NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:37 Pagina 1
26
Nova Terra, jaargang 2, Inhoud 6 22
nummer 1, maart 2001
Onafhankelijk tijdschrift over
meervoudig ruimtegebruik en
aanverwante zaken. Bedoeld
voor iedereen die door zijn of
haar werk in aanraking komt
of zou moeten komen met
meervoudig ruimtegebruik.
Nova Terra wordt gemaakt in
opdracht van Habiforum,
expertisenetwerk meervoudig
ruimtegebruik.
30 34 48 56
Abonnees van het tijdschrift
Stedebouw & Ruimtelijke
Ordening ontvangen
Nova Terra kosteloos.
Redactieadres
NIROV
Michiel Smit
Postbus 30833
2500 GV Den Haag
Telefoon: 070 302 84 47
Fax: [phone]
4 kennis moet stromen Huib Hacco� 34 creatief met water peter van Rooy
E-mail: [e-mail]
Bezoekadres:
Mauritskade 23, Den Haag
Verdiepingen www.multiplespaceuse.com
Website: www.nova-terra.nl
6 de wedergeboorte van de ondergrond Paul Lamberigts 38 welkom in de wereld van meervoudig
Secretariaat:
Renate Goedhart Goede opvoeding zal nog veel aandacht vragen ruimtegebruik Ivo S�dmeier
Mobiliteitsknooppunten
Redactie
Down to earth
Evelien Brandes
Helen van den Blink-van Duin 12 het beroep boer verandert in 42 politiek in meervoud
Yttje Feddes
entrepreneur rural Arie van den Brand De redactie van Nova Terra vroeg de politieke partijen hun
Huib Haccou
visie op meervoudig ruimtegebruik uiteen te zetten.
Frank van der Hoeven
Michiel Smit (eindredactie en
Terra incognita
co�rdinatie)
18 donau city Frank van der Hoeven Zoom
Edwin van Uum
46 a2 afslag 5 breukelen
Uitgever
NovaTerra
Terra incognita Foto: Peter van Bolhuis
NIROV (Jaap Modder)
22 solving traffic congestion in a metropolis
[e-mail]
Robert Siersma Science
Advertenties
Systema Oriente-Poniente 48 do mixed use corridors promote equity Theresa Gordon
Wunnink Media
en Robynne Hansmann
Urnie Koorndijk
Telefoon: 070 309 99 22 Terra incognita Multiple use of space in South Africa
Fax: [phone]
26 luxe kantoren boven het station Sebastiaan de Wilde
[e-mail]
Goede aanknopingspunten voor Nederlandse 56 intensief ruimtegebruik blijft prioriteit vrom
Vormgeving en opmaak
sleutelprojecen Jaap Stokking en Chris Kuijpers
Studio Bau Winkel, Den Haag
Sky high Nieuwe gronden
Drukker
Drukkerij De Bink, Leiden
30 high society Jan Klerks 59 intensief ruimtegebruik nodig voor rust
Over de opkomst van stapelpaleizen, villatorens en en ruimte Kees vriesman
Omslag: Impressie van het plan
woonwolkenkrabbers
Nieuw Arcani�, dat een eervolle
vermelding kreeg bij de prijs-
vraag Waterlandschap van de
toekomst. Het plan werd ge-
maakt door Advin West, Atos
Origin COPM West, Stichting
Maatschappij en Onderneming
en Bureau Micropolis. (Bron:
N.A.P. design, Amsterdam.)
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:37 Pagina 4
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 4 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 5
Kowloon Station in Hong Kong (Bron: International Network for Multiple Space Use)
Kennis moet stromen
Huib Hacco�, redactie Nova Terra, Saxion Hogeschool IJselland
Meervoudig ruimtegebruik staat in de belangstelling. Zelfs ons staatshoofd maakt in Hier zijn het de geprivatiseerde vervoersbedrijven die stations en
vastgoedontwikkelingen als een project opzetten. Al deze condities
haar troonrede melding van de wenselijkheid van effici�nt en meervoudig ruimtegebruik
zijn in Nederland niet voor handen en het mag worden betwijfeld of
(Citaat uit de troonrede van september 2001  In ons land hechten wij steeds meer waarde die condities er ook zullen komen. Wordt het hier daarom niks met
meervoudig ruimte gebruik? E�n ding is wel zeker, niet op korte ter-
aan de kwaliteit van de ruimte. Om dit schaarste goed te benutten kiest de regering voor
mijn. En niet omdat de RPD (Rijksplanologische Dienst) het wil.
intensief en meervoudig ruimtegebruik en, waar nodig, herinrichting van gebieden ). Maar het zal hier toch voor een belangrijk deel ook van de beroeps-
beoefenaren zelf moeten komen, die inzien dat de verstedelijking
Ook de Vijfde Nota is ervan doordrongen. ICT Intensiveren, Combineren en Transformeren
een geleiding moet krijgen; die willen meedenken en meeontwikkelen
heet het dan in het jargon van de ruimtelijke ordenaars. aan een nieuwe ruimtelijke vormentaal die past bij onze Nederlandse
culturele context en tradities. Niet onderschat moet worden wat
consensus onder beroepsbeoefenaren vermag. Dat hebben wij kunnen
zien bij het CIAM (het Charter van Athene dat door het CongrŁs
Internationaux d Architecture Moderne in 1933 is aangenomen) en
Er is alle reden voor: ruimtelijke zie hiertoe bijvoorbeeld de vele buitenlandse voorbeelden zijn doorwerking in het denken, doen en ontwerpen van de stedebou-
vragen waar wij mee worstelen op de website www.multiplespaceuse.com. Deze achter- wers in de westerse wereld. In het kielzog van de tuinstadbeweging
zijn er vele. Hoe voorkomen wij stand is niet terug te voeren op beleidsnotataal, kennis- was er (passend in die tijd) een grote consensus ontstaan voor het
dat de ruimte rondom en tussen gebrek of conceptuele armoede. De verklaringen moeten ruimtelijke scheiden van functies. Waarom zouden de nieuwe inzich-
steden steeds minder open wordt eerder gezocht in maatschappelijke mechanismen die ten nu, die van juist combineren van functies, vanuit de professie niet
en waardevolle landschappelijke worden opgeroepen door wet- en regelgeving (of het eenzelfde weerklank en doorwerking in de praktijk kunnen krijgen?
en ecologische kwaliteiten ervan verschoond blijven); door culturele gegevenheden
verloren gaan? Hoe benutten wij of gewoon in nuchtere bedrijfseconomische afwegingen. In deze gedachtegang past het oprichten van een nieuw vaktijdschrift
in de stedelijke zones de ruimte Dat concluderen Stan Majoor, Frank Uffen en Michiel dat hiervoor het tableau vivant wil bieden. Nova Terra is het onafhan-
zo rendabel mogelijk? Hoe opti- van Wijk in hun artikel Condities voor meervoudig ruimte- kelijke kwartaaltijdschrift waar de nieuwe kennis inzake meervoudig -
maliseren wij de centrumvoordelen die de stedelijke gebruik, waar zij hebben gezocht naar de achterliggende en intensief ruimtegebruik een kanaal kan vinden naar een brede kring
centra ontegenzeggelijk kunnen bieden voor bedrijven, condities van de evidente toepassingen van meervoudig van de ruimtelijk relevante beroepsgroepen.
burgers, publiek? Hoe geven wij de burgers het gevoel ruimtegebruik, die met name in de Aziatische metropolen
1
terug dat wij niet in een vol, vies, lelijk en druk land vallen waar te nemen. De door Habiforum (het expertisenetwerk voor meervoudig ruimte-
wonen? Voor de ontwerpers (stedebouwers en architec- gebruik) met belastinggeld gecofinancierde kennisontwikkeling
ten) leidt dit tot de opgave om een vormentaal te Sjanghai intensiveert en  vermeervoudigt het ruimte- zal in dit kwartaal tijdschrift gepubliceerd en becommentarieerd
ontwikkelen waarmee meervoudig en intensief ruimte- gebruik door een speciale economische zone met een kunnen worden. Dat becommentari�ren en erop reflecteren moet
gebruik tot stand komt die past in ons Nederlandse specifieke status af te kondigen, waardoor er bijzonder vooral vanuit de wetenschappelijke werelden gebeuren. Dat zal de
cultuurlandschap. Dat is nog niet zo n eenvoudige opgave, aantrekkelijke investeringsvoorwaarden voor buiten- kans verhogen dat de nieuwe kennis snel doorstroomt tot in het
immers alle (ook culturele) meters wijzen in een andere, landse bedrijven en miljardeninvesteringen in publieke onderwijs en via die weg in de praktijk. Want juist in het hoger onder-
zelfs tegengestelde richting. Met stevige uitspraken en infrastructuur en voorzieningen worden geboden. wijs krijgen de professionals en beslissers van morgen hun laatste
veel ge�llustreerd beleidspapier ben je er nog niet. Hong Kong s evidente ruimteschaarste, die tot uitdrukking scholing en actuele kennis aangereikt en staan zij er nog open en
komt in extreem hoge grondprijzen, gaat samen met een onbevangen tegenover. Het is zeker voor Nederland met zijn hoge Multiple use of space is now a hot topic in
 In Nederland waaieren de Nederlanders massaal de economische cultuur, waarin de tycoons projectontwikke- waardering voor de kennisindustrie van belang dat nieuwe kennis the Netherlands. Despite this, initiatives else-
steden uit en functiescheiding is nog steeds het ling bedrijven die veel verder gaat dan slechts een gebouw (met een zo karakteristiek hoge  refresh rate ) in het (hoger) onderwijs where (e.g. Tokyo and Hong Kong) are moving
grondprincipe van de ruimtelijke ordening. Onze huisje- neerzetten. Projectontwikkelaar zijn in Hong Kong zo snel mogelijk doorstroomt. Met de rubriek Science wil Nova Terra at a faster pace. This is because development
boompje-beestje-cultuur moet dus nog wel een slag betekent dat je warenhuizen bouwt en exploiteert, dat het kanaal bieden. Kennis moeten wij willen delen en daartoe moet in the Netherlands is affected by all kinds of
maken. zo betoogt Jaap Modder in Nova Terra het eerste je railverbindingen bouwt en exploiteert en dat je kan- het kunnen stromen, liefst zonder (taal)barriŁre. legislative and market mechanisms. It would
nummer van Nova Terra 2001. Er zal gewerkt moeten toorgebouwen en appartementen complexen bouwt en Dit katern zal daarom ook in het Engels gestelde bijdragen gaan be useful tostudy these mechanisms and the
worden aan het scheppen van condities in onze wet- exploiteert. En dat alles vanuit ��n beslissingscentrum bevatten. Immers veel kennis valt in het buitenland te halen en te success factors elsewhere.
en regelgeving, die meervoudig ruimtegebruik tot een van de tycoon. In Tokio doen ook de extreem hoge grond- slijten. To encourage this, Nova Terra is launching a
logisch complement maken. In veel buitenlandse steden prijzen de truc en zijn het de tegen elkaar opboksende special section called  Science , in which these Z
is meervoudig ruimtegebruik wel op gang gekomen, conglomeraten die meervoudig de scepter zwaaien. Eventuele reacties kunnen gestuurd worden naar: [e-mail] issues will be discussed.
