Maria Kamińska
gr. słoweńska
Homonimia w języku polskim i słoweńskim
Termin  homonimia pochodzi od greckich wyrazów: homÌs-  taki sam, równy
oraz Ìnyma, czyli  imiÄ™ i oznacza zjawisko wystÄ™powania jednej formy graficznej, która
reprezentuje dwa lub więcej niespokrewnionych ze sobą słów1. Przykładem tego zjawiska
w języku polskim może być słowo  bal . W pierwszym znaczeniu oznacza  wielką zabawę
taneczną , w drugim natomiast  gruby pień drzewa, obrobiony, używany jako budulec .
Homonimia może również obejmować formy wyrazowe należące do różnych jednostek
słownikowych, leksemów, np.: wyraz  piła . Pierwsze znaczenie to: rzeczownik
w mianowniku, l. poj., r. żeńskiego oznaczający  narzędzie ręczne lub maszynowe
do przecinania różnych materiałów , a drugie to: czasownik w czasie przeszłym, 3 os., l. poj.,
r. żeńskiego od czasownika  pić 2. Mówi się także o homonimii jednostek mniejszych niż
słowo- morfemów i większych niż słowo- zdań. Leksemy, między którymi zachodzi owo
zjawisko, nazywamy homonimami3.
Jednak problem homonimii nie występuje tylko w obrębie jednego języka-
zauważamy bowiem to zjawisko zachodzące również między językami. Wówczas może
przybrać nazwę bardziej ogólną: aproksymacja (od łac. approximatio, czyli  przybliżenie,
ujęcie w sposób przybliżony 4) lub cały szereg innych pochodzących z różnych języków5.
Określeniem na aproksymat, homonim, które najpełniej oddaje problem jego występowania
w różnych językach, jest:  fałszywy przyjaciel tłumacza , ze względu, oczywiście, na
trudności jakie stwarza.
W językach, zwłaszcza genetycznie lub geograficznie bliskich, można zauważyć
wiele przykładów owych  fałszywych przyjaciół . I tak też się dzieje w języku polskim
i słoweńskim6.
1
Red. E. Tabakowska, Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków 2001, s. 51
2
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Warszawa- Kraków 1999, s. 239
3
Ibidem, s. 239
4
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1975, s. 76
5
E. Tokarz, Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko- słoweńskich, Katowice 1999, s. 11
6
Ibidem, s. 11
1
Aproksymaty w obrębie tych samych jednostek słownikowych
Przykładami aproksymatów, które są tymi samymi jednostkami słownikowymi,
mogą być wyrazy: fant, gospoda, ogon.
fant (rzeczownik)- w języku polskim to: 1.  przedmiot do wygrania na loterii lub 2. w grach
towarzyskich  przedmiot składany do wykupu za
uchybienie któremuś z przepisów gry 7
- w języku słoweńskim to: 1.  mlada oseba moa
kega spola -  chłopiec,
chłopak, kawaler lub 2.  igralna karta z moa
ko
figuro -  walet 8
gospoda (rzeczownik)- j. pol.: 1.  jadłodajnia, restauracja wiejska; dawniej: karczma, dom
zajezdny lub 2. dawniej  mieszkanie, stancja, kwatera
przeznaczona na krótki pobyt
- j. słow.: 1.  pripadniki plemia
kega ali mea
%0Å„anskega sloja -
 arystokracja, państwo lub 2. ekspr.  ljudje, ki odobno
~
ivijo in jim ni treba delati -  państwo, panowie
ogon (rzeczownik)- j. pol.: 1. u zwierząt kręgowych  tylna część ciała, złożona zwykle z
coraz drobniejszych kręgów; także tylna, zwężona część ciała
wielu bezkręgowców; futro, skóra z takiej części ciała lub 2.  u
niektórych zwierząt, np. u konia- pęk włosia, u ptaków- pęk piór
wyrastających z tylnej części ciała lub 3.  końcowa, zwykle
zwężająca się część czegoś, przedłużenie jakiegoś przedmiotu lub
4.  epizodyczna, nie dajÄ…ca pola do popisu rola sceniczna
- j. słow.:  del njive med dvema razoroma -  zagon
Czasem zjawisko aproksymacji może przybrać niebezpieczną formę, np.: kiedy
leksem będący owym homonimem ma w języku słoweńskim nie tylko trochę inne znaczenie
od tego w polskiej wersji, ale wręcz przybiera przeciwne. Przykładami tej sytuacji mogą być
leksemy: kujon, zakup.
