POCHOD ISLAMU
Islam, jedna z trzech wielkich religii monoteistycznych, przyjął się na skutek podbojów na roz-
ległym obszarze rozciągającym się od Hiszpanii po Indie. Wystarczyło jedno stulecie, aby zapoczątko-
wał nową i wspaniałą cywilizację.
W VII w. n.e. Półwysep Arabski był pustynną ziemią zamieszkałą przez koczownicze plemiona.
Jedynie na wybrzeżach Morza Czerwonego i Oceanu Indyjskiego znajdowały się bardziej urodzajne gleby.
Tam też brały swój początek szlaki karawan, które przebiegały pustynię kończąc się w miastach Syrii i
Mezopatamii. Te szlaki prowadziły przez oazy, których ludność żyła z pośrednictwa w handlu, tam też roz-
wijały się osady. Taki właśnie charakter miały dwa miasta leżące na szlaku ciągnących karawan  Mekka i
Medyna, którym przyszło odegrać wielką rolę w dziejach islamu.
Prorok Mahomet
Mahomet urodził się w Mekce pod koniec VI w. W dzieciństwie utracił oboje rodziców, jego wycho-
waniem zajął się wuj. Zaczął jez
dzić z karawanami, aż do czasu, gdy w wieku 24 lat poślubił swoją pracoda-
wczynię, bogatą wdowę Chadidzę. Mógł teraz poświęcić się medytacjom religijnym. Mahomet zaczął dozna-
wać objawień, w czasie których rozmawiał z archaniołem Gabrielem. Słowa archanioła zapisywał w postaci
wersów, które stanowią najstarszą część Koranu, świętej księgi islamu. Z czasem ta część rozrosła się do 114
objawień, których doznał prorok w ciągu dwudziestu dwóch lat. Wówczas Mahomet zaczął głosić objawione
mu prawdy, zgodnie z którymi jest tylko jeden, wszechmocny bóg Allah, a jedyna droga do zbawienia pro-
wadzi przez całkowite poddanie się woli bożej. Słowo  islam oznaczające po arabsku podporządkowanie
się lub poddanie dało nazwę nowej wierze, której wyznawców nazywano muzułmanami (muslims), czyli
 tymi co się poddają .
W Mekce Mahomet zgromadził wokół siebie niewielu zwolenników, głownie najbliższą rodzinę, za-
mieszkujący miasto kupcy nie byli mu jednak przychylni. Większość bogactwa Mekka zawdzięczała pielg-
rzymom, którzy przybywali do świątyni Kaaba, poświęconej 360 różnym bóstwom, których nowy prorok nie
uznawał. Postanowiono Mahometa zgładzić. Sytuacja stała się na tyle groz
na, że w 622 r. Musiał on, wraz ze
zwolennikami, uciec z Mekki do Jatribu (póz
niejsza Medyna). Data tej ucieczki nazwanej Hidżra została z
czasem uznana przez mahometan za początek nowej ery zgodnie z powstałym wkrótce islamskim kalenda-
rzem.
W Jatribie Mahomet zyskał szybko popularność jako mądry mediator, co ułatwiło mu pozyskiwanie
coraz więcej wyznawców. Zorganizował tam gminę muzułmańską na czele z prorokiem, a Jatrib nazwano
 miastem proroka  Medinat-annabi, czyli Medyną. Medyńczycy pod przywództwem Mahometa podjęli
walkę z Mekką. W 630 r. Mekka skapitulowała, a Mahomet powrócił do swego rodzinnego miasta. Świąty-
nię Kaaba po zniszczeniu 360 bożków poświęcono jedynemu bogu  Allahowi.
Wybór następcy
W chwili śmierci proroka w 632 r. wszystkie plemiona zamieszkujące Półwysep Arabski nawróciły
się na islam. Mahomet nie pozostawił jednak dokładnych wskazówek, co do wyboru następców. Stało się to
przyczyną póz
niejszych konfliktów i wojen domowych.
