Różnorodność biologiczna

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

5. ZACHOWANIE RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ

5.1. Pojęcie różnorodności biologicznej i poziomy jej organizacji

Różnorodność biologiczna jest utożsamiana z bogactwem form życiowych

występujących na ziemi oraz ze sposobem utrzymywania ekosystemów. Zmniejszanie się

różnorodności biologicznej na świecie postrzegane jest jako skutek degradacji biosfery.

Dlatego, aby zachować dziedzictwo przyrodnicze i zabezpieczyć trwałość rozwoju ludzkiego,

należy rozpoznać co ulega zanikaniu, jakie krajobrazy, ekosystemy, gatunki oraz które z nich

należy objąć ochroną częściowa lub ścisłą.

Różnorodność biologiczna jest to zróżnicowanie organizmów, rozpatrywane na

wszystkich poziomach organizacji przyrody, od odmian genetycznych należących do tego

samego gatunku, poprzez zestawy gatunków, rodzajów, rodzin i wyższych jednostek

taksonomicznych, a także rozmaitość ekosystemów, które składają się z zespołów

organizmów żyjących w określonych siedliskach, jak i samych warunków fizycznych, w

których żyją [Wilson, 1992]. Inaczej mówiąc różnorodność biologiczna to zróżnicowanie

organizmów na poziomie biogeograficznym, krajobrazowym, ekosystemowym, gatunkowym

i genetycznym.

Różnorodność biogeograficzna

Różnorodność rozpatruje się w skali globalnej. Obiektem analizy na poziomie

biogeograficznym jest biosfera. Funkcjonowanie biosfery zapewniają nieorganiczne cykle

geochemiczne napędzane przez ruchy skorupy ziemskiej i strumień energii spoza Ziemi oraz

działalność żywych organizmów. Zróżnicowanie biogeograficzne wynika z obecności wielu

czynników limitujących, takich jak:

• czynniki klimatyczne: temperatura, wilgotność, nasłonecznienie, opady;

• czynniki geograficzne: szerokość geograficzna, wysokość nad poziomem morza;

• żyzność siedliska: pierwiastki biogenne, rodzaje i własności gleb.

Najwyższy szczebel w hierarchii struktury biosfery zajmują biomy. Najbardziej typowe

odznaczają się charakterystycznym krajobrazem.

Różnorodność krajobrazowa

Jest to zbiór zespołów ekosystemów wraz z ich układami. Charakteryzuje ją zajmowana

przestrzeń, różnorodność ekosystemów, zależności pokarmowe między populacjami,

wykorzystanie i przetwarzanie materii i energii, siła dążenia do systemu równowagi oraz

samowystarczalność [Andrzejewski, 1996].

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

Terminem „krajobraz” określa się fragment (obszar) przyrody wyodrębniony na

podstawie przyjętej przez badacza klasyfikacji geokomponentów, tworzący system. Specyfika

tego systemu jest występowanie ekotonów1, scalających geokomponenty w jedną całość,

która decyduje o sile rozwojowej tego fragmentu przyrody.

Krajobraz posiada swoją specyficzną strukturę, dynamikę i czas trwania. Posiada on

zdolność przekształcania się pod wpływem sił zewnętrznych lub wewnętrznej działalności

życiowej.

Różnorodność krajobrazu wynika z różnorodności tworzących go elementów. Mniejsze

fragmenty krajobrazu (podsystemy) nazywa się ekotopami. Są to jednorodne pod względem

ekologicznym jednostki naturalne - ekosystemy lub inne geokomponenty obszarowe, liniowe

lub punktowe, które stanowią elementy krajobrazu. Zbiór różnorodnych ekotopów tworzy

fizjocenozę. Elementy krajobrazu mogą być naturalne, prawie naturalne, nienaturalne, obce i

sztuczne.

Obecnie znaczna część powierzchni świata, szczególnie na kontynencie europejskim,

jest terenem zagospodarowanym, zmienionym, ukształtowanym przez człowieka, a wiec ma

charakter krajobrazu kulturowego. Niewiele zostało fragmentów krajobrazu naturalnego –

niezmienionego lub w tylko nieznacznym stopniu przekształconego przez człowieka.