1 Rooilijn nr 9 november 2001.
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:37 Pagina 6
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 6 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 7
e
e
e e e
verdiepingen
nadere beschouwing over thema s rond Illustratief voor de hernieuwde aandacht Wat in het beeld opvalt, zijn de unieke kenmer- der dan een eeuw tijd de rollen omgedraaid.
meervoudig ruimtegebruik
voor de ondergrond in de ruimtelijke ordening ken van Nederland, bijvoorbeeld het onder- De verhouding tussen de lagen is tegenwoor-
is het verschil in de manier waarop achtereen- scheid in een hoog en een laag deel, de ligging dig uitkomst van maatschappelijke keuzen,
volgens in de Vierde en de Vijfde Nota de in de delta van een groot aantal rivieren, het waarbij het aantal ruimtelijke keuzemogelijk-
Goede opvoeding zal nog veel aandacht vragen
Nationale Ruimtelijke Hoofdstructuur is fijnmazige patroon van snelwegen en spoor heden sterk is toegenomen. Zo beraamt de
gepresenteerd. In de Vierde Nota wordt eind verbindingen en de spreiding van de verste- mens anno 2002 plannen voor woningbouw,
jaren tachtig aan elk gebied  een functie delijking in relatie met de openheid (in het windparken en een vliegveld in zee of voor
De wedergeboorte toegekend en daarmee de ruimtelijke koers westen en noorden) of beslotenheid (in het verstedelijking en infrastructuur in de diepst
uitgezet (zie figuur 1). De verstedelijkingsop- zuiden en oosten) van het omringende land- gelegen polders (bijvoorbeeld Zuidplaspolder).
gave wordt vertaald in een stelsel van stads- schap. De opbouw van de hoofdstructuur De Vijfde Nota kiest positie in de discussie
Pascal Lamberigts, Royal Haskoning, Nijmegen
gewesten, open ruimten en bufferzones en met behulp van de lagenbenadering zorgt door expliciet geen voorkeur uit te spreken
het resterende landelijk gebied wordt bedekt ervoor dat er op de PKB-kaart (Planologische voor ��n van de lagen, maar te kiezen voor
van de Ondergrond met een aantal koersen met wisselende Kernbeslissing) van de Vijfde Nota minder een neutrale afweging.1 De waarden in de
accenten. Heel Nederland weet waar het aandacht is voor functioneel-economische drie lagen zijn nevengeschikt en moeten
aan toe is. Het ruimtelijk ontwikkelingsper- relaties en meer voor integrale en gebieds- gebiedsgericht, en dus vaak decentraal, wor-
spectief draagt de kenmerken van de tijd: h gerichte opgaven in bijvoorbeeld stedelijke denafgewogen. Dit kan in elk gebied tot ande-
et ruimtelijk beleid moet zijn bijdrage netwerken en Nationale Landschappen. re uitkomsten leiden. En dat zien we dan ook
De ondergrond  de basislaag van bodem, water leveren aan het herstel van de economische in de praktijk. Als we de ontwikkeling van het
depressie, de versterking van de concurren- In hoeverre moeten
plan  Oolderveste in Roermond  bouw van
tiepositie en de eenwording van Europa. 875 woningen in het winterbed van de Maas 
de kenmerken en
Als gevolg daarvan is er in het beleid veel interpreteren vanuit de lagenbenadering kun
en hoogteligging  is terug van weggeweest.
aandacht voor de Randstad met zijn main- je concluderen dat de wensen
waarden van de
ports, de stedelijke knooppunten en een en belangen in de occupatielaag (invulling
stelsel van (internationale) hoofdtransport- ondergrond sturend
woningbehoefte in de nabijheid van de stad)
In de Vijfde Nota vormt hij ��n van de drie lagen
assen. de doorslag hebben gegeven boven de
zijn voor het gebruik
belangen van de ondergrond (strategische
Tien jaar later zien we van deze  functionele watervoorraad en ecologische waarden).
dat mensen van de
in de opbouw van de Nationale Ruimtelijke
benadering weinig meer terug. In de Vijfde Bij de ontwikkeling van de VINEX-locatie
Nota wordt ervoor gekozen de ruimtelijke  Waalsprong in Nijmegen is, zij het recent en
ruimte maken?
hoofdstructuur op te bouwen met behulp op gezag van het rijk, precies de omgekeerde
Hoofdstructuur. En de Ruimtelijke Verkenningen
van de  lagenbenadering . De ruimte wordt hi�rarchie tussen de lagen? afweging gemaakt. Om meer ruimte te
uiteengelegd en geanalyseerd in drie lagen: Met de toepassing van de lagenbenadering geven aan hogere rivierafvoeren in de toe-
ondergrond, netwerken en occupatie. wordt een oude discussie in het vakgebied komst moet nu ruimte worden gereserveerd
2000 van de Rijksplanologische Dienst (RPD) De ondergrond geeft de natuurlijke omstan- weer nieuw leven ingeblazen. Moet er wel of voor een dik verlegging die ten koste gaat
digheden weer waarin ruimtelijke verande- geen sprake zijn van een prioriteitstelling van het aantal geplande woningen op die
ringen optreden. De Vijfde Nota focust de tussen de lagen? Oftewel, in hoeverre moeten plek. Oftewel: ondergrond  wint van occupa-
aandacht daarbij vooral op het reli�f en het de kenmerken en waarden van de ondergrond tie. Met de prijsvraag  Waterlandschap van
staat geheel in het teken van de ondergrond in
watersysteem. De laag van de netwerken sturend zijn voor het gebruik dat mensen van de Toekomst is onlangs geprobeerd meer
bevat de zichtbare en onzichtbare (ict)infra- de ruimte maken? Tot ver in de twintigste evenwichtige oplossingen te bedenken.2
structuur en de occupatielaag verwijst naar eeuw was er sprake van een natuurlijke In enkele inzendingen worden inspirerende
een  meerdimensionale ruimtelijke ordening .
het fysieke patroon van ruimtegebruik in de hi�rarchie, waarin de ondergrond domineer- voorbeelden van waterlandschappen uitge-
vorm van woningen, bedrijventerreinen of de. De natuurlijke gesteldheid van de bodem werkt, waarin ruimte voor verstedelijking,
recreatievoorzieningen. Van elke laag worden en de grote kans op overstromingen zorgden landbouw en andere functies wordt gecre-
Maar wat betekent die hernieuwde belangstel-
in de Vijfde Nota de dragende elementen van ervoor dat de mens de hogere delen opzocht �erd, maar volgend op een duurzame water-
Nederland benoemd. Deze  structuurdragers voor bewoning (terpen, oeverwallen). Uit de huishouding in een gebied. Zoals in de
worden vervolgens over elkaar heen gelegd. ondergrond kwamen de randvoorwaarden inleiding op het juryrapport wordt gecon-
ling nu voor het ruimtelijk beleid, en vooral
Het resultaat is een bijna fotografische weer- voort voor de plekken waar mensen woonden stateerd, zal de daadwerkelijke uitvoering
gave van Nederland in internationaal verband, en werkten. Onder invloed van technologische van deze waterlandschappen echter nog
die de basis vormt voor het beleid (zie figuur 2). en economische ontwikkelingen zijn in min- veel  innovatieve realisatiekracht vergen.3
voor de uitvoering van dat beleid?
1 Ministerie van VROM, Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening (deel 3), Den Haag, 2001.
2 Habiforum en Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Voor de draad ermee:
inspiratieboek voor Waterlandschappen, Gouda, 2001. Zie ook p.34 e.v. van dit nummer. Y
3 Zie noot 1.
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:37 Pagina 8
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 8 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 9
wie stuurt de ruimtelijke ontwikkelingen?
De Vierde Nota over de Ruimtelijke Ordening Figuur 1 Figuur 2 De vraag rijst of een gebiedsgerichte afwe-
kent een functionele benadering: elk gebied ging van wensen en belangen tussen de drie
Nationale ruimtelijke hoofdstructuur uit de Vijfde Nota. (Bron: Vijfde Nota over de Ruimtelijke
krijgt een  functie toegekend. Ruimtelijke hoofdstructuur en ruimtelijk ontwikkelingsperspectief van de lagen voldoende perspectief biedt om op
Ordening 2000/2020, ministerie VROM, januari 2001, p. 146.)
Vierde Nota. (Bron: Vierde Nota over de Ruimtelijke Ordening, deel 3, bijlage.)
nationaal of internationaal schaalniveau
In de Vijfde Nota is deze vervangen door een invulling te geven aan de opgaven waarvoor
 lagenbenadering : ondergrond, netwerken we staan. In de Vijfde Nota zijn die opgaven
en occupatie. uitgewerkt in zes integrale ontwikkelings-
beelden: internationaal, stad en land, stede-
lijke netwerken, water, Noordzee en Delta-
metropool. Lange-termijnprocessen zoals
klimaatverandering en bodemdaling hebben
ingrijpende effecten op de ondergrond, met
name op de waterhuishouding.
In elk ontwikkelingsbeeld is  meebewegen
met water volgens de Vijfde Nota echter
slechts  ��n van de ordenende principes
gericht op bescherming tegen overstromingen
en wateroverlast, veiligstelling van de zoet-
watervoorraad en voorkoming van vervuiling
van grond- en oppervlaktewater.
De neutrale afweging die de Vijfde Nota
voorschrijft, plaatst de lagenbenadering in
een politiek-bestuurlijke context. De invloed
van de overheid op de veranderingen in elke
laag is lange tijd groot en vanzelfsprekend
geweest. Zo hoorde het heel lang (en vaak
nog) tot de taak van alleen overheden om
kwetsbare gebieden te beschermen tegen
Legenda Legenda verstedelijking, om te investeren in de
voorbeeld Tekst voorbeeld Tekst aanleg en exploitatie van infrastructuur en
Tekst Tekst om woon-, werk- en recreatiegebieden te
Tekst Tekst ontwikkelen. De politiek-bestuurlijke context
Tekst Tekst van vandaag wordt echter gekenmerkt door
Tekst Tekst een verminderende invloed van de overheid
Tekst Tekst op het sturen van ruimtelijke ontwikkelingen.
Tekst Tekst Onder andere Teisman heeft erop gewezen
Tekst Tekst hoe met het ontstaan van een internationale
Tekst Tekst netwerksamenleving de keuzevrijheid in het
Tekst Tekst ruimtelijk gedrag van burgers en bedrijven
Tekst Tekst toeneemt en daarmee de greep van territori-
Tekst Tekst aal ingedeelde overheden afneemt.4
Tekst Tekst
Tekst Tekst De machtsverhouding in de strijd om de ruim-
Tekst Tekst te tussen overheden, marktpartijen, maat-
schappelijke organisaties en burgers is de
laatste decennia in snel tempo veranderd ten
gunste van de laatste partijen (zie figuur 3).
De gevolgen daarvan zijn het snelst zichtbaar Y
4 Teisman, G., Interactieve beleidsvorming als norm, in:
Stedebouw & Ruimtelijke Ordening, 1999, nr. 5.
