1 1 / 2 0 1 2 STOMATOLOGI A W BADANI ACH I NT ERDYSCYPLI NARNYCH
dr Magdalena Piecha
Fizjoterapia w stomatologii
izjoterapia stanowi Stosowane metody fizjoterapeutycz- zabiegach operacyjnych oraz wady
ne umożliwiają uzyskanie dobrych postawy i patologiczne krzywizny
Fcenne uzupełnienie
efektów i istotnie obniżają ryzyko kręgosłupa (2).
leczenia w przypadku
narażenia organizmu na uboczne Nadrzędnymi celami leczenia fi-
dysfunkcji układu stoma-
skutki leczenia farmakologicznego. zjoterapeutycznego jest zmniejszenie
Wcześnie wprowadzona fizjoterapia dolegliwości bólowych (np. stawów
tognatycznego, zwłaszcza
wyraz
nie skraca czas leczenia i wpły- skroniowo-żuchwowych, okolicy
u pacjentów z zaburzeniami
wa na poprawę stanu psychofizycz- skroni, mięśni żwaczy), przywrócenie
dotyczącymi narządu żucia.
nego pacjenta (1). prawidłowej funkcji mięśni i stawów,
Temat wykorzystania metod fizjo- normalizacja napięcia mięśniowego
terapeutycznych w stomatologii jest oraz polepszenie koordynacji rucho-
obecnie coraz częściej poruszany. wej układu mięśniowo-nerwowego.
Polskie Towarzystwo Dysfunkcji Ponadto znajduje ono zastosowanie
Narządu Żucia stawia sobie za cel w leczeniu trzasków i przeskakiwa-
propagowanie interdyscyplinarnej nia w stawach skroniowo-żuchwo-
wiedzy na temat dysfunkcji narządu wych i nieprawidłowej ruchomości
żucia. Zwraca także uwagę na inte- żuchwy (głównie ograniczenia otwie-
grację lekarzy stomatologów i fizjo- rania żuchwy). Fizjoterapeutyczną
terapeutów, podkreślając jednocze- terapię ustno-twarzową można także
śnie, jak ważna jest specjalistyczna wykorzystać u pacjentów po zabie-
współpraca. Coraz częściej orga- gach chirurgii szczękowej oraz przy
nizowane są szkolenia i sympozja, uszkodzeniu nerwu twarzowego
na których można zdobyć wiedzę i trójdzielnego.
dotyczącą złożoności i specyfiki le- W stomatologii zastosowanie znaj-
czenia fizjoterapeutycznego układu dują kinezyterapia, terapia manual-
TITLE Physiotherapy in dentistry
stomatognatycznego. Wsparciem na i fizykoterapia. Ważny jest wybór
SA
OWA KLUCZOWE fizjoterapia,
dla pacjentów z dysfunkcjami tego odpowiedniej metody leczenia fi-
stomatologia, kinezyterapia, terapia
układu powinny być specjalistycz- zjoterapeutycznego, uwzględnienie
manualna, ból
ne ośrodki zajmujące się komplek- okresu choroby, ewentualnych cho-
STRESZCZENIE U pacjentów
z dysfunkcjami układu
sową diagnostyką i leczeniem, rób współistniejących i kolejność za-
stomatognatycznego coraz częściej
których jest w naszym kraju coraz planowanych zabiegów (3).
wykorzystywane są różnorodne metody
więcej.
fizjoterapeutyczne. W artykule opisano
Możliwą etiologią dolegliwości KINEZYTERAPIA
najpopularniejsze: kinezyterapię, terapię
manualną i fizykoterapię.