Istota antropogenizacji krajobrazu polega na zmianie, ograniczeniu lub zastąpieniu

naturalnych elementów przez obiekty techniczne, procesy i struktury przestrzenne. Zmniejsza

się liczba ogniw uczestniczących w procesach przepływu materii i energii, zmniejsza się

stabilizująca i kontrolująca sieć ujemnych sprzężeń zwrotnych w wyniku częściowej lub

całkowitej blokady naturalnych kanałów ich przepływu [Richling, Solon, 1998].

Przekształcenia

naturalnych

ekosystemów

przez

człowieka

spowodowały

utratę

mozaikowatości krajobrazów i jednocześnie zubożenie różnorodności biologicznej.

Różnorodność ekosystemowa

Z różnymi środowiskami na lądach i w morzach związane są różnorodne zgrupowania

lub zbiorowiska roślin i zwierząt, tworzące charakterystyczne układy ekologiczne, zwane

ekosystemami. W układzie globalnym są to ekosystemy leśne, stepowe, pustynne, tundry i

zarośla namorzynowe. Inne typy ekosystemów występują w wodach słodkich i w oceanach na

ich dnie oraz na rafach koralowych. [Sarul, Sienkiewicz, 1999].

1 Ekoton jest to strefa przejścia pomiędzy biocenozami różnego typu.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

W Polsce najbardziej cenne ekosystemy zostały objęte ochroną obszarową, np.

ekosystemy bagienne (parki narodowe: Biebrzański, Narwiański i Ujście Warty), ekosystemy

leśne (np. Białowieski Park Narodowy), ekosystemy górskie (np. Tatrzański Park Narodowy).

Pod względem wielkości ekosystemy dzieli się na: mikroekosystemy (np. pień ściętego

drzewa), mezoekosystemy (np. las, łąka) i makroekosystemy (np. ląd, ocean). Regiony, na

których spotyka się wiele różnych ekosystemów mają bogatą różnorodność biologiczną.

Różnorodność gatunkowa

W najprostszym rozumieniu odnosi się do liczby gatunków w próbce, zespole siedlisku

lub na danym terenie [Odum, 1982]. Liczba gatunków obecna na dowolnym stanowisku może

być ilościową miarą różnorodności w porównaniu z liczbami na innych stanowiskach. W

takim podejściu wszystkie gatunki danego stanowiska, reprezentujące różne grupy

systematyczne, wnoszą identyczny wkład, świadczący o różnorodności. Jednak różnorodność

gatunkowa oznacza więcej niż liczbę gatunków, dlatego uwzględnia się gatunki

wskaźnikowe, tak zwane kluczowe [Hawksworth, 1994].

W najszerszym pojęciu różnorodność gatunkowa powinna uwzględniać: bogactwo

gatunkowe, równomierność występowania gatunków i ich ekologię.

Szacuje się, że na Ziemi żyje od 10 do 30 mln gatunków, ale według niektórych

źródeł liczba ta może dochodzić nawet do 100 mln. Od czasów Linneusza opisano i

sklasyfikowano około 1,5 mln gatunków „wyższych” organizmów (pomijając bakterie i

wirusy). Z powodu zamieszania w taksonomii; sądzi się, że około 20% opisanych

gatunków to synonimy. Uważa się, że ptaki i ssaki są grupami najlepiej rozpoznanymi,

pomimo to, co roku opisywane są nowe, wcześniej nie znane gatunki (średnio 3 gatunki

ptaków i 15 gatunków ssaków rocznie). W ostatnim dziesięcioleciu opisano trzy nowe dla

nauki rodziny roślin kwiatowych. Szacuje się, że na każde 100 napotkanych gatunków

roślin w puszczy równikowej jeden jest nowy dla nauki. Podobnie, mało zbadane są

organizmy z głębin oceanów. Zaledwie kilkanaście lat temu odkryto całe ekosystemy

źródeł hydrotermalnych z ich unikatową fauną. Sądzi się, że osady denne zawierają tysiące

żyjących tam i dotąd nie opisanych gatunków.