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:37 Pagina 10
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 10 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 11
in de occupatielaag en in de laag van de net- en gemeenten. In de nieuwe uitvoeringsstra- nemen . En verder:  Het rijk neemt besluiten praktijk. Door geen prioriteiten toe te kennen goed in dit streven. Ten tweede zullen de A key concept in the Fifth National Policy
werken. De  gemeten aan beleidsmaatstaven tegie wil het rijk zich meer toeleggen op die verband houden met de Nationale aan de lagen groeit ten eerste mijn twijfel of resultaten van deze kennisontwikkeling moe- Document on Spatial Planning is the  strata
 te verspreide verstedelijking en te grote kaderstelling en minder bemoeienis hebben Ruimtelijke Hoofdstructuur, provincies en het voorgenomen beleid wel voldoende ten worden vertaald in verantwoorde- approach , which identifies three  layers of
groei van de mobiliteit in de afgelopen decen- met de uitwerking van het beleid door andere kaderwetgebieden nemen besluiten die robuust zal zijn om tegenwicht te bieden aan lijkheden voor de uitvoering van beleid. space. The first, the primary stratum (soil,
nia zijn illustratief voor de afnemende invloed overheden. verband houden met regionale structuren de wensen en belangen in de occupatielaag Specifieker moet worden vastgelegd welke water and elevation) is given full attention.
van de overheid op de dynamiek in de occupa- en gemeenten nemen besluiten die verband en zo tot evenwichtige oplossingen te komen. randvoorwaarden met het oog op de lange
tielaag. Door die ontwikkelingen onstaat een De lagenbenadering biedt aanknopingspun- houden met de lokale structuren .5 Dit leidt Ten tweede is de lagenbenadering nog onvol- termijn opgaven generiek gelden, en waar- The second stratum represents the networks.
groeiende druk op de waarden van de onder- ten voor concrete toepassing en uitwerking ertoe dat in elke laag onderwerpen voorko- doende uitgewerkt vanuit een uitvoerings- en voor dus het rijk een centrale verantwoorde- The third stratum represents the patterns of
grond. En dat die druk negatieve effecten kan van deze uitvoeringsstrategie. Immers, de zo men waarvoor het rijk dan wel decentrale sturingsperspectief. De afnemende sturings- lijkheid heeft, en welke randvoorwaarden occupation. The relationship between the
hebben op de kenmerken en waarden van de kenmerkende lage veranderingssnelheid en overheden verantwoordelijk kunnen zijn. mogelijkheden van de overheid en de verder- gebiedsgericht en decentraal kunnen worden strata can be used toguide the implementa-
ondergrond wordt algemeen erkend. hoge kwetsbaarheid van de ondergrond zou- gaande decentralisatie zullen  de macht van afgewogen. Ten derde ontstaat de complexe, tion of spatial planning policies. Z
De afnemende sturingsmogelijkheden van den zich goed lenen voor kaderstelling, terwijl conclusies en opgaven  meerdimensionale de occupatielaag ten opzichte van de onder- maar noodzakelijke opgave om deze verant-
de overheid zijn overigens niet alleen het de hoge veranderingssnelheid en geringere ruimtelijke ordening grond in de praktijk verder versterken. woordelijkheidsverdeling te vertalen in
gevolg van gewijzigde machtsverhoudingen kwetsbaarheid van onze gebouwde omgeving In de Ruimtelijke Verkenningen worden bestuur en organisatie.
in de maatschappij. Voor een deel worden kansen biedt om in te spelen op de maat- bouwstenen aangedragen voor een robuuster De opgave om bijvoorbeeld lange-termijnbe- Een eerste bescheiden stap daarin zou kunnen
die door de overheid ook bewust nagestreefd. schappelijke dynamiek. Redenerend vanuit ruimtelijk beleid waarin lange-termijnbe- langen of vraagstukken op een hoger schaal- worden gezet door niet langer  Thorbeckes
Het stimuleren van publiek-private samen- de lagenbenadering zou het dan ook voor de langen van de ondergrond doorwerken in niveau te vertalen in het korte-termijnbeleid model , maar de integrale opgaven die er bij-
werking bij de aanleg en exploitatie van hand liggen als het rijk primair verantwoor- afwegingen in de netwerken- en occupatie- van overheden vraagt tenminste om een voorbeeld bestaan in internationale stroom-
weg- en railinfrastructuur, of het bevorderen delijk zou zijn voor bescherming en ontwikke- laag op de kortere termijn.Daarvoor wordt herbezinning op de bestuurlijke organisatie gebieden, stedelijke netwerken (waaronder
van particulier opdrachtgeverschap bij ling van de waarden van de ondergrond met de term  meerdimensionale ruimtelijke orde- en op de bevoegdhedenverdeling tussen de Deltametropool) en Nationale Landschap-
woningbouw zijn in deze context voorbeelden een afnemende verantwoordelijkheid als het ning ge�ntroduceerd 5. Door aandacht te overheden. Van een echte meerdimensionale pen en natuurgebieden tot uitgangspunt te
van dezelfde trend. Hoewel in het beleid gaat om netwerken en vooral occupatie. geven aan de ondergrond en de lagenbenade- ruimtelijke ordening kan mijn inziens pas nemen in de discussies over de bestuurlijke
gekozen wordt voor een neutrale afweging, ring doet de Vijfde Nota een eerste, goede sprake zijn als aan drie voorwaarden is vol- (her)indeling van Nederland.
lijkt de werkelijkheid dus al een stap vooruit Omgekeerd zouden de verantwoordelijkhe- stap in die richting. De lagenbenadering daan. Ten eerste zal meer kennis nodig zijn
te zijn en doen de krachten in de occupatie- den van lagere overheden en marktpartijen wordt niet alleen gebruikt voor de opbouw van de randvoorwaarden die de ondergrond Eventuele reacties kunnen gestuurd worden
laag in toenemende mate hun invloed gelden vooral kunnen liggen op de invulling van de van de Nationale Ruimtelijke Hoofdstructuur, stelt aan afwegingen over het ruimtegebruik naar: [e-mail]
op de waarden van de ondergrond. gebouwde omgeving en op het realiseren maar wordt nu in deel 3 ook aangeprezen als in een gebied. Daarvoor is meer gerichte en
van ruimtelijke kwaliteit daarbij (zie figuur 4). methodiek om het regionale planvormings- ge�ntegreerde kennisontwikkeling nodig, Dit artikel is gebaseerd op een lezing
wie is waarvoor verantwoordelijk? De Vijfde Nota benut de lagenbenadering proces ter doorwerking van de Vijfde Nota waarin rekening wordt gehouden met de gehouden tijdens de NIROV werkconferentie
De Vijfde Nota is een strategische nota op echter niet om invulling te geven aan de uit- vorm te gaan geven. vele functies, kennisdomeinen en actoren die  De ondergrond leeft: ruimtelijke ordening en
hoofdlijnen: de verantwoordelijkheid voor de voeringsstrategie. In plaats daarvan wordt relevant zijn voor de ondergrond. Het onlangs de derde dimensie op 9 oktober 2001 in
gebiedsgewijze invulling en uitvoering van gekozen voor een meer algemeen decentrali- Naar mijn mening zal dit echter onvoldoende in het kader van ICES-KIS6 genomen initiatief Gouda naar aanleiding van de publicatie van
het ruimtelijk beleid wordt voor een groot satieprincipe:  Elke bestuurslaag dient de op zijn om werkelijk invulling te geven aan een om te komen tot de oprichting van een de Ruimtelijke Verkenningen 2000 van de
deel gelegd bij provincies, kaderwetgebieden haar (schaal)niveau ge�igende besluiten te meerdimensionale ruimtelijke ordening in de Expertise-centrum voor de Ondergrond past Rijksplanologische Dienst.
5 Ministerie van VROM, Ruimtelijke Verkenningen 2000, Den Haag, 2001.
6 ICES-KIS staat voor Interdepartementale Commissie Economische Structuurversterking-Kennisinfrastructuur.
Figuur 3 Kenmerken Ontwikkeling in  machtsverhouding Figuur 4 Lagenbenadering Vijfde Nota
Verminderende Het sturingsmodel
Ondergrond Kwetsbaarheid Ondergrond Rijk Rijk Overig
invloed van de volgens de lagen
overheid in relatie benadering (links)
Netwerken Netwerken
met de kenmerken en de Vijfde Nota Markt,
Occupatie Dynamiek Occupatie Andere overheden
van de lagen. (rechts).
(Bron: Royal Haskoning, Lamberigts, 2002) (Bron: Royal Haskoning, Lamberigts, 2002)
Overheid
Markt/Maatschappij
Overheid
Markt/Maatschappij
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:37 Pagina 12
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 12 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 13
d
own to earth
Plattelandsverbreding natuur- en landschapsbeheer
ervaringen uit de praktijk omtrent
(foto: Lex Broere, Nieuwerkerk a/d/ IJssel)
meervoudig ruimtegebruik
Arie van den Brand, directeur In Natura:
 Het beroep boer verandert in entrepreneur rural
Karin Anema, Free lance publicist, Den Haag Arie van den Brand  Ik heb landbouw en natuur
mijn hele leven als een sterk duo in mijn ziel ervaren.
(foto: Karin Anema)
Agrari�rs halen steeds meer uit plattelandsverbreding.
Sommigen zoeken het in agrarisch natuur- en landschapsbeheer,
anderen in recreatief-toeristische activiteiten, weer anderen in de
productie van streekproducten, en nog weer anderen maken van
hun boerderij een zorgboerderij. De groene ruimte wordt van
Plattelandsverbreding speelt wereldwijd, tot en met in Amerika en Allerminst marginaal dus. De Stichting is niet gebonden maar
Nieuw-Zeeland toe. Arie van den Brand vindt het opmerkelijk, dat in wel nauw verbonden met de WLTO (Westelijke Land- en Tuinbouw-
productieruimte meer en meer consumptieruimte. Dat is een
het buitenland individuele boeren deals sluiten met de overheid organisatie) en de GLTO-Utrecht (Gewestelijke Land- en Tuinbouw-
voor de productie van natuur, landschap, waterkwaliteit en streek- organisatie). Plan is om ook een landelijke In Naturaop te richten.
dankbaar terrein voor uiteenlopende idee�n. Of, in Brussels jargon,
producten In Nederland gebeurt dat vrijwel altijd collectief via Arie van den Brand heeft de landbouw en de natuur zijn hele leven
voor green services. Een interview met Arie van den Brand,
verenigingen. Daarom werd vijf jaar geleden de stichting In Natura als een sterk duo in zijn ziel ervaren en is zeer vertrouwd met de
opgericht. Dertig natuurverenigingen zijn bij deze koepelorganisatie wereld van co�peraties. Was het zes jaar geleden nog min of meer
directeur van In Natura.
aangesloten. In Natura hecht grote waarde aan wat de locale natuur- oorlog tussen boeren en natuur, nu worden er steeds meer deals
verenigingen kenmerkt: vrijwilligheid, streekgerichtheid en een gesloten tussen natuur- en landschapsorganisaties, overheden �n
bottom up-benadering. In totaal gaat het in West-Nederland om boeren. In Natura sluit daar op aan. Ons werk is een pleidooi voor
3.000 boeren, van Texel tot de Hoekse Waard. Dat is ��n op de vijf boe- multi-functionele landbouw, waarbij we onze diversiteit aan rurale
ren. Landelijk zijn er circa honderd natuurverenigingen van boeren. landschappen willen behouden. Y
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:37 Pagina 14
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 14 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 15
Plattelandsverbreding
 Was het zes jaar geleden nog min of meer oorlog tussen boeren
natuur- en milieu-educatie
(foto: Karin Anema)
en natuur, nu worden er steeds meer deals gesloten tussen
natuur- en landschapsorganisaties, overheden �n boeren.
brede waaier van activiteiten
Arie van den Brand onderscheidt binnen de plattelandsverbreding
zes poten.