w omawianej populacji pacjentów  LECZENIE RUCHEM
są m.in. mikrourazy z następową Ważną rolę w fizjoterapii odgrywa
KEY WORDS physiotherapy, dentistry,
artrozą stawów skroniowo-żuchwo- kinezyterapia, czyli leczenie ru-
kinesytherapy, manual therapy, pain
wych oraz degeneracją krążka we- chem. W leczeniu zaburzeń czyn-
SUMMARY The variety of different
physiotherapy methods are increasingly wnątrzstawowego, urazy (np. uraz nościowych narządu żucia wykorzy-
used in patients with dysfunctions
biczowy wyprostny kręgosłupa szyj- stuje się ćwiczenia czynne, czynne
of the stomatognathic system. The most
nego, usuwanie zębów), wady zgry- z oporem, skurcze izometryczne
commonly methods like kinesytherapy,
zu (np. bruksizm, anomalie żuchwy mięśni z pokonywaniem oporu oraz
manual therapy, physical therapy have
been introduced in the paper. i zębów), powikłania po przebytych ruchy bierne prowadzone przez te-
63
STOMATOLOGI A W BADANI ACH I NT ERDYSCYPLI NARNYCH T W Ó J P R Z E G L 
D S T O M A T O L O G I C Z N Y
1
2 3
1 2 3
Masaż funkcyjny  mięsień żwacz Masaż klasyczny  głaskanie czoła Staw skroniowo-żuchwowy. Głowa żuchwy  doogonowo
64
fot. archiwum autorów
1 1 / 2 0 1 2 STOMATOLOGI A W BADANI ACH I NT ERDYSCYPLI NARNYCH
rapeutę. U niektórych pacjentów należy także zwró- wymi, ze zmianami zakresu ruchomości i ze zmianami
cić uwagę na naukę symetrycznych ruchów żuchwą struktur okołostawowych. Głównymi środkami terapii
oraz ćwiczenia angażujące odcinek szyjny kręgosłupa manualnej są trakcje, mobilizacje, manipulacje i kom-
i obręcz barkową (4). W niektórych ćwiczeniach wy- presja stosowana w celach diagnostycznych. Manualna
korzystuje się sprzężenie zwrotne (ang. biofeedback), mobilizacja stawów wykorzystuje bierne przesunięcia
najczęściej za pomocą luster na sali gimnastycznej. An- powierzchni stawowych względem siebie  w trakcji
gelika Wałach (3) opisuje ogólne zasady przeprowadza- powierzchnie stawowe oddalane są od siebie prostopa-
nia ćwiczeń u pacjentów stomatologicznych. Wg autorki dle do płaszczyzny leczniczej, natomiast w mobilizacji
należy pamiętać, m.in. o tym, że w trakcie wykonywania ślizgowej ruchy wykonywane są równolegle do płasz-
ćwiczeń w stawach skroniowo-żuchwowych nie mogą czyzny leczniczej. Poprawne wykonanie technik mobi-
pojawiać się trzaski i przeskakiwania, a zakres wyko- lizacyjnych zależy, m.in., od doświadczenia terapeuty,
nywanych ruchów musi znajdować się poniżej progu który wie, z jaką siłą należy wykonać daną technikę,
bólu. Ćwiczenia powinno się wykonywać codziennie oraz od znajomości budowy anatomicznej odpowied-
w 3 seriach po 15 powtórzeń. Zaleca się wykonywanie niego stawu. Do popularnych metod terapii manualnej
ćwiczeń bezpośrednio po spożyciu posiłku, po masażu należy, m.in., metoda OMT Kaltenborn-Evjenth Konzept
lub po zabiegach fizykalnych. Przykładowo, u pacjentów (fot. 3) i metoda Cyriaksa. W terapii stawów skroniowo-
z objawami zaburzeń czynnościowych przy podwich- żuchwowych w celach diagnostycznych i mobilizacyj-
nięciu obu lub jednego stawu skroniowo-żuchwowego nych wykorzystuje się, m.in., trakcję, ślizg brzuszny
zaleca się ćwiczenie wg Gerrego  opuszczanie żuchwy i ślizgi boczne (2, 5) (fot. 4).