Wśród już poznanych zwierząt najwięcej jest gatunków owadów (751 tysięcy), z czego

40% to chrząszcze. Ptaków zostało rozpoznanych nieco powyżej 8 tysięcy gatunków, ssaków

– około 4,7 tys., płazów – 4,8 tys. Roślin wyższych 248,5 tys. (prawie 18% znanych

gatunków), z tego około 170 tys. to rośliny dwuliścienne [Weiner, 2003]. Najmniej

rozpoznaną grupę stanowią niezliczone mikroorganizmy, a wśród nich wirusy, bakterie i

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

pierwotniaki. Również mało rozpoznane są glony i grzyby. Problem polega na ich

mikroskopijnej wielkości oraz braku rozpoznania warunków rozmnażania wielkości tych

mikroorganizmów.

Różnorodność genetyczna

Jest to zmienność i różnorodność materiału genetycznego w obrębie gatunku. Obejmuje

ona różnorodność materiału genetycznego w różnych populacjach danego gatunku i wewnątrz

tych populacji. Każdy osobnik danego gatunku wyposażony jest w zestaw genów, które są

podstawą kształtowania się zróżnicowania cech osobników. Na przykład, wśród ludzi

będących jednym gatunkiem z biologicznego punktu widzenia, obserwujemy wielką

różnorodność ras, cech wyglądu i charakteru, która po części wynika ze zróżnicowania

indywidualnych zestawów genów. Materiał genetyczny przekazany przez rodziców nie tylko

określa zmienność cech osobniczych, np. kolor oczu lub włosów, ale decyduje także o tym,

czy dany osobnik ma możliwości rozwoju w określonych warunkach środowiska [Sarul ,

Sienkiewicz , 1999].

Na pulę genową populacji mają wpływ takie czynniki, jak: mutacje, dobór naturalny,

dryf genetyczny, migracje z genetycznie różnych grup, izolacja, wielkość populacji.

Mutacje są to przypadkowo powstające zmiany w zapisie programu genetycznego.

Prowadzą one do zmiany struktury i funkcjonowania organizmu. Ogromna część z nich ma

fatalne skutki, organizm albo nie może rozwinąć się prawidłowo, albo nie jest żywotny lub

płodny. Jednak pewna część mutacji jest pozytywna dla organizmu, może się okazać, że w

danych warunkach środowiskowych zmieniona forma genu umożliwia dłuższe życie lub

intensywniejszy rozród. Spontaniczne mutacje powodują zwiększenie liczby możliwych

odmian danego programu genetycznego gatunku. To „przebieranie” w genach Darwin nazwał

doborem naturalnym. Dobór naturalny eliminuje formy mniej skutecznie przeżywające i

rozmnażające się powodując tym samym zmniejszenie różnorodności puli genowej [Weiner,

2003].

W naturalnych populacjach rozmnażających się płciowo mutacje nie odgrywają

większej roli, natomiast ważnym czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie ich puli

genowych są migracje z genetycznie różnych grup. Poprzez migracje lub kojarzenie się

osobników następuje mieszanie się genów pochodzących z pul genowych różnych populacji.

Intensywny przepływ genów powoduje wzrost podobieństwa genetycznego różnych

populacji, zaś zróżnicowanie puli genowej w obrębie jednej populacji. Przepływ genów nie

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

może odbywać się między populacjami różnych gatunków, gdyż istnieje między nimi izolacja

rozrodcza.

Dryf genetyczny jest wyraźniej widoczny w małych populacjach. Zachodzi, ponieważ

istnieje element losowości w przekazywaniu genów z pokolenia na pokolenie. Nie wszystkie

osobniki biorą udział w rozrodzie, nie wszystkie wytworzone gamety dadzą początek nowym

osobnikom. W dużych populacjach efekty wynikające z losowości łączenia się gamet znoszą

się nawzajem. Jeśli w potomstwie jednej pary rodziców jakiś genotyp jest reprezentowany ze

zbyt dużą częstością, w potomstwie innych będzie on reprezentowany ze zbyt małą i

sumaryczny efekt zostanie w ten sposób zniwelowany. Efektem dryfu genetycznego może

być utrata niektórych genotypów z puli genowej populacji, aż do sytuacji, kiedy pozostanie

jeden genotyp. Skutkiem tego jest zmniejszanie się różnorodności genetycznej [Mackenzie i

in., 2002].

U organizmów rozmnażających się bezpłciowo zróżnicowanie genetyczne osobników

jest prostą konsekwencja procesu mutacji i selekcji.