Eerste poot binnen de plattelandsverbreding is natuur- en landschaps-
beheer. In de veehouderij gaat het om de zorg en bescherming van
weidevogels en slootkanten, in de akkerbouw om randenbeheer.
In deze relatief traditionele plattelandsverbreding duiken ook innova-
tieve voorbeelden op. Arie van den Brand: In Lisse hebben de bollen-
boeren een bollenvogelproject opgezet om de gele kwikstaart en de
patrijs aan te trekken. Deze vogels zijn typerend voor de Bloembollen-
streek. Vandaar dat deze bollenboeren heggetjes aanplanten waarin
de gele kwikstaart nestelt. Bijzonder is, dat in het bestuur van deze
natuurvereniging de Geestgrond niet alleen de bollenboeren zitten,  In Friesland en
maar ook Stichting Duinbehoud. Gezien de slechte naam die bollen- Plattelandsverbreding toerisme en recreatie
(foto: Karin Anema)
boeren in de natuur- en milieuwereld hebben, vind ik zoiets heel erg Groningen proberen de
leuk. Door dit project breken de boeren de discussie in ��n keer open.
agrari�rs de weidsheid
Tweede poot is de natuur- en milieu-educatie die op bedrijven wordt
gegeven voor schoolkinderen, personeelsverenigingen en burgers. van hun land uit te
De bezoekers zien bij de boer de geboorte van een kalfje, vissen met
een netje salamanders en determineren plantjes. Arie van den Brand: buiten tot een soort
 Soms gebeurt dit soort voorlichting in samenwerking met natuuror-
ganisaties, zoals het IVN (Vereniging voor Natuur- en Milieu-educatie). Toscane van Nederland.
Opvallend is dat bij sommige verenigingen, zoals Den H�neker in de
Alblasserwaard-Vijfherenlanden, meer burgers dan boeren lid zijn. verschillende achterliggendemotieven: in de regio van Amsterdam Zesde poot is de opkomst van zorgboerderijen. Betrekkelijk nieuw natuureducatie op de boerderij betaald door het Ministerie van
Hieruit blijkt dat agrarische bedrijven platforms worden waar boeren wortelt de traditie van zakelijkheid, zoals het uit venten van melk in zijn de boerderijen die als hoofdfunctie landbouw houden en de Onderwijs. Het is daar heel normaal dat een klas een week lang
en burgers elkaar leren kennen. de stad. In de Alblasserwaard, waar de natuurvereniging Den H�neker zorg erbij doen. Soms is dat de zorg voor geestelijk gehandicapten, bij boer Durant kaas leert maken en leert hooien. In Itali� is er een
werkt, telt het motief van rentmeesterschap: men wil graag dat de soms voor lichamelijk gehandicapten. Sommige bedrijven richten gids over logeren en kamperen op het platteland en het eten van
Derde poot binnen de plattelandsverbreding is de Groene Hart Land- zondag en het doordeweekse werk wat meer bij elkaar komen. zich op een duidelijke specialisatie. Zoals huifkarrijden voor zwaar streek-eigen producten, zoals huisgemaakte pasta. En die gids
winkels waarin twaalf zogeheten landwinkels professioneel samen- In Limburg stoelt de interesse in toerisme op de traditie dat vroeger gehandicapten. Al veel langer bestaan de boerderijen op wordt jaarlijks door de Duitse ANWB aangeboden. In Ierland kun je
werken. Zij verkopen niet alleen hun eigen streekproduct in de winkel een dagje of weekje uit hetzelfde was als een reisje naar Limburg. In antroposofische en/of biologisch-dynamische grondslag, waarbij arrangementen boeken: je logeert op een boerderij, waar vervolgens
op de boerderij, maar ook wat hun collega s aan streekproducten te Friesland en Groningen proberen de agrari�rs de weidsheid van hun de zorg centraal staat en de boerderij eromheen gebouwd is. een bootje klaarligt waarmee je kunt gaan sportvissen en waar je
bieden hebben. Ander voorbeeld is het keurmerkvlees uit Waterland, land uit te buiten tot een soort Toscane van Nederland. Arie van den Brand: In wezen begon daar al zo n 40 ą 50 jaar het  s avonds van een streekeigen maaltijd kunt genieten.
dat via internet te bestellen is en dat ook geleverd wordt aan top- denken in de combinatie van meerdere functies. Dit denken in arrangementen is in Nederland te weinig ontwikkeld.
restaurants. Vijfde, potentievolle poot binnen de plattelandsverbreding is water- Zo zou er ook een arrangement kunnen komen met terreinbeheerders
beheer, zowel kwalitatief als kwantitatief. Kwalitatief gaat het om het het denken in arrangementen om gezamenlijke wandelroutes uit te zetten. De vogels zelf hebben
Vierde poot is plattelandsverbreding door recreatie en toerisme. cre�ren van levende boerensloten en slootkantbeheer, waardoor er Volgens Van den Brand loopt Nederland sterk achter bij andere allang gekozen voor zo n arrangement waarbij ze op de eiwitrijke
Hier gaat het om zowel het uitzetten van wandelroutes en kano- een enorme ecologische winst te behalen is. Kwantitatief gaat het om landen. De EU heeft als beleidsdoel de rural landscapes te behouden. graslanden eten en in de natuurgebieden rusten.
tochten in het boerenland, als om het bieden van logies in het vergroten van de bergingscapaciteit. Arie van den Brand: Was eerst In Nederland zou dat een gebied als het Groene Hart kunnen zijn.
bijvoorbeeld boerenkamers, zodat je met klasse kunt logeren op de heersende gedachte om polders onder water te zetten en de boeren Maar in Nederland is er lange tijd om begrijpelijke redenen meer Of het denken in schakels om tot een afgerond geheel te komen ook
het platteland. Arie van den Brand: Regionaal zie je bij plattelands eruit, nu zit de overheid veel meer op de gedachte de grond niet te ver- aandacht geweest voor het behoud van soorten dan voor land- in Nederland van de grond komt, hangt onder meer af van de consu-
verbreding heel aardige verschillen. In Limburg is de plattelands- werven, maar de boeren te laten boeren en vervolgens te kijken wat schapsdiscussie, volgens van den Brand. ment.  Waar het om gaat is dat de consument uiteindelijk zegt: ik wil
verbreding begonnen met recreatie en toerisme, in West-Nederland de agrari�rs zelf aan waterberging kunnen doen. Men krijgt meer oog  Nederland loopt zeker achter als het gaat om het aantrekken van van alles wat. En niet alleen roeien in een boerensloot, maar ook een
met natuur en landschap. Die verschillen zijn terug te brengen tot voor het zoeken van combinaties van functies. de buitenlandse toeristische markt. In Frankrijk wordt bijvoorbeeld drankje en een hapje en een lekker bed in een mooie boerenkamer. Y
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:38 Pagina 16
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 16 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 17
Plattelandsverbreding zorgboerderijen
(foto: Karin Anema)
drankje en een hapje en een lekker bed in een mooie boerenkamer.
Plattelandsverbreding hoeft zich niets van sectoren aan te trekken.
Daardoor kunnen er allerlei nieuwe allianties ontstaan.
De vraag blijft: wat levert het de  verbrede agrari�r op?
Van den Brand denkt dat de plattelandsverbreding voornamelijk
een neveninkomen oplevert en dat de basis altijd zal liggen in de
productie van voedsel. Individueel kan de verbreding ook het
hoofdinkomen gaan opleveren, en dat zal met name gebeuren in
het verstedelijkte West-Nederland.
Het ministerie van LNV zou door
een stimulerend beleid in plaats
van een saneringsbeleid de voor-
hoede aan zich moeten binden.
professionalisering
De stichting In Natura behartigt de belangen van de aangesloten
leden naar provincies en ministeries en naar Europa. Ook doen de
leden gezamenlijk onderzoek naar innovatie en kwaliteit en voeren Plattelandsverbreding waterbeheer
Plattelandsverbreding: Groene Hart Landwinkels,
(foto: Rijkswaterstaat, Den Haag)
streekeigen producten.
gezamenlijke hun public relations. Van den Brand: lange tijd was het
idee dat wat op de ene plek verloren gaat, elders gecompenseerd
moet worden. Nu staat men er meer voor open de grond niet te
verwerven, zodat de boeren boer kunnen blijven. Uiteraard met de
garantie dat de kwaliteit van het natuurbeheer gewaarborgd blijft.
Groot voordeel van deze nieuw zienswijze is dat boeren niet meer Volgens Arie van den Brand neemt de belangstelling onder boeren menten. Gezien die grote consensus zou duurzaamheid in economisch, deren met de traditie van die streek. Niet een museum, maar een plat-
het gevoel hebben  dubbel gepakt te zijn: en de grond inleveren voor plattelandsverbreding toe, zeker onder de voorlopers. Dit komt ecologisch en sociaal opzicht aan de man te brengen moeten zijn. Juist teland waar gewerkt wordt, wat niet alleen door boeren maar ook door
voor de infrastructuur en voor natuurontwikkeling. De stichting door de maatschappelijke kritiek, door crisissen, zoals BSE, en ook die groep zou goed aanspreekbaar moeten zijn via de boodschappentas. veel recreanten wordt gebruikt. Daardoor kunnen meer bezoekers
werkt ook aan kwaliteitsverbetering en professionalisering van doordat de maatschappelijke positie van boeren in het dorp toeneemt. Hij verwacht dat de diversiteit onder de boeren enorm zal toenemen. deelgenoot worden van de regionale landschappen.
de plattelandsverbreding. Dit gebeurt onder meer door het De grens tussen burgerleven en boerenleven vervaagt. Ook willen Het beroep boer zal meer gaan naar het Franse entrepreneur rural.
