Jean Maisonneuve - Rytualy dawne i wspolczesne




1. Religie polityczne.

Nalezy zaznaczyc, ze swieckie zgromadzenia o charakterze religijnym
nie zawsze przyjmowaly forme masowych ruchow politycznych, czasem byly
to stowarzyszenia pacyfistyczne, raczej zamkniete, a nawet tajne, jak np.
masoneria. Religia polityczna, zywa
w Europie Zachodniej od ponad dwustu lat, moze byc uwazana za pewien rodzaj
religii cywilnej, kultywujacej braterstwo (bardziej lub mniej wybiorcze),
koegzystujacej i wspolzawodniczacej z religiami oficjalnymi, od ktorych
zapozyczyla wiele elementow: inicjacje, ceremonie, emblematy, jezyk sakralny
oraz rytualy. W wydanym niedawno slowniku (Dictionaire de la Franc -
Maconnerie, PUF, 1987) artykul Obrzed
zajmuje trzydziesci stron.

Bez watpienia Rewolucja Francuska zrodzila pierwsze kulty polityczne
mniej lub bardziej oficjalne, np.: Kult Rozumu (celebrowany w katedrze
Notre-Dame w Paryzu w 1793 r.), Kult Najwyzszej Istoty (proponowany przez
Robespierre'a Konwentowi), Kult Dekady, oparty na kalendarzu o tej samej
nazwie, skladajacy sie z obrzedow katolickich i masonskich. Nalezy tu wspomniec
o manifestacjach ludowych, pochodach, zgromadzeniach, ktore poprzedzily
powstanie swiat zbiorowych, np. Swieta Federacji, 14 lipca 1790 - swieta
narodowego Francji. Religia obywatelska miala takze swoje symbole - trojkolorowe
kokardy, flage, drzewa wolnosci i oltarze wznoszone w miastach i wsiach.
Wedlug historyka Mathieza:


istnieje religia rewolucji, ktorej przedmiotem
sa instytucja spoleczna i jej problemy (Deklaracja
Praw, Konstytucja), modlitwy i piesni (Marsylianka,
Ca ira).


Jednak nowe kulty, zapozyczajace wiele elementow z tradycji liturgicznej,
nie sa tak trwale jak wielkie religie historyczne, a sztucznosc i nietrwalosc
tych form byla przyczyna ich naglego znikniecia na poczatku Konsulatu.
Stanowily one zaczatek religii politycznych, ktore pojawily sie pozniej,
wraz z rozwojem spoleczenstw masowych.

J.-P.Sironneau podkresla doniosle znaczenie zbiegu wydarzen historycznych
dla pojawienia sie rytualow politycznych. Tworza sie one w warunkach:


spoleczenstwa o zachwianej rownowadze ekonomicznej, w ktorym szerokie
kregi oczekuja wyjscia z przedluzajacej sie frustrujacej sytuacji,

istnienia tradycji typu mesjanistycznego powiazanej z watkami odrodzenia
i zbawienia,

pojawienia sie charyzmatycznego przywodcy, ktory wedlug socjologa
Maksa Webera uosabia wladze oparta na oddzialywaniu silnej osobowosci oraz
fanatyzmie uczniow i zwolennikow. Taki wodz jest nosnikiem swiadomosci
zbiorowej.


Jesli zbada sie sytuacje Rosji na poczatku wieku oraz Niemiec w latach
dwudziestych, mozna stwierdzic, ze warunki, w jakich rozwijaly sie dwie
niezalezne od siebie ideologie komunizmu i narodowego socjalizmu, byly
jednak zupelnie odmienne.

Przypadek narodowego socjalizmu.
Przywodcy nazistowscy roznili sie (od komunistow - przyp.red.) pogladami
na temat wprowadzenia rytualu, ktory stopniowo mial zastapic kult chrzescijanski
na poziomie liturgii i symboli (swastyka). Zdecydowanie proponowali
oczekujacym masom scisle okreslona formule. W ciagu roku obchodzono liczne
zrytualizowane swieta, np. Urodziny Furera, Swieto Pracy, Swieto Matek,
Swieto Zniw, Rocznice Przewrotu, Przesilenie. Kazde z nich mialo wlasciwa
oprawe: okolicznosciowe hymny, przysiegi, pochody. Kulty krwi i zmarlych
zajmowaly centralne miejsce, sklaniajac dzialaczy do identyfikowania sie
z bohaterami historycznymi lub z ofiarami oraz do deklaracji wiary implikujacych
skladanie ofiary ze swego zycia w atmosferze zbiorowej egzaltacji.

Liturgia nazistowska osiagnela apogeum podczas zgromadzen w Norymberdze,
ktore przyciagaly setki tysiecy osob. Organizowano te imprezy z wielkim
rozmachem, chcac wywrzec glebokie wrazenie na uczestnikach: defilady wojskowe,
las sztandarow i sfastyk, spiewy, muzyka, pochodnie, reflektory, slogany
polityczne powtarzane jak litania, w koncu ukazanie sie furera, ktory wyglaszal
przemowienie naszpikowane oskarzeniami w stosunku do wewnetrznych i zewnetrznych
wrogow narodu. Przedstawienie takie, odbierane na zywo, a takze nadawane
przez radio, wzbudzalo wielki entuzjazm albo glebokie przygnebienie1.