Gmina muzułmańska uzgodniła zasady wyboru przywódcy religijnego i politycznego, któremu nada-
no tytuł kalifa, czyli zastępcy. Arabowie pod dowództwem kalifów rozpoczęli okres wielkich podbojów.
Niegdyś walczące ze sobą plemiona zjednoczone pod sztandarem islamu okazały się potęgą zdolną stawić
czoła dwóm największym mocarstwom na Bliskim Wschodzie  chrześcijańskiemu cesarstwu bizantyjskie-
mu oraz rządzonej przez Sasanidów Persji, gdzie wyznawany był zoroastyzm.
1
Pochód islamu
Wyprawy muzułmanów poza Arabię miały miejsce już za pierwszego kalifa Abu Bekra (632-634).
Decydujący okres podbojów przypadł jednak na okres kalifatu Omara (634-644). W 635 r. Arabowie zajęli
Damaszek w bizantyjskiej Syrii, potem podbili należącą do Persji Mezopotamię, a do ok. 650 r. Persję. W
642 r. poddała się arabskim najez
dz
com chrześcijańska i bizantyjska Aleksandria, co oznaczało podbój
Egiptu.
W tak szybko zdobytym, rozległym imperium, gdzie niedawni koczownicy rządzili ludami o zróżni-
cowanej i bogatej kulturze, szybko dały o sobie znać napięcia oraz dążenia wolnościowe. Omar został za-
mordowany w 644 r., podobnie jego następca Otman w 656 r. Buntownicy, którzy zabili Otmana wybrali na
kalifa  Alego, zięcia Mahometa. Kalifat Alego (656-661) również upłynął pod znakiem walk wewnętrznych
i sporów religijnych, a sam Ali też został zamordowany. Kalifem został Muawia z rodu Omajjadów. Tym
razem jednak stronnicy Alego (po arabsku  szi' at Ali) nie uznali przywództwa religijnego nowego kalifa.
Doprowadziło to do trwałego rozłamu na ugrupowania szyitów i znajdujących się w większości sunnitów.
Rozłam ten do dzisiaj stanowi najbardziej fundamentalny podział w świecie muzułmańskim.
Wraz ze śmiercią Alego dobiegł końca tzw. klasyczny lub ortodoksyjny okres w dziejach kalifatu.
Od czasu Muawii (661-680) władza kalifa przypominała bardziej władzę monarszą. Stolica została przenie-
siona z Medyny do Damaszku. Władza kalifa przekazywana była zgodnie z porządkiem dynastycznym w ro-
dzinie Omajjadów. Do scentralizowanego aparatu urzędniczego rekrutowano najchętniej lepiej wykwalifiko-
wanych urzędników z ludności niearabskiej.
Jedno państwo
Muawia ugruntował swą władzę dopiero po trzydziestoletniej wojnie domowej z kalifem Abd al-
Malikiem (685-705). pokój umożliwił dalsze podboje. Na wschodzie muzułmanie dotarli do Taszkientu w
Azji Środkowej oraz podbili Sind i południowy Pendżab (obecnie Pakistan). Na zachodzie podbój postępo-
wał wzdłuż północnoafrykańskiego wybrzeża. Po przebyciu Cieśniny Gibraltarskiej Arabowie zajęli królest-
wo Wizygotów w Hiszpanii, a w 718 r. przekroczyli Pireneje zagrażając państwu Franków. Ich pochód zos-
tał zatrzymany przez Karola Młota, a klęska w 732 r. w bitwie pod Poitiers przyniosła koniec arabskiej eks-
pansji w Europie.
