Joanna Dąbrowska, Aleksandra Jurek, Alicja Krakowska, Zofia Grąbczewska, Aldona Kubica

Katedra i Klinika Kardiologii i Chorób Wewnętrznych Collegium Medicum, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Udział rodziny chorego

w rehabilitacji osób

po zawale serca

Patient’s family contribution in rehabilitation after myocardial infarction Basic assumptions of the cardiological rehabilitation zarówno bezpośrednim, jak i odległym następstwom cho-are: its complexity, the full cooperation and supplerób układu secowo-naczyniowego [3]. Szczególną rolę mentation of every stage of treatment, in hospital w tym zakresie odgrywa szeroko rozumiana rehabilitacja and after discharge. Because of dissimilarity of aims kardiologiczna. Jej celem jest przede wszystkim utrwalenie and stages the cardiological rehabilitation is divided wyników leczenia zachowawczego, interwencyjnego lub on: physical rehabilitation, mental rehabilitation and operacyjnego przez zahamowanie postępów choroby, secondary prevention. Patient during the process of przywrócenie sprawności psychofizycznej i ułatwienie po-rehabilitation should not be considered as isolated wrotu do aktywnego życia. Podstawowym założeniem re-individual by the medical staff, but as a person ac-habilitacji kardiologicznej jest jej kompleksowość, pełne ting in different communities of which family is the współdziałanie oraz uzupełnienie leczenia na każdym eta-most important. Patient can be efficiently influenced pie — zarówno w szpitalu, jak i po jego opuszczeniu [4].

only by rehabilitation involving him with his family, Ze względu na odmienność celów i etapów rehabili-but not exclusively himself.

tację kardiologiczną dzieli się na:

Key words: myocardial infarction, rehabilitation,

— rehabilitację fizyczną przez aktywizację narządu ru-

family

chu, w celu uzyskania optymalnej sprawności fizycznej, optymalnego krążenia wieńcowego i ogólnego; Raport o stanie zdrowia rodziny w Polsce jest w du-

— rehabilitację psychiczną oraz oddziaływanie na samo-

żym stopniu niezadowalający. Nieprawidłowe nawyki poczucie chorego, opanowanie lęków, ochrona przed żywieniowe przekazywane kolejnym pokoleniom, otyłość, depresją, wzbudzenie motywacji do pracy; nadużywanie alkoholu, palenie tytoniu osiągają rozmia-

— profilaktykę wtórną, czyli zwalczanie czynników ry-ry epidemii. Konsekwencją tego jest bardzo częste wystę-

zyka choroby niedokrwiennej, modyfikację stylu powanie chorób układu krążenia [1]. Wysoka zapadalność życia, edukację pacjentów i ich rodzin [5–8].

na chorobę wieńcową i zawał serca, a także przesunięcie Nowa sytuacja, w jakiej znajduje się chory po zawale granic wieku spowodowały „nadumieralność”, zwłaszcza serca, zmusza go do gwałtownej zmiany jego dotychcza-młodych mężczyzn, oraz duże straty ekonomiczne i spo-sowego stylu życia, wywołując lęk. Niepokój o przyszłość, łeczne wynikające z ich nieprawidłowego funkcjonowa-przerwanie ustalonego trybu życia stają się także udzia-nia w życiu rodzinnym i zawodowym [2]. Trzeba jednak łem partnera życiowego chorego. Pacjent jest obiektem podkreślić, że osiągnięcia medycyny w ostatnim czasie głównego zainteresowania służb medycznych, słyszy dają możliwości bardzo skutecznego przeciwdziałania słowa otuchy, otrzymuje od nich wsparcie, natomiast ro-Adres do korespondencji: Joanna Dąbrowska Kadedra i Klinika Kardiologii i Chorób Wewnętrznych CM UMK

ul. M. Skłodowskiej-Curie 9, 85–094 Bydgoszcz e-mail: [e-mail]

Cardiovascular Forum 2007, 12, 1–2, 18–22

Copyright © 2007 Via Medica, ISSN 1897–1180

18

Udział rodziny chorego w rehabilitacji osób po zawale serca dzina, niestety, bardzo często pozostaje sama z proble-przede wszystkim codzienna aktywność fizyczna o śred-mem choroby bliskiej osoby. Musi wówczas sama zma-niej, a nawet małej intensywności pozwalają na osiągnie-gać się ze swoimi obawami. Dostosowanie się do nowej cie pozytywnych, długofalowych efektów rehabilitacji sytuacji okazuje się więc sprawą rodzinną [9].

