 1929 r., protokół stracił swój nadzwyczajny charakter. W styczniu 1930 r. wzno-
wiono wymianę zdań między Warszawą a Moskwą na temat układu o nieagresji. Szansą
dla tych rokowań było postępujące oziębienie stosunków między ZSRR a Niemcami.
Na Kremlu z rosnącym niepokojem obserwowano rosnące uzależnienie gospodarki ra-
dzieckiej od pomocy niemieckiej. Zgodnie z logiką władzy totalnej, którą budował Stalin,
dostrzegano w tym zagrożenie bezpieczeństwa ZSRR, tym bardziej że Niemcy intere-
sowały się niepodległością Ukrainy. Na Kremlu żywiono też nadzieję, że narastający
kryzys gospodarczy podkopie władzę "burżuazji" w Niemczech i ułatwi przewrót komu-
nistyczny. Wpływy partii komunistycznej w Niemczech istotnie szybko rosły, co z kolei
niepokoiło Berlin.
Rozluźnienie stosunków z ZSRR oraz niewielkie efekty wojny celnej z Polską skło-
niły rząd niemiecki do bardziej umiarkowanego kursu wobec Polski. 31 X 1929 r. udało
się simalizować rokowania o likwidację wzajemnych roszczeń fmansowych. Umowa anu-
lowała zobowiązania niemieckie, wynikające z udziału zaboru pruskiego w gospodarce
Niemiec, oraz polskie, związane z przejęciem przez rząd RP fabryki nawozów azotowych
w Chorzowie. Za tę wygórowaną cenę udało się 27 III 1930 r. doprowadzić do zawarcia
polsko-niemieckiej umowy handlowej, która w przypadku ratyfikacji mogła przynieść
zakończenie wojny celnej. Początek wielkiego kryzysu gospodarczego, który zbiegł się
z osłabieniem związków Niemiec i ZSRR, stwarzał dla Polski szansę skuteczniejszego
równoważenia stosunków z potężnymi sąsiadami.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
w okresie rządów sanacji (2)
138 142 linuks dla poczatkujacych
Budowa robotow dla poczatkujacych budrob
poczatki autyzmu) (1)
R5
1920 1930
Wyznaczanie poczatku niepłodnosci poowulacyjnej
Szybko i wściekle Fast & Furious (2009) DVDRip R5 XviD
Dla dzieci Kosciuszko Wojownik Trzech Swiatow Czv Poczatek
12 poczatek rzymu

więcej podobnych podstron