organiseren van cursussen Arie van den Brand: Een co�peratie is agrari�rs naar hun kinderen toe verantwoord ondernemen. In wezen is Buiten Nederland is de term multifunctionele landbouw al veel gewo- Eventuele reacties kunnen gestuurd worden naar:van.den.brand@
niets anders dan een gezamenlijk begrepen eigenbelang. De stichting er ruim baan voor ecologische modernisering, waarbij de technologie ner. Als wensscenario hoopt Van den Brand dat de zes miljoen rijke nova-terra.nl
stimuleert gezamenlijke marketing, certificering en opleiding. niet wordt geschuwd. Dat geldt voor de voorhoede onder de agrari�rs, randstedelingen via hun boodschappentas zorg gaan dragen voor een
Ook hier kun je weer naar het buitenland kijken. De stichting Gites zij begrijpt dat er systeeminnovaties nodig zijn en dat alle partijen divers en vitaal platteland waar het voor iedereen prettig toeven is. Arie van den Brand, chairman of the In Natura foundation, presents
de France, die voor 100% eigendom is van boeren, verlangt van haar samen moeten gaan werken. Maar het peloton loopt nog achter. Hij wijst op het jaar 2003  het jaar van de boerderij.  Zoals we aandacht his vision for diversified rural development. He identifies six kinds of
leden dat zij eerst een cursus goed gastheerschap volgen. Wat ook zou helpen is een andere houding van het Ministerie van LNV. hebben om de Westfriese stolp in het landschap te behouden, kunnen activities: nature and landscape management, nature and environ-
In Nederland zijn door gebrek aan professionaliteit veel recreatief- Zij zouden door een stimulerend beleid in plaats van een saneringsbe- we ook nu al bezig zijn met de vraag hoe we cultuurhistorie voor mental education, regional products, recreation and tourism, water
toeristische initiatieven doodgebloed. Bij de streekproducten is leid de voorhoede aan zich moeten binden. morgen kunnen maken. Het gebouwde in het landelijk gebied, zoals management, and  sheltered farms providing employment and care
met name de ketenbenadering nog zwak. De professionaliteit van Ook de consument kan een belangrijke rol spelen. 20% van de Neder- nieuwe vestigingen van glastuinbouw, zou een uitdaging moeten zijn for disabled people. What do farmers think of these opportunities
natuur en landschap is wel al een eind op weg. landers is betalend lid van een groene organisatie, zoals Natuurmonu- voor architecten, zodat er working landscapes ontstaan, die correspon- and initiatives, and how and at what scale do they take place? Z
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:38 Pagina 18
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 18 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 19
ervaringen omtrent meervoudig ruimtegebruik
overkluizing A22 gelaagd masterplan
in het buitenland
In het midden van de jaren  90 heeft men De Donau-City zal in 2002 uitgegroeid zijn
in Wenen de Donauuferautobahn, de A22, tot een centrumgebied met een programma
overkluisd. Daarbij had men de ontwikkeling van zo n 500.000 m2 bvo (bruto vloeropper-
van de Donau City en het nieuwe Wohnpark vlak) op een bruto oppervlak van 17,4 hectare.
Neue Donau op het oog. De Donau City is Het programma is nadrukkelijk gemengd en
een nieuw centrumgebied in het noorden omvat wonen, werken en voorzieningen.
van Wenen. Het ligt tussen de Neue Donau Er worden 1.800 woningen gebouwd naast
en de zogenaamde UNO City, het reusachtige een kantoor- en voorzieningenvolume dat
kantorencomplex van de Verenigde Naties en plaats biedt aan 10.000 arbeidsplaatsen en
het Vienna-Center, het bijbehorende congres- 2.500 studenten.
centrum. Het Wohnpark Neue Donau ligt tussen
de Donau-City en de L�rmschutztunnel die al in Het Wohnpark Neue Donau ligt direct naast
de jaren  80 was aangelegd over diezelfde A22. het Donau-Cityproject. De nadruk ligt hier
bij de woonfunctie. Het programma omvat
via expo 95 naar donau-city de bouw van circa 600 woningen (inclusief
Het project om de A22 te overkluizen is een parkeergarage voor 1.000 auto s) met
ontstaan in samenhang met de plannen voor daarnaast een kantoortoren, winkels en een
de EXPO 95. De verkennende studies naar die megabioscoop, bij elkaar een programma
Donau City wereldtentoonstelling onderstreepten het van 100.000 m2 bvo.
Frank van der Hoeven Redactie Nova Terra nut van de overkluizing. Het zou de barriŁre
tussen de locatie en de Neue Donau opheffen, In de eindtoestand vormt de overkluizing van
de geluidshinder verminderen, evenals de de Donauuferautobahn een integraal onder-
Sinds het midden van de jaren  90 zijn in Nederland jaren tal van plannen ontstaan lokale luchtverontreiniging. Bovendien nam deel van een gelaagd stadsdeel dat zich uit-
het te benutten gebied aanzienlijk toe. strekt van de rivierdijk van de Neue Donau
voor een betere benutting van de ruimte boven en langs grootschalige infrastructuur,
tot aan de UNO City. Om de mogelijkheden
Deze positieve bevindingen leidden tot een van het gebied te verkennenis door
waaronder auto(snel)wegen. Omdat zulke wegen nogal wat hinder veroorzaken is
haalbaarheidstudie waarin een aantal poten- Krischanitz + Neumann een Masterplan
het nodig om ze af te schermen van hun omgeving. Het is vaak ook nodig om de door-
ti�le problemen en conflicten tegen het licht gemaakt voor het Donau-Cityproject.
gehouden werden. Dat waren onder andere
snijdende werking van het trac� te ondervangen. Daarom gaan relatief veel van de
de verhouding tussen het verhoogde dek en Het onderscheidt vier lagen: Masterplan Donau-City In het masterplan werd een
onderscheid gemaakt naar een viertal lagen: het verkeer
zijn omgeving, de bodemgesteldheid, de  de onderste laag wordt ingenomen door
voorstellen voor de verdichting van snelwegzones uit van een verdiepte inpassing,
op maaiveldniveau (a), de technische infrastructuur als
dichte opeenvolging van de op- en afritten de wegen, de autosnelweg en de parkeer-
kabels, leidingen, stadsverwarming in het holle dek (b),
liefst afgedekt met een overkapping. Nu zijn de kosten van het maken van ondertun-
van de A22, en de vereiste doorstroming van garages het voetgangersgebied op het dek (c) en de bebouwing
daarboven (d). Onder is ��n en ander weergegeven in de
het verkeer gedurende de werkzaamheden  het holle dek herbergt de ruimte voor
dwarsdoorsnede. Bron: Krischanitz + Neumann, 1993.
nelingen in de slappe en natte (West-)Nederlandse bodem relatief hoog terwijl de
aan de constructie. kabels, leidingen en bergingen
De haalbaarheidsstudie wees uit dat de  de ruimte op het dek is exclusief ingeruimd
dichtheden die men in de plannen nastreeft aan de lage kant zijn. Bij het eerste plan
problemen op te lossen waren en dat baten voor voetgangers
dat aan de hand van zo n verdiepte inpassing gerealiseerd wordt, Sijtwende, is de
opwogen tegen de kosten. Maar in een  daarboven is de ruimte bestemd voor
ontwikkeling hier los van stemde een meer- woon-, werk- en voorzieningengebouwen.
dichtheid slechts 30 woningen per hectare. En dat is niet veel.
derheid van de Weense bevolking in een
referendum tegen het houden van EXPO 95. stadsvloer
Opmerkelijk genoeg heeft dit geen grote De inpassing van de autosnelweg en de
Het mag dan ook weinig verbazen dat de opbrengsten van het meervoudig gebruik
gevolgen voor het project gehad. De overklui- ontsluitende wegen zijn voorafgaand aan
zing was vooral gericht op het gebruik na de de bouw van de Donau-City gerealiseerd. Donauufer Rivierfront van de Donau-City na de
van de zone langs de weg (bouwen bóven Rijksweg 14 is taboe) de kosten maar in
overkluizing van de Donauuferautobahn.
wereldtentoonstelling. De EXPO heeft de Kenmerkend zijn drie wegprofielen: de A22,
De ontwikkeling van het nieuwe centrumgebied is
planvorming versneld. Toen die tentoonstel- de Donau-City-Stra�e en de UNO-Stra�e.
beperkte mate afdekken. Wellicht is het goed om te kijken naar projecten elders in
reeds in volle gang. Bron: WED, 1999.
ling niet meer doorging, kon men de plannen
Europa, projecten waar nadrukkelijk w�l boven de weg gebouwd wordt, projecten
voor de Donau City weer versneld uitvoeren. Alle drie zijn afgedekt met een stadsvloer.
De overkluizing en de reeds bestaande De stadsvloer van de snelweg zal overbouwd
waar men niet terugschrikt van hoge dichtheden en waar de kosten en baten elkaar
L�rmschutztunnel vormen nu een verkeers- worden. Hij is voorzien van volle wandliggers
bouwwerk van 2,2 km lang. van ten minste 2,2 m hoog en een onderlinge Y
w�l in balans houden. De Donau-City te Wenen is zo n project.
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:38 Pagina 20
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 20 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 21
afstand van 3,6 m. Op deze wijze ontstaat een de weg is relatief laag, maximaal zes tot acht
zeer solide constructie die voldoende draag- bouwlagen. De kantoor- en woonkolossen
kracht bezit om een bebouwing van zes worden bewust n��st de overkluizing
verdiepingen te kunnen dragen. Onderzoek geplaatst.
heeft uitgewezen dat de stadsvloerconstruc-
tie bestand is tegen z��r extreme calamitei- Donau-City-Stra�e
ten (zoals een explosie van sto�cheometrisch De Donau-City-Stra�e loopt parallel aan
brandbaar gasmengsel, verspreid over de de A22 en telt 2x2 rijstroken. De wegconstruc-
volle lengte van de tunnel). Het vervoer van tie is gebouwd in het vrije veld en wordt aan
LPG is door de overkluizing is op grond van beide zijden ingebouwd tussen een tweetal
deze bevindingen toegestaan: parkeerlagen met daarbovenop een bouwlaag Donauufer-Autobahn en de aansluitende wegen Het dwars-
profiel van de A22-snelweg telt tien rijstroken: 2x3 door-
voor installaties en dergelijke. De toegang tot
gaande stroken en 2x2 stroken voor de ontsluiting van de
 Aufgrund der vorstehenden Analysen kann de parkeergarages van de bebouwing is langs
centrumlocatie. De Donau-City-Stra�e en de UNO-Stra�e
daher zusammenfassend festgestellt werden, deze onderdekse straat gesitueerd. zijn direct aangesloten op de parallelle rijbanen van de
A22 en hebben de taak om de Donau-City en de UNO-City
da� f�r die �blichen Beanspruchungen eines
ondergronds te ontsluiten. Bron: AXIS, 1993.
Bauwerks bzw. dessen Fundierung eine rd. UNO-Stra�e
60%ig h�here Sicherheit als f�r ein Objekt De UNO-Stra�e staat haaks op de A22 en
 auf der gr�nen Wiese besteht und da� die de Donau-City-Stra�e en telt eveneens 2 x 2
Versagenswahrscheinlichkeit zufolge rijstroken. Anders dan bij de Donau-City-
Explosion eines Tankwagens im Tunnel gerin- Stra�e is de UNO-Stra�e aan ��n zijde
ger als f�r ein Bauwerk in einem solchen slechts half ingegraven. De bovenste helft is
Fall im sonstigen Stadtgebiet ist. semi-transparant uitgevoerd met geetst
Dar�berhinausgehende extreme Ereignisse, groen glas zodat de visuele referentie blijft Donau-City in wording Luchtfoto van de situatie in 1999 met daarin gemonteerd de bouwprojecten die toen reeds op stapel stonden. Het westelijk deel van de snelwegtunnel is al over-
bouwd met relatief lage voorzieningengebouwen. De bedoeling is dat de hele lengte van de overkluizing een dergelijke overbouwing krijgt. De wolkenkrabbers komen vervolgens net
wie z.B. der hypothetische Lastfall des bestaan met het Donaupark. De andere zijde
naast de overkluizing te staan. Bron: WED, 1999.