kujon (rzeczownik)- j. pol.:  pogardliwie o uczniu (lub uczennicy) uczÄ…cym siÄ™ pilnie, ale
mechanicznie, bez zrozumienia, kującym na pamięć; kowal
- j. słow.: pog.  grdoba, porodne~
 - pot.  Å‚otr, lump
7
Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1978 / wszystkie definicje polskich leksemów
8
E. Tokarz, Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko- słoweńskich, Katowice 1999 / wszystkie
definicje słoweńskich leksemów
2
zakup (rzeczownik)- j. pol.:  nabycie czegoś na własność, czynność kupowania, zakupienia
- j. słow.:  dejanje, s katerim stvar ali pravica, ki prinaa
a koristi, za pla%0Å„ilo
preide v za%0ńasno uporabo koga -  dzierżawa, najem
Należy wspomnieć także o przypadku, w którym leksem ma kilka znaczeń
i pierwsze z nich jest wspólne dla obu języków, polskiego i słoweńskiego, ale już pozostałe
różnią się lub też odwrotnie- pierwsze znaczenie jest odmienne, a takie samo jest np. drugie.
Przykładem do pierwszego przypadku jest wyraz kareta, do drugiego- obraz.
kareta (rzeczownik)- j. pol.: 1.  dawny powóz czterokołowy na resorach, z nadwoziem w
kształcie zamkniętego pudła z opuszczanymi oknami w
drzwiczkach lub 2.  całkowicie kryte nadwozie samochodu
osobowego
- j. słow.: 1.  v nekaterih de~
elah: ko%0Å„ija -  kareta lub 2. pog.  voz na
dveh kolesih - pot.  taczki lub 3. zool.  nav. v zvezi prava
kareta morska ~
elva - zool.  gatunek morskiego żółwia
obraz (rzeczownik)- j. pol.: 1.  dzieło plastyczne wykonane na jakiejś płaszczyz
nie za
pomocą farb, kredek, ołówka itp., wizerunek kogoś lub czegoś
na płótnie, papierze, desce itp., zwykle oprawiany w ramy,
zawieszany na ścianie lub 2.  widok kogoś lub czegoś;
krajobraz, scena lub 3.  całokształt jakichś spraw lub 4.  krótka
scena, odsłona lub 5. pot.  film
- j. słow.: 1.  prednja stran glave -  twarz lub 2. ekspr.  oblika pojavljanja
glede na zunajost, videz - ekspr.  oblicze lub 3. lit.  kratko
literarno besedilo - lit.  obrazek ;  slika -  obraz
Aproksymaty należące do różnych jednostek słownikowych
Kolejną grupą aproksymatów są wyrazy należące do różnych jednostek
słownikowych. Leksemy przykładowe to: ja, krem, obok.
ja- j. pol.: 1. (zaimek)  zaimek osobowy, którym osoba mówiąca oznacza siebie lub 2. w
użyciu rzecz.  własna osoba, jaz
Å„
- j. słow.: 1. (przysłówek) pog.  izra~
a pritrjevanje - pot.  tak lub 2. pog.  izra~
a
podkrepitev trditve - pot.  aha, no 3. pog.  poudarja samoumevnost povedanega;
vendar - pot.  przecież
krem- j. pol.: (rzeczownik) 1.  słodka potrawa otrzymywana z żółtek utartych z cukrem,
ubitego białka, żelatyny, ubitej śmietanki z dodatkami; także
dodatek do ciast i tortów lub 2.  preparat kosmetyczny w postaci
maści do pielęgnowania skóry, wyrabiany z tłuszczów, wonnych
3
olejków, środków leczniczych itp.
- j. słow.: (przymiotnik)  podoben barvi smetane, rumeno bel -  kremowy
obok- j. pol.: 1. (przyimek)  przyimek łączący się z dopełniaczem, oznaczający a)znajdowanie
się czegoś lub dzianie się w bezpośredniej bliskości, po prawej lub po lewej
stronie tego, co oznacza rzeczownik b)włączenie we wspólny zakres, objęcie
wspólną funkcją; wraz z czymś, na równi z czymś, oprócz czegoś lub 2.