pozawałowej, umożliwiając uzyskanie większej wydol-Rodzina jako sieć społeczna (definiowana przez Berk-ności wysiłkowej [9].

mana jako „sieć związków otaczających jednostkę”) jest Punktem wyjścia do zalecenia samodzielnej aktywno-jednym z najważniejszych czynników determinujących ści fizycznej jest dokonanie oceny:

zdrowie jednostek [10]. Rodzina jest bowiem podstawo-

— wcześniejszego i aktualnego poziomu aktywności; wym źródłem przekonań zdrowotnych, zachowań zwią-

— potrzeb i celów pacjenta w zakresie aktywności do-zanych ze zdrowiem, a także źródłem stresu i emocjonal-mowej (funkcjonowania w rodzinie), zawodowej i re-nego podtrzymania. Jest zatem jednym z edukatorów, kreacyjnej;

i to takim, którego systematyczny wpływ trwa najdłużej

— motywacji i gotowości do zmiany stylu życia na bar-w życiu człowieka. Od niej zależy kształtowanie i podtrzy-dziej aktywny fizycznie;

manie zachowań sprzyjających lub niesprzyjających zdro-

— możliwych przeszkód w podejmowaniu aktywności, wiu [11].

wsparcia społecznego (rodziny) w dokonaniu zmia-

Świadomość tych faktów powinna towarzyszyć oso-ny stylu życia [16].

bom prowadzącym rehabilitację, ponieważ skuteczność W domu rodzinnym należy kontynuować procesy ich działań w dużej mierze zależy od zaangażowania leczenia, pielęgnacji i rehabilitacji. Rodzina powinna być rodziny chorego [9]. Dlatego właśnie optymalny model w równym stopniu jak pacjent wyposażona w odpo-rehabilitacji obejmuje całą rodzinę.

wiednią wiedzę i umiejętności oraz posiadać dyspozy-Chory szybciej powraca do zdrowia i sprawności, gdy cje psychofizyczne, które umożliwiają kontynuowanie ma poczucie własnej wartości, czuje się potrzebny. Wiara procesów terapeutycznych zapoczątkowanych w szpi-we własne siły sprzyja osiąganiu sukcesu i wyzwala do-talu [16].

datkową energię. Jednak samo poczucie skuteczności Rodzina może wpłynąć na podjęcie przez chorego wydaje się niewystarczające, jeżeli pacjent nie posiada wspólnych form aktywności fizycznych, jak spacery, dostatecznej wiedzy oraz odpowiednich umiejętności wycieczki rowerowe, uprawianie działki. Wskazane jest

[12]. W tym obszarze niezwykle potrzebna jest pomoc także podróżowanie i czynny odpoczynek (np. na wcza-zewnętrzna. Dobrze, jeśli jest to pomoc przygotowanych sach), oczywiście najlepiej w gronie rodzinnym. Warto przez profesjonalistów członków rodziny, którzy, odrzu-zwrócić uwagę, że korzystne dla zdrowia formy czynnej cając postawę nadopiekuńczości, stają się rzeczywistym rekreacji, na które pacjent sam prawdopodobnie by się wsparciem dla chorego. Osoby przygotowujące rodziny nie zdobył, realizowane wspólnie z bliskimi osobami do nowej roli muszą wziąć pod uwagę niezwykły poten-mogą stać się rytuałem sprzyjającym zdrowiu. Dalszy cjał edukacyjny, jaki posiadają bliscy pacjenta. Relacja wpływ domowników na podjęcie i utrzymanie aktywno-między poszczególnymi członkami rodziny a rekonwa-

ści fizycznej przez chorego przejawia się włączaniem go lescentem określa ich wpływ na funkcjonowanie chore-do codziennych czynności domowych. Oczywiście, na-go po zawale serca w różnych sferach życia [13].

leży wykluczyć te, które wymagają sporego wysiłku, błę-

Udział rodziny chorego tak naprawdę zaczyna się już dem jest jednak wyłączenie pacjenta z obowiązków do-od momentu wystąpienia zawału. Bliscy zwykle towa-mowych i wyręczanie w samoobsłudze, uzasadnianie rzyszą pacjentowi w szpitalu, przeżywając z nim jego niesłuszną obawą, że chory się przemęczy, więc powinien nagłą chorobę. Od tego momentu powinni być przygo-dużo leżeć i odpoczywać.

towywani na właściwą współpracę w poszczególnych Zakres aktywności stopniowo zwiększa się wraz ze etapach zdrowienia i odzyskania sprawności [14].