5.2. Zagrożenia różnorodności biologicznej

Tempo zanikania gatunków jest obecnie prawdopodobnie największe od czasów, kiedy

wyginęły dinozaury. Wielu badaczy twierdzi, że każdego roku ginie kilka tysięcy gatunków.

Jedne gatunki giną, inne powstają. Jest całkiem możliwe, że w obecnych czasach żyje ich

więcej niż kiedykolwiek przedtem w historii Ziemi. Z badań geologicznych wynika, że na

kuli ziemskiej przynajmniej 5 razy dochodziło do wielkich katastrof pociągających za sobą

masowe wymieranie gatunków. Podczas takiej katastrofy 250 mln lat temu, w okresie

permskim, wyginęło 90% gatunków żyjących w morzach, z kolei 65 mln lat temu, w okresie

kredowym, doszło do katastrofy, która zakończyła panowanie gadów na Ziemi i pochłonęła

około dwie trzecie wszystkich gatunków. Teraz, jak ostrzegają naukowcy, jesteśmy u progu

szóstego epizodu masowego wymierania gatunków. W tym przypadku winą w dużym stopniu

obarczony będzie człowiek, za złe gospodarowanie środowiskiem [Sarul, Sienkiewicz, 2002].

Liczbę rozpoznanych wymarłych oraz zagrożonych gatunków flory i fauny w Polsce

prezentują tabele 5.1.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

Tabela 5.1. Liczba wymarłych i zagrożonych gatunków flory w Polsce

Liczba gatunków:

Grupy systematyczne

zagrożonych

wymarłych i

wymierają

o nieokreślonym

narażonych

rzadkich

ogółem

zagrożonych

cych

zagrożeniu

Ogółem

2563

228

470

584

718

563

Glony

256

Śluzowce

Porosty

602

180

120

127

115

Wątrobowce

Mchy

136

Rośliny naczyniowe

418

142

146

Źródło: Lista roślin zagrożonych w Polsce, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków 1992.

Czynniki warunkujące stan i zachowanie różnorodności biologicznej można

rozpatrywać w dwóch grupach, tj.: jako czynniki przyrodnicze i antropogenne.

Obecnie ilość wymierania różnych gatunków roślin i zwierząt, z przyczyn

antropogenicznych, jest tysiąckrotnie większa niż naturalnych. Intensywny rozwój gospodarki

opartej na wykorzystaniu zasobów biologicznych stwarza, nieporównywalnie z innymi

czynnikami rosnące zagrożenia życia biologicznego.

Przekształcenie różnorodności biologicznej, w wyniku działalności antropogenicznej,

wiążę się z bezpośrednim wykorzystywaniem żywych zasobów przyrody lub

bezpośrednim oddziaływaniem na środowisko przyrodnicze oraz pośrednim (zmierzonym

lub niezamierzonym) wpływem tej działalności.

Zagrożenia związane z gospodarką rolną

Czynnikami wywołującymi degradację walorów przyrodniczych, powodujących

zubożenie różnorodności biologicznej, są:

• urbanizacja i fragmentaryzacja terenu powodująca izolację populacji dziko żyjących

gatunków;

• osuszanie mokradeł (torfowisk, cieków wodnych, podmokłych łąk), połączone z

niszczeniem naturalnej szaty roślinnej;

• zmniejszanie retencji wodnej dolin i przyspieszanie tempa odpływu wód

powierzchniowych, połączone z pogłębianiem koryt oraz wycinaniem zadrzewień i

zakrzewień nadrzecznych;

• wprowadzenie wielkopowierzchniowych monokultur gatunków hodowlanych na potrzeby

intensywnej produkcji;

• zanieczyszczenia i zatrucia gleby i wód na skutek chemizacji rolnictwa i nadmiernego

zużycia nawozów sztucznych, herbicydów i pestycydów;

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

• wprowadzenie obcych biogeograficznie gatunków do środowiska, oraz genetycznie

zmodyfikowanych odmian roślin i zwierząt, które na danym terenie nie mają wrogów

naturalnych i bez przeszkód wygrywają konkurencję z gatunkami rodzimymi.