Kanonenrohreffekts, liegen im bereich der zal geheel ingebouwd worden.
Versagenswahrscheinlichkeit zufolge des
Absturzes eines Flugzeuges auf die betref- Kosten
fende Bebauung. De totale kosten van de autosnelweg
Aufgrund der umfassenden Risikoanalyse overkluizing bedragen ongeveer 145 miljoen
und dem darauf aufbauenden Konzept f�r euro. Dat bedrag heeft dan betrek-king op
den konstruktiven Entwurf und Dimensio- 1 kilometer snelweg inclusief de extra uit- vertaalt zich in een grondprijs waarbij het constructie kan men transporten van ex- Tunnels and underpasses in the Netherlands
nierung kann unter Bezugnahme auf diese rusting van de reeds bestaande L�rmschutz- mogelijk wordt om de snelweg kostendek- plosiegevaarlijke stoffen toestaan in de are relatively expensive to build because of
Risikoanalyse entsprechend dem Stand der tunnel. Deze kosten worden terugverdiend kend in te passen. tunnel. the unstable soil conditions and the low
Techniek von einem Bauwerk ausgegangen met de ontwikkeling van de Donau-City en Om de locatie naast de weg optimaal te density of the surrounding built environment.
werden, welches trotz erh�htem Risiko des het Wohnpark Neue Donau. De grondprijzen kunnen gebruiken, heeft men een bijzon- Voor Nederlandse begrippen is dit uitzon- Safety regulations and guidelines present
Auftretens au�ergew�hnlicher Einwirkungen in dit deel van Wenen komen grofweg overeen dere gelaagdheid ontwikkeld. Er ontstaat derlijk te noemen. Natuurlijk moet hier een further difficulties. Dutch planners can learn
ein gegen�ber sonstigen Bauwerken met de benodigde investeringen per vierkante Wohnpark Neue Donau Maquette van de woningbouw een kunstmatige ondergrond die ruimte zekere terughoudendheid gehanteerd from the way these problems have been
bovenop de overkluizing van de A22. Bron: Harry Seidler,
erh�htes Sicherheitsniveau aufweist. 1 meter constructie. Zo bedragen de kosten biedt aan een ontwikkeling die vergelijk- worden omdat een voorbeeld niet zonder solved in the Danube City project in Vienna.
1994.
voor het tunneldeel voor het Wohnpark baar is met de Zuidas, zij het dat het pro- meer van toepassing is op een willekeurig Z
A22 Neue Donau 30,5 miljoen euro voor 25.000 m2 gramma in Wenen bescheidener is. andere situatie. Maar dat neemt niet weg
De A22 telt 2x3 doorgaande rijstroken woningbouwlocatie, hetgeen neerkomt op dat wanneer dergelijke voorbeelden bestaan
met parallel daaraan 2x2 in- en uitvoegende een prijs van 1200 euro per vierkante meter. Op zich zijn dit allemaal al aspecten die en functioneren de kans re�el is dat er bij
rijstroken. Deze extra rijstroken vangen de de inpassing van de A22 tot een opmerke- ondergrondse weginpassingen veel meer
vele aansluitingen op. De tunnel is in totaal Gevaarlijke stoffen mogen er doorheen lijk project maken. Maar dat de overkluizing mogelijk is dan we tot nog toe bereid zijn
65 m breed. Aan de zijde van de Neue Donau Het project voor de Donauufer-Autobahn openstaat voor het vervoer van explosie- om aan te nemen in Nederland.
is hij opgenomen in de waterkering. Aan de is voorlopig nog een van de weinige project gevaarlijke stoffen is pikant te noemen,
andere zijde wordt de tunnel aangevuld met en in Europa waarin de ruimte van een temeer daar er gewoond wordt directboven Eventuele reacties kunnen gestuurd worden
de parkeerlagen en kelderverdiepingen van autosnelweg herkend is als verdichtings- de weg. Door de stabiliteit van de stadsvloer- naar: [e-mail]
de centrumbebouwing. De overbouwing van ruimte. De strategische ligging in de stad
1 Conclusie van de rapportage over de veiligheid van de bebouwing boven de Donauuferautobahntunnel te Wenen:
A22 �berdeckung Wohnpark Neue Donau, Statisch-konstruktive Bearbeitung Au�ergew�hnliche Einwirkungen,
Gutachterliche Stellungnahme, Ingenieurleistungen Friedreich & Partner, 1995
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:38 Pagina 22
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 22 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 23
Smog covering Santiago seen from the hills to the east of the city.
ervaringen omtrent meervoudig ruimtegebruik
in het buitenland
Avenida Amerigo Vespucio
Vitacura
Santiago s
international Recoleta
airport
South
of the
Systema Oriente-Poniente
Renca
San Cristo-
ball hil
Las Condes
Independencia
Cerro Navia
Quinta Normal
Pudahuel
Provindencia
Santiago
Systema Oriente-Poniente
Map of the city centre districts. The Systema Oriente-Poniente is shown in red, and consists of the Costanera Norte (not indicated on map)
and Avenida Kennedy projects. The six kilometre tunnel will be built where the route passes through the districts of Providencia and Recoleta.
The Avenida Amerigo Vespucio is shown in blue. South of the San Cristobal hill the route has been altered since this diagram was made:
it will follow the river, as it does more to the west and the east. Santiago s international airport is shown on the far left.
Solving traffic congestion
in a metropolisRobert Siersma Pictures: Robert Siersma
Chile, one of the wealthiest countries in South Santiago is a city of five million inhabitants (35% of the fails to achieve a better return.This system has been used
national population) and is still growing. As in many South successfully in Chile for some years. The Government
America, is currently undertaking one of the most American countries, the city suffers acute traffic problems. appears to be achieving its ambitious plan to rapidly update
Pinochet s military dictatorship largely neglected the Chile s neglected infrastructure by linking public and priva-
ambitious infrastructure projects in its history. country s infrastructure and the price for this neglect is te capital.
being paid today. During rush hour, the entire centre of
The country s capital, Santiago, faces traffic Santiago is congested with traffic, and the smog hanging chile s plans for its capital
over the capital is now as bad as in Mexico City. The Government s plans are for three main traffic arte-
congestion on a major scale, and smog is a daily Huge investments are required to bring Chile s road, rail ries: the north-south axis through the city (Systema Norte-
and air transport infrastructure up to date. Sur), the east-west axis (Systema Oriente-Poniente) and
problem. The Systema Oriente-Poniente infra- the ring road (Avenida Amerigo Vespucio). The last two are
the solution: public-private partnerships shown on the map of the city centre. The Avenida Amerigo
structure project has been developed to relieve The Chilean government does not possess the means Vespucio (which also connects Santiago s international
to finance such a major construction programme. To get airport to the city) is largely completed, but work on the
the city s worst traffic problems. A project group round this problem it has established a unique system of Systema Oriente-Poniente has yet to start.
public-private partnerships to keep the project costs to
consisting of five students from Delft University the Chilean government as low as possible. Several All three traffic arteries will be tollroads. The Avenida
contractors (or consortia of usually Spanish companies) Amerigo Vespucio connects the north-west part of the
of Technology has been asked to conduct an compete for the contract by submitting their own project city, where most employment is concentrated, to the
design. The contractor submitting the chosen design is south-east, where land and house prices are lower and
independent study into the design of a tunnel as awarded the contract, but is also responsible for financing where most of the people working in the north of
the construction. In return, the contractor is granted a con- Santiago live. Travel to work times, by car or public trans-
part of the Systema Oriente-Poniente. cession to exploit the infrastructure for a fixed period to port, are almost two hours. When all three infrastructure
earn a return on its investment. The government guaran- projects are completed, travel times should be cut by
tees a minimum income on the project if the contractor two-thirds. Y
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:38 Pagina 24
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 24 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 25
the systema oriente-poniente to accommodate the tunnel structure as well as the river
The Systema Oriente-Poniente, which is to form the channel. For the remaining four kilometres (where the bed
new east-west traffic axis through Santiago, consists of is too narrow) the tunnel will run beneath the river bed.
two subprojects: the Autopista Costanera Norte (although
 autopista means  highway , the maximum speed on this The original design for the tunnel structure has been
road will be 80 km/h) and the Avenida Kennedy, which is amended by the contractor/operator consortium that
much smaller, as can be seen on the map The Autopista won the concession. At the moment these changes are
Costanera Norte will be the main connection between being examined by the ministry. Since the entire project
the east and west part of Santiago and is also designed is politically very sensitive, any details that might cause
to improve access to the city centre. The total cost of the adverse effects have to be studied very carefully.
Costanera Norte project is expected to exceed US$ 1 billion. Along its route through the crowded heart of the city,
the tunnel crosses several of Santiago s 31 city districts
At the moment, most of the traffic between the east and comunas), each of which has a semi-autonomous admi-
west of the city uses the roads beside the river that runs nistration and its own mayor.
The central station of Santiago, and the only one currently in use in The R�o Mapocho, with the city s main east-west traffic arteries on its
the city (be reminded that Santiago's population exceeds five million). north and south banks. The low river discharge (during a large part of the
through the city, the R�o Mapocho. The river flows from
This is a constant reminder of the fact that during two decades the year) is clearly visible, and is illustrative of most rivers in Chile. On the left,
the Andes, east of Santiago, towards the Pacific Ocean in Negotiations have to be conducted with all the districts
Chilean infrastructure (and not in the least the railinfrastructure) was Santiago s highest building, belonging to the Telefónica corporation, can
the west. The roads on the north and south banks of the that the route crosses, each district exerting an influence
neglected. be seen in the business district south of the river.
river consist of eight lanes in all, too few for the volume on the decision-making roughly proportional to its wealth
of rush hour traffic. In the Government s plans, these roads (financial reserves). Districts that put more money in have
will be reserved for local traffic. The new Autopista a greater say on the route. They will consequently expe- plans being rejected must be borne by the contractor. be built before the end of 2003. The Chilean government
Costanera Norte is intended for through traffic, with rience less nuisance from the construction and use of the The tunnel structure is expected to be completed in no demands that it be completed within 30 months, which
only a few entrances and exits in the city centre. road system, while the greater negative impacts are felt by more than two years. From May to August, though, the leaves the contractor a six month safety margin.
the poorer districts. high river discharges make construction work impossible. The question, of course, is whether they will need it. The
the design and its realisation This problem is the responsibility of the contractor, who unfavourable subsoil, which contains many rocks, and
The biggest problem facing the infrastructure planners Negotiations with the different districts have already is committed under the terms of the concession to find the uncertainty surrounding the onset of the wet season
of the Ministerio de Obras Publicas (Ministry of Public been running for three years, and seven proposed different solutions to any problems related to construction. present the contractor with more than enough potential
Works) was where to build this arterial road, which is to routes have been rejected. The current plan meets all the problems. Then there is also the possibility of archaeolo-
consist of three lanes in each direction. The problem is demands (weighed according to each district s influence), The plans are to create a water barrier along the length gical remains of old bridges being found, which must
that in the heart of an enormous city such as Santiago, but a few minor legal procedures remain. Since construc- of the river bed to divert all the discharge to one side and not be disturbed. Given the problems in the planning of
space is scarce: every piece of available space is already tion is planned to start several months before the plan- keep the ground dry on the other. It is not yet clear how Chilean infrastructure, and the seemingly chronic inability
in use. The chosen solution to this problem is to build a ning procedures can be completed, building work might such a barrier can be constructed to prevent water passing to cope with setbacks, finishing the work within thirty
traffic tunnel under the R�o Mapocho. The tunnel is uni- have to stop if the plans for the Costanera Norte route through the soil underneath. months could easily prove to be a problem.
que, not so much because of its length (more than six km), are not fully approved. However, the Chilean government
but because for about two kilometres it lies in the river simply does not want to delay the project any longer, and, Construction is scheduled to start late in 2001. If it pro- Eventuele reacties kunnen gestuurd worden naar:
bed next to the river. Here, the river bed is wide enough under the terms of the concession, the financial risk of the ceeds as planned, the tunnel structure at least should [e-mail] Z
39% Tśneles (tunnels)
41.00
Figuur 1 Figuur 2
9.00
18,1% Otros (other)
Investment in the different An indicative sketch of the river
elements of the Costanera 15,7% Structuras (structures) bed during construction.