Omowione wyzej rytualy, laczac elementy mistyki i techniki, mialy
decydujacy wplyw na przekonanie mas do ideologii narodowosocjalistycznej.
Z jednej strony podtrzymywala ona przekonanie o wyzszosci rasy germanskiej,
o jej powolaniu do dominacji nad swiatem poprzez despotyczne rzadzenie
innymi narodami i wyniszczenie rasy zydowskiej uznanej za zdeprawowana
i przekleta. Z drugiej strony glosila swietosc Hitlera - przewodnika i
odkupiciela Niemcow, ktory wyznaczyl sobie samemu boska misje:

Uwazam, ze zostalem powolany przez Opatrznosc,
aby sluzyc mojemu narodowi oraz prowadzic go przez przerazajace wydarzenia...
Z pewnoscia somnambulika wypelnia moja misje.

Mozna rowniez mowic o prawdziwej wierze
w Hitlera majacej odzwierciedlenie w poczatkowej
czesci przysiegi czlonkow partii: Furer ma
zawsze racje.

Hitler skupial cala wladze, wiecej, byl uwazany
za wyraziciela woli i wcielenie duszy narodu niemieckiego. Wiara ta wiazala
sie z balwochwalczym kultem mas umacnianym przez zafascynowana elite (pomimo
przypadkow heroicznego oporu) i znajdowala oparcie w partii narodowosocjalistycznej
oraz oddzialach SS, czarnym zakonie2
porownywanym z pewnymi zakonami sredniowiecznymi, ktore stosowaly terror
i sprawowaly calkowita kontrole nad swoimi wiernymi. Przyjecie w poczet
czlonkow nastepowalo po inicjacji obejmujacej obrzedy przejscia i szereg
przysieg, ktorym towarzyszyla intensywna indoktrynacja. Ten system, zburzony
wskutek przegranej Niemcow w 1945 r. i upadku rezimu nazistowskiego, pozostawil
spadkobiercow - pewna liczbe fanatykow gloszacych ideologie nazizmu i w
ukryciu lub jawnie praktykujacych niektore formy rytualu faszystowskiego.

Przypadek komunizmu.
O ile mozna powiedziec, ze komunizm utopijny wiaze sie z pradami mesjanistycznymi,
zywymi w sredniowieczu na Zachodzie3, o tyle
trudno przyjac, ze komunizm marksistowski, zwany naukowym,
posiada jakies zabarwienie religijne. Jest ona raczej bliski osiemnastowiecznemu
racjonalizmowi. Jednak jako kult polityczny, zwiazany z osobami Lenina
i Stalina4 poprzez mity i rytualy, ideologia
komunizmu zbliza sie do religii.

W tym momencie nalezy uwypuklic podstawowe
roznice miedzy ideologiami komunizmu i narodowego socjalizmu. Celem pierwszej
jest humanistyczny ideal rownosci i sprawiedliwosci, spoleczenstwa bez
klas i przywilejow, stworzenie nowego modelu czlowieka. W walce z kapitalistycznym
wrogiem komunizm stosowal drastyczne srodki, aby uchronic ojczyzne przed
opozycja rozkladajaca ustroj. System nazistowski natomiast mial na celu
ustanowienie dominacji jednego narodu w imie wyzszosci rasowej oraz powolania,
ktorego Mesjaszem byl Hitler.

Mysl marksistowska przeciwstawia sie wszelkim
idealizmom i ukazuje zludnosc religii. Jej wymiar etyczny mozna dostrzec
w przewodnich tezach i terminologii, takich jak: proces alienacji, formy
dominacji i wyzysku, rewolucja spoleczna, historyczna misja proletariatu.
Materializm ateistyczny jest ponadto humanizmem o orientacji prometejskiej,
ktory znalazl kontynuacje w dzialaniu pionierow komunizmu rosyjskiego.

Ideologia stalinowska, pomimo ze stanowila
perwersyjna odmiane uniwersalistycznego systemu wierzen i praktyk, zyskala
sobie zwolennikow wsrod intelektualistow. Zawazylo tu przekonanie, ze laczy
ona scislosc naukowa marksizmu z nadzieja na stworzenie lepszego swiata
w oparciu o nowe idee. To polaczenie uwidocznilo sie w ksiazce Stalina
Materializm historyczny a
materializm dialektyczny, jak rowniez
w wielu podrecznikach opracowanych na uzytek bojownikow
rewolucji. Rodzaj katechizmow politycznych
proponowaly w Rosji i w zaleznych od niej krajach lokalne partie komunistyczne.
Powstala wowczas prawdziwa ortodoksja, ktora unicestwia i pietnuje wszystkie
odchylenia prawicowe i lewicowe.