z językiem przyciśniętym w linii środkowej do podnie-
bienia przez około 10 sekund (3). FIZYKOTERAPIA  LECZENIE FIZYKALNE
W celu przywrócenia prawidłowego zakresu rucho- Fizykoterapia jest działem fizjoterapii, w którym stosuje
mości w stawach i normalizacji napięcia oraz długości się czynniki fizyczne naturalne (np. promieniowanie słoń-
mięśni z powodzeniem wykorzystuje się poizometryczną ca) oraz wytworzone przez specjalistyczne urządzenia
relaksację mięśni. W przypadku nadmiernego napięcia (7). Do najczęściej stosowanych zabiegów u pacjentów
mięśni skroniowych oraz żwaczy z jednoczesnym skró-
ceniem okołostawowych tkanek miękkich można wyko-
rzystać masaż funkcyjny (masaż przeprowadzany wzdłuż
włókien mięśniowych podczas biernego ruchu w stawie)
(fot. 1) oraz masaż poprzeczny (głęboki masaż punktowy
w poprzek włókien) (5). Dobre wyniki w przypadku dole-
gliwości bólowych przynosi terapia punktów spustowych
(ang. trigger points) w obrębie mięśni twarzy, czyli miejsc
o zogniskowanej nadpobudliwości tkankowej, która poja-
wia się przy badaniu palpacyjnym. U pacjentów z obrzę-
kiem limfatycznym można także przeprowadzić drenaż
limfatyczny lub kinesiotaping (1). W grupie pacjentów
stomatologicznych narażonych na stres emocjonalny,
dolegliwości bólowe skroni, głowy pomocne są techniki
relaksacji wspierane masażem klasycznym. Długotrwałe,
delikatne zastosowanie technik, np. głaskania (fot. 2),
działa uspokajająco i znieczulająco, a silne, zdecydo-
wane wykonanie techniki, np. uderzania, ugniatania,
pobudzająco (6).
TERAPIA MANUALNA
Bardzo ważną rolę w terapii ustno-twarzowej odgry-
wa terapia manualna, oznaczająca dosłownie  leczenie
ręczne (1). Terapia manualna jest wykorzystywana
w celach diagnostycznych oraz leczniczych zaburzeń
czynnościowych  u pacjentów z dolegliwościami bólo-
65
STOMATOLOGI A W BADANI ACH I NT ERDYSCYPLI NARNYCH T W Ó J P R Z E G L 
D S T O M A T O L O G I C Z N Y
4
5
4 5
Terapia manualna  retrakcja Przezskórna elektryczna stymulacja nerwów (TENS)
66
1 1 / 2 0 1 2 STOMATOLOGI A W BADANI ACH I NT ERDYSCYPLI NARNYCH
stomatologicznych należą elektroterapia, sonoterapia, powinno się stopniowo odchodzić od wykonywania za-
laseroterapia, światłolecznictwo i magnetoterapia (4). biegów z użyciem tych prądów (7).
Elektroterapia wykorzystuje do celów leczniczych prąd W leczeniu zaburzeń czynnościowych narządu żucia
stały oraz prądy impulsowe małej i średniej częstotli- wykorzystuje się także laseroterapię. Wskazaniami do na-
wości. Za pomocą elektrostymulacji można wpływać świetlania promieniowaniem laserowym są m.in. choroby
na rdzeniowe i ponadrdzeniowe układy przeciwbólowe. błony śluzowej jamy ustnej, stany zapalne miazgi, zatok,
W zabiegach najczęściej uzyskuje się równocześnie dzia- zębodołu, choroby dziąseł i przyzębia. Badania dowodzą
łanie przeciwbólowe i przeciwzapalne. Do najczęściej skuteczności tego typu zabiegu u pacjentów z dolegli-
stosowanych prądów należą: przezskórna elektryczna wościami bólowymi stawów skroniowo-żuchwowych.