wzrostem tolerancji wysiłku. Z początku będzie to samoobsługa, chodzenie po domu i okolicy, wchodzenie po REHABILITACJA FIZYCZNA

schodach, proste obowiązki domowe. Należy stosować Zasadnicze miejsce w programach rehabilitacji cho-rodzaj lekkiej aktywności fizycznej, który sprawia przy-rych po zawale serca zajmuje aktywność fizyczna [15].

jemność i nie doprowadza do nadmiernego zmęczenia, Ćwiczenia fizyczne stosowane w ramach rehabilitacji a tym bardziej do wystąpienia bólu wieńcowego [17]. Ta pozawałowej zmniejszają nasilenie objawów choroby wiedza, oczywista dla lekarzy i rehabilitantów, ciągle nie i śmiertelność, zwiększają wydolność czynnościową, może zaistnieć w powszechnej świadomości społecznej.

a łącznie z innymi oddziaływaniami wpływają na popra-Dlatego warto na ten aspekt przywracania pacjenta do wę stanu psychologicznego i funkcjonowania społeczne-zdrowia zwracać szczególną uwagę w rozmowach z nim go pacjenta. Nie tylko programowy trening fizyczny, ale samym oraz z jego bliskimi.

www.cf.viamedica.pl

19

Cardiovascular Forum 2007, tom 12, nr 1–2

REHABILITACJA PSYCHICZNA

zwykle ważne. Niestety, rodzina często poprzez wynika-Choroba jako sytuacja stresowa, a nawet kryzysowa, jącą z troski nadmierną opiekuńczość utwierdza pacjenta dotyka podstaw dotychczasowego życia człowieka oraz w przeświadczeniu o niepełnosprawności. Nieprawdzi-jego relacji z otoczeniem. Zagraża cenionym dotąd war-we, chociaż bardzo powszechne, przekonanie o licznych tościom, ingeruje w dotychczasowe orientacje jednost-ograniczeniach wynikających z przebytego zawału ser-ki, zmusza do wysiłku w kierunku przystosowania. Cho-ca powodują, że osobie wypisanej ze szpitala najbliżsi roba jest okazją do zmiany hierarchii wartości, mobilizacji przez dłuższy czas w dobrej wierze narzucają rolę cho-możliwości twórczych i odkrycia nowych zasobów w tym rego.

zakresie [11].

Edukacja rodzin i samego pacjenta musi dotyczyć Zawał serca, będący zagrożeniem życia, nierzadko każdego etapu rehabilitacji. Należy przekazać informa-bywa dla pacjenta punktem zwrotnym, wydarzeniem cje związane z samą chorobą oraz czynnikami ryzyka.

przełomowym, które powoduje refleksje nad sobą oraz Brak wiedzy na temat choroby powoduje nasilenie się swoim dotychczasowym życiem. Chory oderwany od lęku i może prowadzić do depresji. Powikłania psycho-

środowiska rodzinnego i codziennych problemów ma logiczne, które często występują u osób po ostrych in-okazję skupić się na zdrowiu i spojrzeć z dystansu na cydentach kardiologicznych, zwłaszcza po zawale serca, swoje problemy. Niektórzy pacjenci dopiero po zawale mogą istotnie wpłynąć na wyniki rehabilitacji [15].

zaczynają dostrzegać wiele spraw we właściwej perspek-Trzeba pamiętać, że lęk jest jednym z najbardziej tywie i proporcjach: dociera do nich, jak dużo energii typowych elementów obrazu klinicznego choroby wieńco-i zabiegów poświęcali dotąd rzeczom nieistotnym [17].

wej, szczególnie w jej ostrych fazach. Należy go rozpa-Pobyt w szpitalu, jeśli będzie przez pacjenta wykorzystany trywać w dwóch ważnych aspektach: jako źródło obja-do przemyśleń nad dotychczasowym sposobem życia wów ze strony układu krążenia oraz jako konsekwencję i nad hierarchią wartości, może się stać początkiem pozy-chorób tego układu. U osoby chorej może pojawić się po-tywnych zmian. Przebycie zawału serca nie musi przekre-czucie braku wpływu na swoje codzienne życie i przeko-

ślać dotychczasowych celów życiowych. Wymaga jednak nanie, że staje się ciężarem dla innych. Dlatego bardzo przemyślenia możliwość ich realizacji w nowej sytuacji ważne są relacje między partnerami. Ukrywanie własnych