Norte construction project When the river discharge is low
as percentages of total 14,1% Vial (streets) enough (8 months each year),
Costanera Norte. the entire stream can be directed
8,4% Defensas fluviales (fluvial defenses) along the southern half of the
river bed. A pre-cast concrete
4,7% Gestión de tr�fico y seguridad vial 30.00 wall functions as a water barrier.
(traffic guidance and safety systems)
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:38 Pagina 26
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 26 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 27
met vastgoed erboven en eromheen. Stations-  op het Exchange House na  boven perrons.
ervaringen omtrent meervoudig ruimtegebruik
in het buitenland
gebieden winnen het wat betreft bereikbaar- De hoge grondprijs en de mogelijkheid om
heid van veel andere locaties en hebben veel vierkante meters te realiseren waren de
daardoor een meerwaarde. katalysator voor de herontwikkeling, die in
Londen is het belangrijkste zakencentrum van Europa. Het ontwikkelen van vastgoed in het centrum Dit artikel behandelt op volgorde van grootte totaal slechts zes jaar in beslag heeft genomen.
een aantal van deze projecten. Herontwikke-
van de stad is door de hoge huuropbrengsten een aantrekkelijke zaak. Door meervoudig ruimte-
ling wordt in Londen namelijk aangegrepen victoria station (1994)
gebruikis in het centrum van de stad boven bestaande sporen nieuwe bouwruimte voor vastgoed om boven, onder dan wel vlak langs de sporen Boven en langs de perrons van Victoria
De openbare ruimte direct boven de sporen van te bouwen. Dit gebeurt ondanks allerlei knel- station zijn winkels, kantoren, een parkeerdek
gevonden. De projecten geven goede aanknopingspunten voor toepassing in Nederland.
Liverpool Street Station is ook ingericht als terras.
punten op het gebied van techniek, financi�n, en een busterminal gerealiseerd. In totaal
Op de achtergrond is ��n perronkap te zien.
veiligheid en proces, die we ook in Nederland omvat het project ongeveer 50.000 m2 kan-
1
tegenkomen. toorruimte.4 De winkels liggen op maaiveld-
niveau en dienen als grens tussen de sporen
liverpool street station (1991) en de straat. De winkels vinden daar ook hun
Luxe kantoren De omvangrijkste herontwikkeling rondom logische plaats. Het parkeerdek ligt vanaf de
een station die tot nu in Londen is uitgevoerd, straat gezien achter de kantoren. Hoewel een
is Broadgate bij Liverpool Street Station. redelijke hoeveelheid kantoren en winkels is
Liverpool Street Station bestond oorspron- gerealiseerd, is het opvallend dat een buster-
bovenGoede aanknopingspunten voor Nederlandse sleutelprojecten kelijk uit twee stations, Broad Street Station minal en een parkeerdek onderdeel van het
(1866) en Liverpool Street Station (1875, uitge- plan uitmaken ondanks de lage opbrengsten.
Sebastiaan de Wilde Holland Railconsult / TU Delft breid in 1894).2 Het herontwikkeldegebied De commerci�le mogelijkheden lagen mede in
Het Exchange House overspant 80 meter spooremplace-
ment bij Liverpool Street Station. (foto: John Davies)
Foto s: Sebastiaan de Wilde (tenzij anders vermeld) functioneert als een apart stuk stad en is wat het feit dat de treinreizigers een betere over-
het station betreft bouwtechniek een goed voorbeeld stap krijgen, terwijl ze winkelen of iets drin-
voor toekomstige projectenin Nederland. ken. De oppervlakte van de perrons wordt
Broadgate kende een zeer zorgvuldige en bovendien nuttig gebruikt: sommigen kunnen
snelle planning met een uitgekiende fase- werken boven het station waar ze als forens
ring.3 Het is een succes geworden omdat er aankomen. In dit plan zijn geen woningen
geanticipeerd werd op de marktvraag van het opgenomen en is ook niet boven de stations-
centrum van Londen. hal gebouwd.
Het project is zodanig opgedeeld dat de veer-
tien fasen zelfstandig renderen en functioneel charing cross (1990)
gescheiden zijn. Hierdoor is verkoop van de De overbouwing van Charing Cross Station
gebouwen in de toekomst makkelijker, wat ligt langs de Thames. Het station heeft de
het project in zijn onderdelen een grote drukste perrons van Londen. De overbouwing
meerwaarde geeft. moest daardoor worden uitgevoerd terwijl
de treinen bleven rijden.5 Op een zeer kleine
Een nadelig gevolg van de financi�le druk op oppervlakte is 42.000 m2 kantoor direct boven
Bij Waterloo International Terminal is meervoudig ruimtegebruik over vier lagen gerealiseerd. (Nicholas Grimshaw & Partners) dit project is dat er geen woningen zijn inge- de perrons geplaatst in negen verdiepingen.
past. De commerci�le opbrengsten hadden Alleen het middelste perron heeft van kolom-
hier duidelijk de overhand, waardoor geen men voor de overbouwingsconstructie. Bij dit
menging van functies is ontstaan, op een station staat geen bebouwing boven de sta-
De grote treinstations van Londen zijn Londen werden aangelegd door verschillende beperkt aantal winkels en horecagelegen- tionshal en zijn geen woningen gerealiseerd.
gebouwd tussen 1850 en 1875. Ze werden spoorwegmaatschappijen, die hun eigen heden na. Het Exchange House, dat meerdere
aangelegd aan de rand van de stad, maar zijn sporen exploiteerden en geen belang hadden sporen overspant, maakt de meeste indruk Een deel van de bebouwing is naast de sporen
door 150 jaar stedelijke ontwikkeling centraal bij een aaneengesloten treinennetwerk. van de in totaal 370.000 vierkante meter die gezet om aan te sluiten op de bestaande stad.
in de stad komen te liggen. Het zijn bijna Een hotel kenmerkt vaak de stadszijde van is ontwikkeld. Van het totale volume staat Een opvallend verschil met Liverpool Street
allemaal kopstations omdat de treinsporen de kopsporen, zoals bijvoorbeeld bij ongeveer een derde direct boven sporen en Station en Victoria Station is dat de sporen Y
in die tijd werden aangelegd tot aan de stad St. Pancras Station en Charing Cross Station.
1 Wilde, Th.S. de (red.), Bouwen Boven Sporen, meervoudig ruimtegebruik in spooromgeving,
en daar dan eindigden. In Nederland zijn de Achter een vaak monumentale gevel liggen
symposiumverslag, Stichting Hoogbouw, Den Haag, 2001, 56 pp.
2 Derbyshire, N., Liverpool Street, a station for the twenty-first century, Granta editions, Cambridge,
sporen overwegend aangelegd langs de stad; de perronkappen uit het zicht.
1991, 128 pp.
Nederland kent daardoor vooral stations met In de jaren  80 zijn voorstellen gedaan voor
3 Spring, M., Stretching City limits, Building, jaargang 253, 14 oktober 1988, pp. 41-48
De monumentale gevel van St. Pancras Station fungeert doorgaande sporen. De trac�s rondom herontwikkeling van enkele van deze stations De kantoren bij Victoria station zijn boven de perrons gebouwd.
4 Edwards, B., The Modern Station, New approaches to railway architecture, E & FN Spon, Oxford, 1997, 186 pp.
als landmark in de stad.
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:39 Pagina 28
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 28 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 29
hier ��n niveau boven maaiveld liggen. king s cross railway lands opbrengst per vierkante meter, waardoor de tooruren. Het station zal daarnaast optimaler Het afdekken van het geluid en de vervuiling
De stedelijke aansluiting is hierdoor meer Vlak na de start van het project bij Liver- duurdere constructies boven de sporen toch gebruikt worden: in de ochtendspits en de van de trein moet leiden tot een stationsge-
geforceerd. pool Street Station is door dezelfde ontwik- mogelijk zijn. Naast de functionele eenzijdig- avondspits zullen de perrons voor aankomst bied van hoge kwaliteit waar het prettig ver-
kelaar, Stanhope Rosehaugh, gewerkt aan heid is ook de dichtheid van bouwen opval- en vertrek benut worden. De geplande gelijke blijven is.
waterloo station (1993) een veel ambitieuzer plan bij de stations lend. Waar mogelijk wordt rond negen lagen verdeling van woningen en kantoren op de
Eventuele reacties kunnen gestuurd worden
Waterloo International Terminal is een King s Cross en St. Pancras. De oppervlakte hoog gebouwd en wordt een grote dichtheid Amsterdamse Zuidas geeft de voorkeur aan die
naar: [e-mail]
nieuwe stationshal langs het bestaande van de King s Cross Railway Lands achter gehaald, doordat kantoren een diepte hebben de overheid heeft voor functiemenging.
station. De terminal is aangelegd om grote deze stations was ongeveer vijftig hectare, van soms wel veertig meter. Dergelijke kanto- Office space in London, the most important
aantallen passagiers te verwerken en lijkt wat vijf keer de omvang van Broadgate is. ren zijn in Nederland echter vanwege de Het overbouwen van de Nederlandse stations business centre in Europe, commands high
wat functie betreft meer op een vliegveld dan De King s Cross Railway Lands lagen vlak bij Arbo-eisen voor daglichttoetreding niet De spooroverbouwing van Charing Cross Station is een met doorgaande sporen vraagt om een ande- rents. This makes it attractive to develop new
bijzondere verschijning langs de Thames.