stymulacja nerwów  TENS (fot. 5), stymulacja wysoko- Naświetlanie laserem o długości fali w zakresie podczer-
napięciowa  HV i modulowane prądy średniej częstotli- wieni metodą punktową istotnie zmniejszyło ból stawów
wości (w tym prądy interferencyjne Nemecka) (7). skroniowo-żuchwowych (14). Lasery biostymulacyjne,
Dużą skuteczność terapeutyczną przezskórnej elek- wywołując w tkankach efekty fotobiochemiczne, przy-
trycznej stymulacji nerwów (TENS) u pacjentów sto- śpieszają procesy gojenia się tkanek, dlatego znajdują
matologicznych potwierdzają opublikowane wyniki zastosowanie u pacjentów po tradycyjnych zabiegach
badań naukowych (8). Wysoką efektywność stymula- chirurgicznych w jamie ustnej, np. po ekstrakcji zęba
cji uzyskano u pacjentów: z ostrym bólem związanym i plastyce wędzidełek.
z zapaleniem miazgi (za 9), z ziarniniakiem okołowierz- Wspomaganie regeneracji tkanek przejawiające się
chołkowym (za 9), z bólem pooperacyjnym po usunięciu w przyspieszonej syntezie kolagenu i zwiększonej proli-
zęba (za 9) oraz u pacjentów z dolegliwościami bólowymi feracji fibroblastów przypisuje się także ultradz
więkom
stawów skroniowo-żuchwowych (10). Stymulacja krótka (15). Oprócz terapeutycznego wpływu ultradz
więków
intensywna TENS wykorzystywana jest w krótkotrwałych są one również stosowane w wielu dziedzinach stomato-
miejscowych zabiegach znieczulających, np. w leczeniu logii. Lekarze stomatolodzy wykorzystują ultradz
więki
stomatologicznym (8). Badania Meechana i wsp. (11) wy- m.in. do usuwania kamienia nazębnego i do pomiaru
kazały, że niskonapięciowa stymulacja TENS zmniejsza grubości dziąsła przed zabiegami śluzówkowo-dziąsło-
dyskomfort miejscowego znieczulenia wykorzystywane-
go w gabinetach stomatologicznych.
W literaturze pojawiają się nieliczne przesłanki o moż-
liwości wykorzystania mikroprądów w terapii dolegli-
wości bólowych. Ponieważ amplituda natężenia mikro-
prądów jest znacznie niższa (zakres mikroamperów)
niż w jonoforezie, TENS, prądach interferencyjnych,
prądach diadynamicznych czy w stymulacji wysoko-
napięciowej (HV), istnieje niewiele przeciwwskazań
do tego typu stymulacji elektrycznej. Bertolucci i Grey
donoszą o istotnej poprawie ruchomości i zmniejsze-
niu bólu u pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi
w stawach skroniowo-żuchwowych na skutek aplikacji
mikroprądów (12).
Prąd stały można wykorzystać do wprowadzenia do tka-
nek jonów leków podczas zabiegu jonoforezy. Schiffman
i wsp. (13) wykazali, że zabiegi jonoforezy z deksametazo-
nem i lidokainą stosowane u pacjentów z zaburzeniami
w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych związanymi
z zapaleniem torebki stawowej oraz z przemieszczeniem
krążka wewnątrzstawowego poprawiają funkcję żuchwy,
ale nie zmniejszają dolegliwości bólowych. Zastosowanie
prądu stałego w zabiegach jonoforezy, galwanizacji lub
prądów diadynamicznych wiąże się z silnymi odczynami
elektrochemicznymi na skórze i z intensywnym drażnie-
niem receptorów bólowych skóry u pacjentów. Obecnie
67
STOMATOLOGI A W BADANI ACH I NT ERDYSCYPLI NARNYCH T W Ó J P R Z E G L 
D S T O M A T O L O G I C Z N Y
wymi. Ponadto znajdują one zasto- znajduje zastosowanie w naświe- 3. Wałach A., Pihut M., Loster J.: Charaktery-
styka zabiegów fizjoterapeutycznych stoso-
sowanie w endodoncji na różnych tlaniu stanów zapalnych tkanek
wanych w leczeniu pacjentów z zaburzenia-
etapach leczenia, wykorzystuje się je, miękkich  może być wykorzy-
mi czynnościowymi narządu żucia.  Protet.