[14, 18]. Wystąpienie zawału serca sprawia, że w obli-odczuć nie będzie służyło obojgu partnerom ani innym czu zagrożenia życia chory uświadamia sobie koniecz-członkom rodziny. Warto uświadomić rodzinę, że pewność zmian w stylu życia, zachowaniach i zwyczajach. Zjawi-ne zachowania chorego są normalną reakcją na sytuację skiem pozytywnym może być chęć szybkiego powrotu stresową. Rzeczywiste oswojenie się z sytuacją po zawale do zdrowia, sprawności oraz prowadzenia normalnego jest możliwe pod warunkiem uczestnictwa wszystkich aktywnego życia. Motywacja ta, poparta sugestiami zainteresowanych osób w tym procesie.

personelu medycznego, skłania chorego do podjęcia decy-Należy tu także wspomnieć o powrocie do życia zji w ważnych sprawach, na przykład porzucenia szkodli-seksualnego, gdyż niemożność ponownego podjęcia tej wych nałogów czy zmian diety, organizacji obowiązków aktywności może być przyczyną zbędnej frustracji. Cho-domowych i służbowych. Bodziec ten musi być jednak roba serca nie oznacza końca przyjemnego i zadowa-silnie wsparty oddziaływaniem zewnętrznym, by wywo-lającego pożycia małżeńskiego. W większości przypad-

łał pożądane efekty. Taką rolę obok profesjonalnych ków nowoczesne metody leczenia chorych z zawałem służb medycznych (lekarzy, pielęgniarek, dietetyków, serca pozwalają na powrót do pełnej sprawności fizycz-psychologów) może i powinna odgrywać rodzina cho-nej, a sam fakt przebycia choroby nie powinien stano-rego — jego naturalne środowisko, do którego wraca po wić ograniczenia w życiu seksualnym. Podejmując roz-ostrym okresie choroby.

mowę o tej sferze życia z pacjentem i jego życiowym Zawał serca jest źródłem niezwykle silnych, negatywnych partnerem, warto przejmować inicjatywę, ponieważ emocji. Sam pobyt w szpitalu, procedury diagnostycz-zainteresowane osoby często wstydzą się zadawać py-ne i terapeutyczne także są źródłem stresu, zwłaszcza tania na ten temat, co niekiedy prowadzi do zupełnie w 1.–2. dniu hospitalizacji. Później jednak, gdy dolegli-nieracjonalnych zachowań, a w konsekwencji do nie-wości ustępują pod wpływem zastosowanego leczenia, potrzebnych napięć i nieporozumień małżeńskich.

odczucia pacjenta zazwyczaj się zmieniają. Nowoczesne W przypadkach, w których rezerwa wieńcowa jest ogra-wyposażenie oraz obecność budzących zaufanie profe-niczona i nie ma możliwości poprawy ukrwienia serca, sjonalistów dają poczucie bezpieczeństwa. Problem należy rozważyć modyfikację farmakoterapii oraz taki może wystąpić ponownie wtedy, gdy chory opuszcza podział ról, który spowoduje odciążenie osoby chorej szpital. Może się pojawić niepewność i poczucie zagro-podczas stosunku [13]. Osobnym aspektem problematyki żenia. W tym momencie świadome wsparcie bliskich seksualnej jest możliwość wystąpienia impotencji jako nie-chorego, oparte na racjonalnych przesłankach, jest nie-korzystnego efektu ubocznego stosowanych leków.

20

www.cf.viamedica.pl

Udział rodziny chorego w rehabilitacji osób po zawale serca Chory i jego partner muszą być poinformowani o takiej ści, ponieważ sukcesy, nawet drobne, zazwyczaj stano-ewentualności, a w razie jej wystąpienia należy dążyć wią dobrą motywację do dalszych działań, a porażki do takiej zmiany stosowanych leków, która ograniczy mogą zniechęcać i prowadzić do zarzucenia drogi proz-objawy niepożądane, nie zwiększając ryzyka pogorsze-drowotnych modyfikacji stylu życia.

nia stanu zdrowia pacjenta.