Ważnym aspektem zagrożenia różnorodności biologicznej w rolnictwie jest zanik

hodowli tradycyjnych ras zwierząt gospodarskich, na przykład, owca wrzosówka, koń

sokólski, krowa polska czerwona, gęś sokólska, kura zielononóżka i inne.

Zagrożenia związane z gospodarką leśną

Większość lasów strefy umiarkowanej to lasy wtórne lub sztuczne, które rozwinęły się

na miejscu lasów naturalnych po ich wycięciu i sztucznym odnowieniu, lub lasy powstałe po

ponownym zalesieniu gruntów wyeksploatowanych rolniczo. W latach dziewięćdziesiątych

XX wieku na około 70% powierzchni leśnej w Polsce występowały drzewostany

zagospodarowane zrębami zupełnymi o zubożonym składzie gatunkowym i uproszczonej

strukturze [Smykała, 1993]. Na obniżenie różnorodności biologicznej w gospodarce leśnej,

ponadto ma wpływ:

• pozyskiwanie masy drewna, większej od przyrostu, szczególnie w lasach prywatnych;

• wprowadzanie tylko wybranych gatunków szybko rosnących, bez względu na warunki

siedliskowe;

• stosowanie niewłaściwych metod gospodarowania (zrąb zupełny, głęboka orka,

rygorystyczne usuwanie posuszu, prowadzenie schematycznych cięć liniowych);

• niewłaściwe kształtowanie granicy rolno-leśnej;

• zwiększenie intensywności nawożenia i stosowania chemicznych środków ochrony lasu

przed szkodnikami, co chroni przed danym szkodnikiem, ale powoduje osłabienie

naturalnej odporności ekosystemów;

• wprowadzanie gatunków obcego pochodzenia, które mogą powodować przekształcenie w

ekosystemach;

• zalesianie nowych obszarów bez pozostawienia otwartych powierzchni; prowadzi to do

ograniczenia powierzchni ekosystemów otwartych i zubożenia różnorodności

krajobrazowej. [Rykowski, 2003].

Obecnie, w gospodarce leśnej, szczególnie w lasach państwowych, eksponuje się

środowisko – ochronną funkcję lasów.

Zagrożenia związane z rybołówstwem, wędkarstwem i łowiectwem

Główne oddziaływanie gospodarki rybacko-wędkarskiej wynika z następujących

rodzajów działań:

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

• wprowadzenie obcych gatunków lub odmian, czego skutkiem jest ustępowanie rodzimych

gatunków słabszych konkurencyjnie oraz przenoszenie chorób i pasożytów;

• zarybianie materiałem niedostosowanym do warunków siedliskowych, co może

doprowadzić do przekształcenia ekosystemów i ustąpienia gatunków wrażliwych;

• nadmierna eksploatacja zasobów, co prowadzi do zmniejszenia się populacji gatunków

dziko rosnących;

• zajmowanie pod produkcję naturalnych zbiorników wodnych, co powoduje zmianę

warunków siedliskowych, przekształcenie ekosystemu i ustąpienie gatunków wrażliwych;

• kłusownictwo, nastawione często na rzadsze gatunki, w skutek czego zmniejsza się ich

populacja. [Kornijów, 2003]

Z działalnością rybacko-wędkarską wiąże się również zanieczyszczanie ekosystemów

wodnych. Punktowe źródła zanieczyszczeń pochodzą z sadzowego chowu ryb, a także z

przetwórni. Niebezpieczne jest także pozostawianie w wodzie i na brzegach zwojów żyłki i

ciężarków ołowianych. Staja się one przyczyną śmierci licznych ptaków wodno-błotnych.

Szacuje się, że w Anglii rocznie ginie od 3 do 4 tys. łabędzi [Wołos, 2001].

Zagrożenia związane z łowiectwem

Łowiectwo może wywierać negatywne skutki na różnorodność biologiczna jeżeli

dopuści się do:

• nadmiernej eksploatacja populacji gatunków łownych, zagrażającej ich wyginięciem na

określonych obszarach lub poprzez obniżenie liczebności gatunku, dopuszczając do

obniżenia różnorodności genetycznej;

• utrzymywania zbyt wysokiej liczebności gatunków łownych, która narusza równowagę w

ekosystemach (np. przez nadmierne zgryzanie roślinności);

• introdukcji do otwartej przyrody obcych gatunków, które maja być przedmiotem

eksploatacji łowieckiej, czego skutkiem działań może być ustąpienie gatunków

rodzimych, słabszych konkurencyjnie, a także przenoszenie różnego rodzaju chorób i

pasożytów.