np. w opracowywaniu, poszerzaniu, stany u pacjentów z przewlekłymi
Stomatol. , 2006, LVI, 4, s. 274-281.
oczyszczaniu kanałów korzeniowych dolegliwościami bólowymi stawu 4. Loster J.: Fizjoterapia stawów skroniowo-
żuchwowych.  Medical Tribune , 2011: 20.
i w usuwaniu ćwieków metalowych skroniowo-żuchwowego, którym to-
5. Dębski M.: Przegląd sposobów badania
ze światła kanałów (15). warzyszy wzmożone napięcie mięśni
i leczenia w metodzie OMT Kaltenborna
Skutecznym zabiegiem wykazują- żwaczy. Filtr niebieski (fot. 6) działa
i Evejentha.  Praktyczna fizjoterapia &
cym działanie przeciwbólowe, prze- uśmierzająco na ból i z tego wzglę- rehabilitacja , 2010, s. 7-8, 12-16.
6. Magiera L.: Klasyczny masaż leczniczy.
ciwzapalne i przeciwobrzękowe du znajduje zastosowanie w ostrych
Wydawnictwo BIO-STYL, Kraków 2006.
jest krioterapia. W stomatologii za- dolegliwościach bólowych stawów
7. Robertson V., Ward A., Low J. i wsp.:
stosowanie znajdują głównie 10-15- skroniowo-żuchwowych i neuralgii
Fizykoterapia. Aspekty kliniczne i biofi-
minutowe zimne okłady aplikowane nerwu trójdzielnego (7). q�
zyczne. Elsevier Urban & Partner, Wrocław
2006.
na odpowiednią okolicę (3). Masaż
Akademia Wychowania Fizycznego
8. Gersh M.: Transcutaneous electrical nerve
lodem istotnie zmniejsza natężenie
im. Jerzego Kukuczki
stimulation (TENS) for management of pain
bólu zęba (16). Bastian i wsp. (17) Katedra Podstaw Fizjoterapii,
and sensory pathology.  Electrotherapy
Zakład Fizykoterapii i Odnowy Biologicznej
wykazali, że miejscowa kriotera-
in rehabilitation . F.A. Davis Company,
40-065 Katowice, ul. Mikołowska 72A
Philadelphia 1992, 149-195.
pia zmniejsza dolegliwości bólowe
tel. [phone]
9. Gersh M., Wolf S.: Applications of trans-
i obrzęk u pacjentów po ekstrakcji e-mail: [e-mail]
cutaneous electrical nerve stimulation
zębów mądrości.
in the management of patients with pain.
Piśmiennictwo
W terapii dolegliwości bólowych
State-of-the-art update.  Phys. Ther. , 1985:
1. B�ttner P., Czarnecka B., Shaw H.:
65(3), s. 314-336.
wykorzystuje się także światłolecz-
Zastosowanie terapii manualnej w leczeniu
10. Madani A., Mirmortazavi A.: Comparison
dysfunkcji stawu skroniowo-żuchwowego.
nictwo. Lampy sollux, emitujące
of three treatment options for painful tem-
 Czas. Stom. , 2008, 61, 11, s. 807-814.
promieniowanie podczerwone oraz
poromandibular joint clicking.  J. Oral.
2. Dębski M.: OMT Kaltenborn OWS Badanie
promieniowanie widzialne, są wy-
Sci. , 2011: 53(3), s. 349-354.
i leczenie odcinka szyjnego oraz piersiowe-
posażone w filtry koloru czerwone-
go kręgosłupa i żeber. 29.03  1.04.2012,
go i niebieskiego (7). Filtr czerwony Wrocław 2012. Pełne piśmiennictwo dostępne w redakcji.
6
6
Naświetlanie lampą sollux
68