Wiedza o chorobie, jej uwarunkowaniach i perspek-tywach jest podstawową potrzebą większości chorych PROFILAKTYKA WTÓRNA

i ich rodzin. Kształtuje ich udział w procesie leczenia i re-Panuje powszechna zgodność, że większość chorób habilitacji oraz wpływa na jakość życia. Dla lekarzy pod-przewlekłych jest rezultatem zachowań antyzdrowot-stawowym kryterium efektywności terapii stosowanej nych lub występowania czynników ryzyka niezależnych w chorobie wieńcowej jest zmniejszenie śmiertelności od stylu życia. Nie kwestionując znaczenia czynnika ge-i występowania poważnych incydentów sercowo-naczy-netycznego, trzeba podkreślić niezwykle ważną rolę, jaką niowych. Nie wolno jednak zapominać, że większość odgrywają formowane w rodzinie nawyki żywieniowe, pacjentów właśnie poprzez ocenę jakości życia określa stosunek do aktywności fizycznej oraz używek. Bez zmia-skuteczność leczenia. Partnerski stosunek do pacjenta ny stosunku rodziny chorego po zawale serca do mody-i jego rodziny wymaga uwzględnienia w terapii także ich fikowanych czynników ryzyka jego rehabilitacja uwzględ-punktu widzenia, nie rezygnując jednocześnie z dobrze niająca profilaktykę wtórną może się okazać trudna lub zdefiniowanych celów medycznych. Warto także pamię-

wręcz niemożliwa. Usuwanie czynników ryzyka choroby tać, że jakość życia to nie tylko subiektywna ocena sta-niedokrwiennej serca ma znacznie większe szanse powo-nu zdrowia wyrażona określoną wydolnością fizyczną dzenia, jeśli obejmuje całą rodzinę, a nie wyłącznie cho-i niewystępowaniem bólów wieńcowych lub innych ob-rego. Zdaniem terapeutów o wieloletnim doświadczeniu jawów chorobowych, ale także powrót do aktywności świadome współuczestnictwo rodziny w długotrwałym zawodowej, satysfakcja z pracy, aktywność społeczna, procesie terapeutycznym ma kluczowe znaczenie. Pozy-posiadane hobby, wzajemne stosunki z rodziną i przyja-tywne zaangażowanie bliskich chorego w jego rehabi-ciółmi, funkcje intelektualne i poznawcze, poczucie sa-litację jest uwarunkowane posiadaniem pewnego mokontroli i zaufania do samego siebie, aktywność sek-niezbędnego zasobu wiedzy medycznej, obejmującej sualna, radzenie sobie w różnych sytuacjach, nastrój oraz znajomość podstawowych objawów choroby, a w szcze-zadowolenie z życia.

gólności tych, które są sygnałem zagrożenia (np. objawy Podsumowując, należy podkreślić, że chory w proce-kliniczne zawału serca), oraz znajomość najważniejszych sie rehabilitacji nie powinien być postrzegany przez per-czynników ryzyka i metod ich modyfikacji.

sonel medyczny jako wyizolowana jednostka, ale jako Zmiana trybu życia i nawyków dietetycznych nie do-osoba funkcjonująca w różnych społecznościach, z któ-

tyczy tylko samego chorego, ale i całej rodziny, stąd po-rych najważniejsze znaczenie ma rodzina. Dlatego od-trzebny jest czas i cierpliwość. W kwestii zmiany żywie-działywanie na pacjenta może być skuteczne tylko wów-nia ważne jest przyswojenie oraz umiejętne stosowanie czas, gdy nie jest ograniczone wyłącznie do niego samego, zasad diety przeciwmiażdżycowej nie tylko przez pacjen-ale obejmuje również jego bliskich.

ta, ale przede wszystkim przez osobę, która zajmuje się w domu gotowaniem i zaopatrywaniem w żywność.

Ważne więc jest kształtowanie kultury żywieniowej, przy-Podstawowym założeniem rehabilitacji kardiologicz-zwyczajanie do spożywania wszystkich potraw, zwalcza-nej jest jej kompleksowość, pełne współdziałanie nie złych nawyków i tradycji żywieniowych. Zwalczanie oraz uzupełnienie leczenia na każdym etapie — za-otyłości i zaprzestanie palenia tytoniu należą do priory-równo w szpitalu, jak i po jego opuszczeniu. Ze względu tetowych zadań. Te trudne przedsięwzięcia wymagają na odmienność celów i etapów rehabilitację kardio-szczególnego wspierania i pozytywnej motywacji [19].