(przysłówek)  przysłówek wyrażający znajdowanie się czegoś lub dzianie się
czegoś w pobliżu
- j słow.: (rzeczownik)  zbo%0ńena nosilna konstrukcija nad prostorem, odprtina v zidu -
 sklepienie, Å‚uk
Zajmując się zjawiskiem homonimii należy wspomnieć także o homografii oraz
homofonii.
Homografia to homonimia ograniczona do jÄ™zyka pisanego (grec. homÌs  taki sam,
równy , grápho  piszÄ™ ), a formy tego zjawiska, czyli takie o identycznej pisowni,
lecz różniące się brzemieniem (oczywiście także znaczeniem) to homogramy9.
Homofonia to identyczność fonetyczna dwóch lub więcej form językowych,
które mogą różnić się pisownią, etymologią i także znaczeniem (grec. homophM
nia
 jednorodność dz
więku ), a formy reprezentujące to zjawisko nazywamy homofonami10.
Podobnie jak poprzednio, tu także można znalez
ć w językach: polskim
i słoweńskim wyrazy-homonimy będące owymi homogramami i homofonami.
Aproksymaty będące homogramami
Wyrazem należącym do tej grupy jest np.: kurz.
kurz- j. pol.:  pył powstały ze sproszkowanych ziarenek piasku, ziemi, z cząsteczek
różnych ciał, unoszący się w powietrzu i osiadający na powierzchni
przedmiotów
- j. słow.: 1. aer., navt.  smer gibanja - lot., mors.  kurs lub 2. publ.
 organizirana dejavnost z dolo%0Å„eno tendenco - publ.  kurs lub 3.
 te%0Å„aj -  kurs lub 4.  cena valute; te%0Å„aj -  kurs
9
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Warszawa- Kraków 1999, s. 239
10
Ibidem, s. 239
4
Aproksymaty będące homofonami
Przykłady leksemów z tej grupy to: puszcza/ pua
%0Å„a, ustawa/ ustava,
zapach/ zapah.
puszcza (j. pol.)-  las dziewiczy, pierwotny, o dużej powierzchni, nie przeobrażony
działalnością człowieka; czasem także: większy kompleks leśny
pua
%0ńa (j. słow.)- 1.  pust, neobdelan svet -  pustynia lub 2. redko  pua
%0Å„oba - rzadko
 pustkowie, pustka
ustawa (j. pol.)-  akt prawny o charakterze ogólnym, powszechnie obowiązujący, uchwalony
w szczególnym trybie przez najwyższy organ władzy państwowej
ustava (j. słow.)- 1. temeljni zakon dr~
ave -  konstytucja lub 2. redko  ustavitev - rzadko
 zatrzymanie
zapach (j. pol.)- 1.  odczuwana powonieniem właściwość ciał lotnych (lub substancji
zawierających ciała lotne); woń lub 2. pot.  pachnący olejek lub proszek
używany do potraw, zwłaszcza ciast, deserów
zapah (j. słow.)-  priprava za zapiranje vrat, oken od znotraj s premikajo%0ńim se delom, ki se
navadno v vodoravni smeri potisne v kaj -  zatrzask, zasuwa
Szczególnym rodzajem homofonów mogą być wyrazy, w których zamiast polskich
dwóch liter  ni w języku słoweńskim występuje bigrafem  nj . Są to np.: bania/ banja,
kazanie/ kazanje.
bania (j. pol.)- 1.  pękaty, wydęty, kulisty przedmiot, najczęściej szklane naczynie, kopuła lub
2.  bardzo duże naczynie do przechowywania i przenoszenia płynów; duża
bańka lub 3. pot.  dynia
banja (j. słow.)-  kopalna kad -  wanna
kazanie (j. pol.)- 1.  rzeczownik od  kazać  lub 2.  przemówienie wygłaszane przez
duchownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa; tekst pisany
takiego przemówienia
kazanje (j. słow.)-  glagolnik od  kazati  -  pokazywanie
W języku polskim i słoweńskim istnieją także aproksymaty, które nie są
ani homogamami, ani homofonami, różnią się bowiem i pisownią i wymową, ale czasem te
różnice nie są zbyt duże i użytkownikowi któregoś z języków mogą przywodzić na myśl
określony wyraz z jego języka. Zestawienie obu leksemów tworzy z nich homonimy. Takimi
parami mogą być: angielski/ angelski, drużyna/ dru~
ina, nalegać/ nalegati.