Kalifat, jako jedno państwo bez granic wewnętrznych rozciągające się od Hiszpanii po Indie, przeży-
wał rozkwit pod panowaniem Omajjadów. Arabowie naśladowali podbite ludy, przyjmowali bizantyjskie i
perskie metody administrowania, korzystali ze zdobyczy sztuki wojennej, wzorowali się na sztuce, zgłębiali
naukę. Omajjadzi byli tolerancyjni wobec wyznawców innych religii, zwłaszcza wobec  ludów Księgi ,
czyli żydów i chrześcijan, z którymi dzielili wspólną tradycję biblijną. Według nauki islamu Abraham, Moj-
żesz i Jezus byli wielkimi prorokami, których proroctwo zostało dopełnione przez ostatniego z proroków 
Mahometa. Niewierni jednakże byli zobowiązani do płacenia podatków na rzecz kalifatu, od których wolni
byli wyznawcy islamu. Stąd ludność podbitych terytoriów zaczęła przechodzić na islam. Ponieważ istniał za-
kaz przekładania Koranu na inne języki, konwertyci szybko uczyli się arabskiego. W rezultacie najez
dz
cy
arabscy mieszali się z ludami podbitymi tworząc społeczność o jednej kulturze, gdzie słowo Arab zaczęło po
prostu oznaczać mówiącego po arabsku wyznawcę islamu. W ten sposób na wielkim obszarze powstała jed-
nolita cywilizacja o tej samej kulturze, języku i religii.
Jednakże tolerancja religijna stała się jedną z przyczyn upadku kalifatu Omajjadów. Opieszałość ka-
lifów w szerzeniu islamu wśród niewiernych wywoływała rosnące niezadowolenie. Na czele opozycji stanął
potomek stryja proroka  Abdul Abbas, który w 747 r. stanął na czele otwartego buntu. W 750 r. wojska wła-
dców Damaszku zostały pobite w decydującym starciu, a całą rodzinę Omajjadów i wszystkich jej zwolen-
ników zgładzono. Jedynym członkiem obalonej dynastii, który uniknął śmierci był Abd-ar-Raman. Przedos-
tał się on do Hiszpanii, gdzie założył niezależne państwo, które kwitło przez następnych 300 lat. Nowa dy-
nastia Abbasydów przeniosła stolicę kalifatu do Bagdadu w Mezopotamii, który wkrótce stał się wielką mi-
lionową metropolią . W ten sposób główny ośrodek cywilizacji islamskiej przesunął się na wschód, a w kali-
facie Abbasydów kultura grecko-bizantyjska ustąpiła miejsca silniejszym wpływom perskim. Abbasydzi dą-
żyli do islamizacji wszystkich poddanych. W całym kalifacie nastąpiła uniformizacja w duchu kultury arabs-
kiej. Jedynie Iran, choć jego ludność przeszła całkowicie na islam, zachował język perski i tożsamość kul-
turową.
2
Mapa ukazująca arabskie podboje. Pochód islamu w Europie został zatrzymany przez Franków w 732 r. w
bitwie pod Poitiers.
Kwitnąca cywilizacja
Cywilizacja islamu wkroczyła w nową fazę; nie tylko wykorzystywała zdobycze innych kultur, ale
zaczęła tworzyć własną. Kalif Mamun założył w Bagdadzie tzw.  Dom mądrości , gdzie uczeni przekładali
dzieła filozoficzne i medyczne starożytnych Greków oraz studiowali hinduską matematykę, zajmując się
m.in. liczbami  arabskimi . Muzułmański myśliciel i lekarz Ibn Sina stał się jednym z największych średnio-
wiecznych autorytetów w dziedzinie filozofii i medycyny, w Europie znano go pod imieniem Awicenna.
Twórcą algebry (sam ten termin pochodzi z języka arabskiego) był matematyk i astronom z IX w. Alhwarizmi,
a perski znawca algebry Omar Chajjam w sposób niepowtarzalny łączył talenty poety i matematyka.
Rozkwit przeżywała literatura, sztuki piękne i architektura. Powstawały piękne meczety lśniące
wieńczącymi je kopułami. W literaturze islamska kultura wykorzystywała dziedzictwo ludowych opowieści i
legend z całej Azji. Znalazło to swój wyraz w klasycznym zbiorze baśni Z tysiąca i jednej nocy. Przez całe
stulecia islamska kultura we wszystkich dziedzinach znacznie wyprzedzała kulturę zachodniej Europy. Mimo
politycznego rozpadu wielkiego kalifatu Abbasydów w sto lat po jego powstaniu, cywilizacja islamska kwit-
ła nadal. Abbasydzi uczyniwszy ośrodkiem swego panowania Wschód, stracili szybko kontrolę nad Afryką
Północną, gdzie dominację zdobyła dynastia Fatymidów (909-1171) rządząca z nowej egipskiej stolicy Kairu.