logiczną dzieli się na: rehabilitację fizyczną, rehabili-Współpraca lekarza z pacjentem i jego rodziną polega-tację psychiczną i profilaktykę wtórną. Personel me-jąca na przyznaniu im większego wpływu na terapię dyczny nie powinien postrzegać chorego w procesie wydaje się tendencją coraz powszechniejszą we współ-

rehabilitacji jako wyizolowanej jednostki, ale jako czesnej medycynie [20]. Partnerskie traktowanie pacjenta osobę funkcjonującą w różnych społecznościach, i jego rodziny pozwala na wspólne wyznaczanie celów, z których najważniejsze znaczenie ma rodzina. Dla-co zwiększa prawdopodobieństwo sukcesu. Ważne jest, tego oddziaływanie na pacjenta może być skutecz-aby do zamierzonego efektu końcowego dążyć poprzez ne tylko wówczas, gdy nie jest ograniczone wyłącz-wspólne określanie celów etapowych w taki sposób, aby nie do niego samego, ale obejmuje również jego jasno definiowały zadanie i czas na jego realizację. Cel bliskich.

etapowy musi pozostawać w zasięgu realnych możliwo-

Słowa kluczowe: zawał serca, rehabilitacja, rodzina

www.cf.viamedica.pl

21

Cardiovascular Forum 2007, tom 12, nr 1–2

PIŚMIENNICTWO

11. Przybyłowicz T., Irzyniec T., Kazimierczak J., Ludczak H., 1. Transformacja systemu ochrony zdrowia w Polsce. Opraco-Szczerba H. Wpływ rodziny na kształtowanie postaw proz-wanie Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej. W: Prze-drowotnych młodzieży szkół zawodowych. W: Niebrój L., gląd Rządowy 1999; 3: 85–240.

Kosińska M. (red.). Rodzina: edukacja zdrowotna i rehabi-2. Kuch J., Rudnicki S. Rehabilitacja w chorobach układu ser-litacja. Eukrasia, Katowice 2003; 3: 49.

cowo-naczyniowego. W: Kuch J. (red.). Rehabilitacja. Pod-12. Mianowana V. Motywacja do podejmowania wysiłków ręcznik dla studentów medycyny. PZWL, Warszawa 1989; zdrowotnych współwyznacznikiem funkcji edukacyjnej pie-23–65.

lęgniarki. Zdrowie Publiczne 2003; 113: 126–130.

3. Zawał serca. Standardy PTK. Polskie Towarzystwo Kardio-13. Jackson G. Zdrowe serce. Książka i Wiedza; Warszawa 2004.

logiczne 1999.

14. Dobrolubow U. Po zawale serca można żyć. Łódzkie Wy-4. Ruciński Z., Rudnicki S. Powstawanie i rozwój polskiego dawnictwo Naukowe, Łódź 1997.

modelu rehabilitacji kardiologicznej. Postępy Rehabilitacji 15. Żebrowski M.R., Bołatek M.A., Żebrowska A. Forum Kardio-1994; 1: 211–215.

logów 2003; 8: 19–22.

5. Tylka J., Rudnicki S. Miejsce kompleksowej rehabilitacji we 16. Kubica A., Bogdan M., Budnik-Szymoniuk M. Zaburzenia współczesnej kardiologii. Postępy Rehabilitacji 1992; 6: 27–34.

lękowe u chorych po zawale serca. Psychiatria w Praktyce 6. Piotrowicz R., Waraszkiewicz J. Rehabilitacja kardiologicz-Ogólnolekarskiej 2004; 4: 103.

na pacjentów z chorobą wieńcową. Kardiologia dla lekarzy 17. Aleksandrow D., Michalik A. Jak ustrzec się choroby wień-

rodzinnych. Medipress Medical Update 2003; 6: 3–6.

cowej i zawału serca. PZWL, Warszawa 1995.

7. Dylewicz P. Aktywność fizyczna w kardiologicznej prewencji 18. Kłyk M. Wybrane problemy edukacji zdrowotnej w rodzi-pierwotnej. Kardiol. Pol. 2001; 55: 569–574.

nie. W: Niebrój L., Kosińska M. (red.). Rodzina: edukacja 8. Poloński L., Rybicki J. Rehabilitacja w dobie kardiologii in-zdrowotna i rehabilitacja. Eukrasia, Katowice 2003; 3: wazyjnej. Kardiol. Pol. 2003; 58: 511–514.

17–19.

9. Maximin A. Choroby serca. Powrót do zdrowia. Gdańskie 19. Adamowicz-Czoch E., Wasilewski J., Rowinski A., Słonka G.

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.

Postępowanie z chorym po zawale serca. Medycyna Rodzinna 10. Berkman L.F. Assessing the physical healt effects of social 2003; 10: 712–714.

networks and social support. Annual Review of Public 20. Simon R. From the editor. Family Therapy Networter 1996; Health 1984; 5: 413–432.

20: 1.

22

www.cf.viamedica.pl