5
angielski (j. pol.)- 1.  dotyczący Anglii, Anglików lub 2. w użyciu rzecz.  język angielski
angelski (j. słow.)-  nanaa
ajo%0Å„ se na angele -  anielski
drużyna (j. pol.)- 1.  zespół ludzi powołany do wykonywania wspólnego zadania lub 2.
 najmniejszy pododdział piechoty lub 3. przestarz.  kompania, gomada
dru~
ina (j. słow.)- 1.  zakonski par z otroki ali brez njih -  rodzina lub 2.  rodbina -
 rodzina
lub 3.  skupina ljudi, ki jih dru~
i organizirano, skupno delo -
 towarzystwo, zwiÄ…zek lub 4.  raba pea
a slu~
in%0ńad - wychodzący z użycia
 służba lub 5. zastar.  drua
%0Å„ina, dru~
ba - wychodzące z użycia
 towarzystwo, społeczeństwo
nalegać (j. pol.)-  żądać, domagać się, dopominać się
nalegati (j. słow.)- 1. knji~
.  pojavljati se, razprostirati se na povra
ini - książk.  zalegać,
zapadać (o nocy, o mgle itp.) lub 2. teh.  biti drug na drugem tako, da se
ena ploskev stika z drugo - techn.  opierać się, stykać się
Niektórzy językoznawcy nie rozróżniają zjawisk homonimii i polisemii
(tj. posiadania przez wyrażenia językowe kilku znaczeń). Badania nad tym zagadnieniem
pokazują bowiem, że różnica między tymi zjawiskami ma charakter genetyczny (różne
znaczenia danego leksemu majÄ… swojÄ… przyczynÄ™ w odmiennym pochodzeniu i odmiennym
 prasłowie ), a więc diachroniczny. We współczesne językoznawstwie starannie rozróżnia się
spojrzenie synchroniczne od diachronicznego i podkreśla się, że z synchronicznego punktu
widzenia odróżnienie homonimii i polisemii jest bezpodstawne11. Obecnie natomiast zjawisko
polisemii rozpatrywane jest w odniesieniu do jednego języka, a badaniom konfrontatywnym
pozostawia się zagadnienie aproksymatów12.
Przy poruszaniu kwestii homonimii należy także wspomnieć o możliwości
zaistnienia tzw. konfliktu homonimicznego. Konflikt homonimiczny to sytuacja, w której dwa
homonimy, zazwyczaj rozróżniane pod względem znaczenia dzięki różnicom w kontekście,
zaczynają być używane w tych samych kontekstach, a taka sytuacja utrudnia efektywne
porozumiewanie się. Do takiego konfliktu najłatwiej może dojść w obrębie tych samych
jednostek słownikowych13. Jest to obrazowy argument, który przemawia
za słusznością określenia międzyjęzykowych homonimów  fałszywymi przyjaciółmi
11
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Warszawa- Kraków 1999, s. 447
12
Red. E. Tokarz, Słowiańszczyzna w kontekście przemian Europy końca XX wieku, Katowice 2001;
A. Będkowska- Kpoczyk, Profilowanie doświadczenia w synonimii słowiańskiej, s. 226
13
M. Ilvić, Kierunki w lingwistyce, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk 1975
6
tłumacza . Owi fałszywi przyjaciele bowiem nie tylko utrudniają perfekcyjną naukę drugiego
języka, stwarzają problemy w translacji, ale także prowadzą do wielu nieporozumień.
Takie sytuacje mają lub mogą mieć miejsce, ponieważ użytkownik przyporządkowuje
znaczenie danej jednostki słownikowej w swoim języku do obcego systemu językowego14.
14
E. Tokarz, Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko- słoweńskich, Katowice 1999, s. 11
7