Turecki podbój
Największe zagrożenie dla kalifatu bagdadzkiego nadeszło jednak ze wschodu. Iran ponownie obja-
wił swą polityczną potęgę. Sytuacja zmieniła się wraz z pojawieniem się dzikich najez
dz
ców z Azji Środko-
wej. Byli nimi Turcy Seldżuccy, którzy podbili większość wschodniego świata muzułmańskiego. W imieniu
kalifów Abbasydów, którym pozostała władza religijna, rządzili seldżuccy władcy nazywani sułtanami. Sel-
dżucy z powodzeniem atakowali Bizancjum, co skłoniło cesarza do zaapelowania do chrześcijan z Europy
zachodniej o wspólną krucjatę przeciwko niewiemym.
Jedność muzułmanów z Azji pod władzą Seldżuków okazała się równie krótkotrwała jak pod władzą
Abbasydów, w XII w. już cały Wschód był podzielony na niezależne sułtanaty. Muzułmanie pozostali jed-
nak na tyle silni, by skutecznie stawić czoła wyprawom krzyżowym rycerzy z Europy. Znowu główne zagro-
żenie nadeszło ze wschodu. Były nim hordy koczowniczych Mongołów, którzy łupiąc Bagdad położyli osta-
tecznie kres kalifatowi Abbasydów. Otworzyło to nowy rozdział w dziejach świata muzułmańskiego.
3
WAŻNIEJSZE DATY
ok. 570  Narodziny Mahometa
ok. 594  Małżeństwo Mahometa z Chadidżą
ok. 610  Początek objawień Mahometa. Ok. 613 r.
rozpoczyna on działalność profetyczną
622  Ucieczka Mahometa do Jetribu
(póżniejszej Medyny)
624-630  Walki Medyny z Mekką.
Mahomet powraca do Mekki
632  Śmierć Mahometa.
Abu Bakr zostaje kalifem
634-644  Kalifat Omara
Wielki Meczet w Damaszku, w Syrii został wznie-
636-641  Muzułmanie podbijają Syrię,
siony ok. 706 r. w miejscu, gdzie stała najpierw
Palestynę, Mezopotamię i Egipt
świątynia Jowisza, a od IV w. n.e. Bazylika Św.
644-656  Kalifat Otmana
Jana Chrzciciela. Czworoboczne wieże w czte-
rech rogach meczetu były pierwszymi minareta-
656-661  Ali ostatnim z ortodoksyjnych kalifów
mi w dziejach islamu.
661-680  Muawia zostaje kalifem.
Początek kalifatu Omajjadów
693  Początek podboju Afryki Północnej
711  Najazd i błyskawiczny podbój
królestwa Wizygotów w Hiszpanii
718  Arabowie przekrączają Pireneje. W 732 r.
zostają powstrzymani przez Franków pod Poitiers
750  Początek kalifatu Abbasydów
755  Abd a.l-Raman zakłada niezależny emirat
Omajjadów w Hiszpanii
786-809  Kalifat Haruna al-Raszida
909-1171  Dynastia Fatymidów w Egipcie
i Afryce Północnej
1055-1157  Sułtanat Turków Seldżuków
1258  Mongołowie zdobywają Bagdad.
Koniec kalifatu Abbasydów
Alhambra w hiszpańskiej Granadzie stanowi naj-
znakomitszy przykład architektury muzułmańs-
kiej na Zachodzie. Niemal cała Hiszpania została
podbita przez muzułmanów ok. 711 r. Prawie sie-
dem wieków póz
niej Granada jako ostatnia
islamska ostoja na Półwyspie Pirenejskim uległa
Hiszpanom.
4