Ważnym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej jest także kłusownictwo, lub

prowadzenie selekcji wolno żyjących gatunków łownych na określone cechy morfologiczne

(np. piękne poroża) w wyniku, której może zostać naruszona naturalna proporcja genów w

populacji, aż do eliminacji niektórych genów [Andrzejewski, Weigle, 2003].

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

Zagrożenia związane z gospodarką przestrzenną

Zajmowanie terenów pod zabudowę, intensywna urbanizacja połączona z rozbudową

infrastruktury, powstanie „barier ekologicznych”, tj. kanałów, dróg i zapór. Jest to przyczyną

fragmentacji ekosystemów i rozdrabniania siedlisk populacji poszczególnych gatunków, które

tracą możliwość swobodnego krzyżowania się i przepływu genów w obrębie dużej populacji.

W ten sposób dochodzi do utraty zasobów genowych potrzebnych do podtrzymania

odnawialnych populacji zwierząt i roślin, a w rezultacie do stopniowego wymierania

gatunków.

Zagrożenia związane z gospodarką wodną i morską

Zagrożenia, jakie stwarza gospodarka wodna w stosunku do różnorodności biologicznej,

to przede wszystkim zanieczyszczenia wód powierzchniowych

i podziemnych.

Zanieczyszczenia powstają głównie na skutek zrzutu nieoczyszczonych lub niedostatecznie

oczyszczonych ścieków oraz spływu powierzchniowego z upraw rolnych, a także z różnego

rodzaju szlaków komunikacyjnych. Czynniki te powodują eutrofizację wód, co w efekcie

prowadzi do zmiany ekosystemu i ustąpienia gatunków bardziej wrażliwych. Innym

szkodliwym dla bioróżnorodności działaniem są melioracje, w tym obszarów przyrodniczo

cennych. Skutkiem tego jest zmiana warunków siedliskowych i mikroklimatycznych.

Różnorodność biologiczna ulega zmniejszenia również na skutek regulacji rzek i budowy

obwałowań wzdłuż cieków. Następuje zanikanie tak rzadkich ekosystemów hydrogenicznych,

np. torfowisk, wilgotnych łąk, a w efekcie ustępowanie gatunków i zmiana krajobrazu.

Oddziaływanie przemysłu

Szkodliwe oddziaływanie przemysłu na różnorodność biologiczną wynika przede

wszystkim z emisji różnego rodzaju zanieczyszczeń, w tym hałasu. Największe zagrożenie

niosą działy związane z produkcją energii cieplnej, elektrycznej oraz przerobem i dystrybucją

ropy i gazu. Najgroźniejsze dla bioróżnorodności zanieczyszczenia środowiska wiążą się

przede wszystkim z:

• emisją gazów i pyłów do atmosfery, zrzutem ścieków, składowaniem odpadów, hałasem i

promieniowaniem, skutkiem tych działań jest postępująca eutrofizacja i zakwaszanie

siedlisk, a w konsekwencji zmiana ekosystemów i ustąpienie gatunków wrażliwych;

• ogrzewaniem powierzchniowych warstw gleby szerokości kilku lub więcej metrów przez

sieci przesyłające ciepło, co zmienia jej warunki mikroklimatyczne w stopniu

umożliwiającym przeżycie zimy przez gatunki nawet z innych stref klimatycznych.

Powoduje to sprzeczne z zasadą ochrony różnorodności biologicznej, rozprzestrzenianie

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

się w naszych systemach ekologicznych obcych gatunków, które mogą żyć i rozwijać się

tylko w sztucznie stworzonych habitatach;

• zrzutem wód podgrzanych, pochodzących z procesów produkcji energii elektrycznej, do

rzek i jezior, w których powstają strefy o podwyższonej temperaturze, gdzie zubożeniu

ulega struktura naturalna gatunków i ekosystemów;

• eksploatacją zasobów surowcowych, w efekcie czego następuje degradacja krajobrazu:

hałdy, osuwiska i zapadliska, ulegają zmianom warunki siedliskowe – zmiana chemizmu

gleb, powstawanie lejów depresyjnych; ulega przekształceniu struktura ekosystemów:

zanik gatunków nieodpornych na powstałe przekształcenia środowiska [Andrzejewski,

Weigle, 2003].