Tak oto dogmatyzm stalinowski stal sie instrumentem
wladzy totalitarnej, a wkrotce terroru (czystki, proces moskiewski, obozy,
zeslania). Wszystko co pochodzilo od partii,
a raczej od tych, ktorzy mowili w jej imieniu, nie podlegalo zadnej krytyce
i bylo rodzajem dogmatu w sprawach politycznych, a takze naukowych i estetycznych.
Partia stanowila symboliczna istote, z ktora przez dlugie lata wiazaly
nadzieje miliony ludzi. Zebrala wiekszosc doktryn miedzynarodowego komunizmu
oraz skrystalizowala formy rytualnego i zbiorowego wyrazu5.

Stalinizm z pewnoscia nie staral sie stworzyc
kultu zastepujacego praktyki religijne, ktore zdecydowanie chcial zlikwidowac,
totez jeszcze bardziej uderzajace wydaje sie dazenie do otoczenia kultem
partyjnym zachowan i osoby przywodcy. Organizacja i dzialanie partii przypominalo
funkcjonowanie spoleczenstwa badz sekty religijnej. Aparat (wciaz ci sami
funkcjonariusze) odgrywali role swieckiego kleru: gwaranta oraz straznika
dogmatu i sprawnej linii skierowanych
przeciwko wszelkim wypaczeniom. Po to organizowal i konytrolowal wielkie
publiczne ceremonie, jak rowniez zebrania ksztalcace bojownikow. Partia
byla rowniez mistycznym zgromadzeniem, a przynaleznosc do niej pociagala
za soba calkowite oddanie - towarzysze w pelni podzielali poglady i zdania
polityczne przywodcow, w imie partii nalezalo ponosic wszelkie ofiary (zeznania,
samokrytyka), a wykluczenia z jej szeregow obawiano sie bardziej niz innych
sankcji. Po zwyciestwie Rosji nad Niemcami w 1945 r., a tym samym komunizmu
nad nazizmem, rola partii wyraznie wzrosla.

Kult Stalina mial kilka zrodel. Mozliwy byl
miedzy innymi dzieki tradycyjnej czolobitnosci ludu rosyjskiego wobec cara
- przeniesionej takze na osobe Lenina (rocznica jego smierci byla obchodzona
z cala rytualna pompa). Stalin nie tylko przejal to dziedzictwo, ale dolaczyl
do swego wizerunku nowe atrybuty: czujnego i groznego przywodcy szanowanego
nawet przez tych, ktorych skazal, wszechwiedzacego stratega, wyroczni filozoficznej
i naukowej, opiekuna wszystkich i ojca
narodu6.

Atak Chruszczowa na kult
jednostki w 1956 r. nie skompromitowal
pozostalych rytualow komunizmu, ktore - jak podkresla Sironneau - swa ostentacyjna
swieckoscia przyznaje pierwszenstwo slowom przed gestami i symbolami. Jezyk
ideologiczny jest rodzajem liturgii laczacej kanon niemal swietych tekstow
(od Marksa do Stalina), slow i formul-kluczy niezmiennie wypowiadanych
w przemowieniach, co prowadzi do powstania slynnego drewnianego
jezyka. Jeszcze niedawno, z okazji kolejnej
rocznicy Rewolucji Pazdziernikowej, liczne mowy poprzedzaly wielka defilade
na Placu Czerwonym.

Mozna zastanowic sie w tym przypadku, czy nie
powstaje rozdzwiek miedzy bezwzglednym
przekonaniem a rytualnoscia oraz czy przetrwanie
zawdziecza ona pewnej inercji, traca sporo z poczatkowego znaczenia, lecz
zachowujac funkcje odniesienia - szczegolnie istotna dla rozpoczecia reform
(w erze Gorbaczowa).
Problem istnieje niezaleznie od systemu politycznego: gromadzenie sie tlumow
wokol upadajacych symboli i stereotypowe przemowienia podczas ceremonii
nadal swiadcza o zbiorowej tozsamosci poszukujacej wyrazu, ktory moglby
ja odrodzic, ale nie zniszczyc.

W Iranie spotykamy zaskakujace polaczenie wladzy
z rytualami - politycznymi i religijnymi. Rewolucja islamska laczy powrot
do przeszlosci (integrysci, wladza ajatollahow, czadory dla kobiet) z promowaniem
rytualow masowych (zgromadzenia, marsze, wrogie okrzyki pod adresem zagranicy),
czyli buduje rezim wzorowany na nazizmie.




1 D. de Rougemont, La part du diable
oraz Journal d'une epoque, Gallimard.

2 A.Brissand, Hitler et l'ordre noir,
Perrin.

3 H.Desroches, Socialismes et sociologie
religieuse, Cujas.

4 J.Ellenstein, Historie du phenomene
stalinien, Grasset.

5 J.-P.Sironneau przedstawia syntetyczny
przeglad calej literatury na ten temat (wojujacej, krytycznej, zawiedzionej).

6 Stalin jest najwiekszym filozofem
wszechczasow - pisal slynny pisarz francuski w 1953 r.


This page hosted by
Get your own Free Home
Page