Innym ważnym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej jest budowa i

funkcjonowanie elektrowni wodnych i wiatrowych, bez zastosowania nowoczesnych

rozwiązań uwzględniających wymogi ochrony przyrody. W wyniku powstania sztucznych

zbiorników wodnych, następuje niszczenie naturalnych systemów ekologicznych, w tym

unikatowych siedlisk i gatunków zagrożonych wyginięciem. Problem stanowią także, tzw.

pułapki ekologiczne, czyli urządzenia techniczne, które podczas eksploatacji niszczą

organizmy, np. turbiny i wiatraki.

Oddziaływanie transportu

Rozwój transportu, sieci komunikacyjnych oraz liniowej infrastruktury wpływają

bezpośrednio oraz pośrednio na stan różnorodności biologicznej. Sieci komunikacyjne, a

zwłaszcza ogrodzone siatkami autostrady, są barierami dla migracji zwierząt, a tym samym

swobodnej wymiany genów. Fragmentaryzacja przestrzeni uruchamia procesy degradacji

ekosystemów poprzez ich fragmentaryzację. Im mniejsza jest powierzchnia danego

ekosystemu, tym mniejsza jest liczba występujących w ekosystemie gatunków. Istotnym

problemem jest masowe zabijanie zwierząt i ptaków, w wyniku dużego i szybkiego ruchu

pojazdów na drogach. W ograniczonym zakresie problem ten dotyczy również innych

dziedzin transportu, jak transport kolejowy, lotniczy i wodny.

Innym istotnym zagadnieniem, mającym wpływ na stan różnorodności biologicznej jest

budowa napowietrznych linii przesyłowych energii elektrycznej. W rezultacie tego rodzaju

działań następuje częściowe zniszczenie roślinności pod linią, a silne pola magnetyczne są

barierą dla migracji zwierząt, przewody i słupy stają się przeszkodą, o którą rozbijają się

zwierzęta latające, lub giną poprzez porażenie prądem. Rozwieszone linie negatywnie

wpływają na różnorodność krajobrazową [Andrzejewski, Weigle, 2003].

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

B. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWN, Warszawa 2007

Oddziaływanie turystyki i rekreacji

Turystyka wyjątkowo intensywnie wykorzystuje walory przyrodnicze. Szczególnie w

realiach polskich, dość często obserwuje się chaotyczny rozwój baz noclegowych oraz

intensywny i niekontrolowany rozwój zabudowy tzw. drugich domów na obszarach cennych

przyrodniczo. Ponadto, następuje wzrost korzystania z transportu indywidualnego, a także

penetracja cennych przyrodniczo obiektów, nie przygotowanych do przyjęcia tak wysokiego

ruchu turystycznego. Na skutek tych działań następuje:

• ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej;

• degradacja krajobrazu, w tym także w wyniku realizacji zabudowy substandardowej;

• synantropizacja roślin i zwierząt;

• zmiany warunków siedliskowych w wyniku zanieczyszczenia środowiska, a w efekcie

przekształcanie ekosystemów i ustępowanie gatunków wrażliwych;

• płoszenie zwierząt [Andrzejewski, Weigle, 2003].

Wszystkie wyżej wymienione antropogeniczne zagrożenia wynikają w dużej mierze z

niedoceniania wartości środowiska, jego zasobów i walorów w dotychczasowych systemach

ekonomicznych, politycznych, kulturowych i prawno-administracyjnych, a także z

niedostatku wiedzy o możliwości stosowania przyjaznych środowisku technologii produkcji

w inwestycjach infrastruktury technicznej.

Przyczynę tak licznych zagrożeń różnorodności biologicznej możemy upatrywać także

w szybkim wzroście populacji ludzkiej i wysokich aspiracjach społeczeństwa w zakresie

materialnego dobrobytu, wyrażające się wzrastającą konsumpcją dóbr w tym również

zasobów środowiska przyrodniczego.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com