op een treinstation. Dit komt mede doordat de stad, maar werden tot op dat moment toegestaan. Het overbouwen van de sporen re stedebouwkundige benadering, omdat aan offices in the city centre. To create the space
er douaneactiviteiten in zijn ondergebracht.6 alleen gebruikt door laagwaardige industrie. gebeurt voornamelijk boven perrongebied, beide zijden van het station sporen liggen en for new development a strategy of multiple
In het plan zouden naast kantoren ook waardoor de kantoren een directe ontsluiting de sporen over het algemeen niet op maai- use of space has been adopted in and around
De terminal ligt als een slurf aan de zijkant woningen worden opgenomen. hebben richting het treinverkeer. Alleen het veldniveau liggen. Daarnaast vindt vervoer railway stations. Offices have been built near
van het oude station en de perrons voor de De Hogesnelheidslijn zou ondergronds Exchange House vormt hierop een uitzonde- van gevaarlijke stoffen plaats door veel Liverpool Street, Charing Cross and Victoria
internationale treinen zijn met een lengte worden aangesloten op King s Cross Station.7 ring, want het is vlak voorbij de perrons Nederlandse stations, terwijl dit in Londen stations, and an underground car park at
van 400 meter een stuk langer dan de overige Het plan is echter niet uitgevoerd door het gebouwd. Er is in de voorbeelden niet boven niet gebeurt. Bij het ontwerpen van de over- Waterloo International Terminal. While
perrons. Andere stations in Londen, zoals in elkaar zakken van de vastgoedmarkt de stationshal gebouwd waar de reizigers bouwingen zal in Nederland bewust met de projects in London contain offices and shops,
Liverpool Street Station en Charing Cross, begin jaren  90. zich voornamelijk bevinden. In de stationshal risico s die dit met zich meebrengt moeten future projects in the Netherlands for multi-
Bij Cannon Street Station is boven de sporen bebouwing
gerealiseerd, die uit het zicht van de foto tot wel acht
hebben perrons met een lengte van circa kan hierdoor daglicht toetreden en ontstaat worden omgegaan. Dit geldt echter ook voor ple use of space will also contain residential
lagen hoog is.
200 meter. Dit is een belangrijk verschil met Op dit moment is er weer belangstelling voor een prettig verblijfsklimaat. Het hotel dat op een aantal bestaande situaties en op plaatsen property. An important difference is that the
Nederlandse perrons, waarvan de lengte de uitgestrekte locatie. Er wordt gewerkt een aantal plaatsen de voorkant van het waar bebouwing vlak naast het spoor wordt main London stations are termini, while in
vaak 300 meter of meer is. Bij dit station is aan een nieuw Masterplan, waarbij de sporen station markeert behoudt haar functie. gepland. Een calamiteit in een overbouwing the Netherlands they are through stations
geen vastgoed boven het spoor gerealiseerd. slechts heel beperkt overbouwd zullen zou in Nederland voor het spoorvervoer gro- and so hazardous goods also pass through
Meervoudig ruimtegebruik komt hier tot worden. Het is de bedoeling dat de Hogesnel- Bij het ontwerpen van overbouwingen moet tere gevolgen hebben dan in Londen. Het is these station, with their associated risks.
uiting door middel van een ondergrondse heidslijn niet bij King s Cross zal aansluiten, goed rekening worden gehouden met de vei- niet alleen zo dat de treinen het station niet This has important safety implications for
parkeergarage. Op maaiveldniveau ligt de maar onder St. Pancras. ligheid, zowel tijdens de bouw als tijdens de meer kunnen bereiken, maar ze kunnen er ook the built environment. Despite the differen-
openbare ruimte van het station en op het Het nieuwe project ligt in het verlengde van exploitatie. Het feit dat de kolommen van de niet meer doorheen rijden. Dit heeft conse- ces, the railway station projects in London
tussenniveau bevindt zich de gesloten de ontwikkelingen bij Stratford waar de overbouwing in de voorbeelden vooral op de quenties voor het hele sporennetwerk. provide good examples for future projects in
wachtruimte voor de internationale treinen. Hogesnelheidslijn Londen binnen zal komen. perrons staan is met het oog op aanrijdingsge- the Netherlands. Z
Waterloo International Terminal heeft in Tussen Stratford en St. Pancras zal een tunnel vaar gunstig. Dat boven de sporen gebouwd is conclusie
totaal vier verschillende niveaus. worden geboord. geeft wel meer risico s bij brand. Een branden- Meervoudig ruimtegebruik bij sporen
de trein die een overbouwd station binnenrijdt speelt in op de maatschappelijke wens om de
overige projecten evaluatie van Londense stations kan grote schade aanrichten aan de draagcon- beschikbare ruimte intensiever te gebruiken.
Naast de vier projecten, die hierboven Binnen een kort tijdsbestek zijn verschei- structies. Daarnaast is de rook voor de reizigers Stationsprojecten in Londen kunnen ondanks
zijn behandeld is er in Londen nog een aantal dene spooroverbouwingen in het centrum moeilijker weg te voeren dan bij een station een aantal verschillen goed als voorbeeld voor
kleinere spooroverbouwingen gerealiseerd. van Londen gerealiseerd. Schommelingen in dat niet overbouwd is. Nederland worden gebruikt. Het is aan te
Voorbeelden hiervan zijn Fenchurch Street de vastgoedmarkt hebben er echter ook toe bevelen om het stationsgebied als ��n geheel
Station, Cannon Street Station, Blackfriars geleid dat het plan voor de King s Cross toepassing in Nederland Het bruggebouw staat boven de doorgaande sporen te behandelen vanwege de meerkosten van
van Blackfriars Station. Onder het gebouw door is het
Station en Ludgate. Bij Ludgate is een Railway Lands is gesneuveld. Het overbouwen van sporen blijkt gezien de gebouwen direct boven de sporen. Met de
eerste gebouw van het project Ludgate te zien.
complete lijnbebouwing geplaatst waarbij de projecten in dit artikel technisch zeer wel opbrengsten van de gebouwen naast de spo-
de trein door de gebouwen heen wordt geleid De gebouwen die boven en dicht op het spoor mogelijk. Om dergelijke projecten ook in ren kunnen de duurdere gebouwen boven de
van + 1 niveau naar een tunnel. In deze tunnel zijn gebouwd worden voornamelijk gebruikt Nederland te realiseren is echter een aantal sporen wellicht worden gefinancierd.
bevindt zich een station. De onderste lagen als kantoorruimte. Op beperkte schaal worden aanpassingen nodig. In Nederland zal geen Het transport van gevaarlijke stoffen, dat in
van de gebouwen zijn minder diep dan de ook winkels ingepast, maar woningen komen genoegen worden genomen met de ontwikke- veel binnenstedelijk gelegen treinstations
hogere lagen, omdat de sporen erachter in geen enkel uitgevoerd plan voor. De meest ling van alleen maar kantoren. Het mengen plaatsvindt, vormt een belangrijk knelpunt
langs lopen. logische verklaring voor dit gegeven ligt in het van functies zal op stationslocaties een essen- ten aanzien van de externe veiligheid.
feit dat op woningen veel minder te verdienen tieel onderdeel zijn, omdat daarmee een pret- Om sporen in de toekomst te kunnen over-
valt. Winkels en kantoren hebben een hoge tiger verblijfsgebied ontstaat buiten de kan- bouwen moet nog uitgebreid onderzoek
worden gedaan naar maatregelen om de kans
5 Spring, M., Triumphal Arch, Building, jaargang 256, 25 januari 1991, pp. 45-50.
op een ramp te verkleinen en om mogelijke
6 Tellinga, J. & Mulder, A. (red.), L Europe ą grande vitesse, Nai Uitgevers, Rotterdam, 1996, 184.
7 Foster, N., King s Cross, A Master Plan, Architectural Design, jaargang 60, nummer 3/4, 1990, pp. 36-43. gevolgen van een ramp te kunnen beheersen.
NIROV/NovaTerra/B/jg2/nr1,40A 27-02-2002 09:39 Pagina 30
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 30 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 1 / maart 2001 / 31
jan klerks van de stichting hoogbouw Scheepmakertoren Slanke schoonheid �n een  pool with a view in de Scheepmakerstoren families die vaak een hele verdieping tot hun beschikking hadden, De Nederlandse moderne woninghoog-
bericht over een thema omtrent hoog- op het wijnhaveneiland in rotterdam. Bron: SOL Design + Development, Sliedrecht.
compleet met speciale vertrekken voor bedienden en huismeiden. bouw begint in 1928 als de 25 meter hoge
bouw in relatie tot meervoudig ruimte-
Ook vandaag de dag is een  loft of  condo op Manhattan een van de Nirwanaflat van architecten Jan Duiker
gebruik
meest statusgevende eigendommen die je kunt bedenken. Jongste en Jan Gerko Wiebenga in Amsterdam
aanwinst is de 269 meter hoge Trump World Tower, momenteel de wordt opgeleverd. In de beginjaren van
hoogste woontoren ter wereld. De verkoopprijzen vari�ren tussen de twintigste eeuw had Den Haag al een
de 1 en 13,5 miljoen Amerikaanse dollar. kleine traditie opgebouwd met de bouw
van zogenaamde woonhotels die waren
Inmiddels winnen woonwolkenkrabbers ook in Nederland steeds ge�nt op de gedachte van de  Moderne
meer aan populariteit. De Panoramique toren in Almere, kenmerkend Samenwoning . Deze wordt gevoed door
door de vernuftige wijze waarop de appartementen over twee etages de woningnood onder de gegoede bur- Stapelvilla s Theoretische verbeel-
deing van het stapelen van villa s.
zijn verdeeld, won recent de publieksprijs van het lokale architectuur- gerij na de eerste wereldoorlog en het
Bron: SITE Architects.
centrum CASLa. In Tilburg wordt momenteel gewerkt aan de 142 meter ideeom met meerdere huishoudens
hoge woontoren Westpoint die bij oplevering de op twee na hoogste een dienstbode te kunnen delen. De naam Nirwana is een hemelse
woontoren van Europa is. Alleen de recent opgeleverde 150 meter verwijzing naar een uitspraak van Le Corbusier: Wij allen dromen ons
hoge Wohnhaus Neue Donau in Wenen en het 145 meter hoge Edificio een woning waarin wij volkomen vrij kunnen zijn .
Neguri Gane in Benidorm, zijn hoger. Naast de Arena in Amsterdam
moet op termijn zelfs een 150 meter hoog wooncomplex verrijzen. Jan Duiker publiceert in 1930 zijn inmiddels klassiek geworden boek-
Over de opkomst van stapelpaleizen, villatorens en woonwolkenkrabbers Maar tegen de tijd dat die gerealiseerd is staat in Malm� (Zweden) werkje  Hoogbouw . Hierin wordt hoogbouw rationeel beschouwd als
de 190 meter hoge Turning Torso, een 90 graden gedraaide zijn de een sociaal-economische oplossing voor het vraagstuk van de
 Twistscraper van de Spaanse architect Santiago Calatrava. volkswoningbouw. Door schaalvergroting kan worden voldaan aan
moderne en collectieve levensbehoeften zonder dat de gezonde finan-
ci�le basis of de normale huren worden aangetast. Het  hoog wonen
Turning Torso de hoogste woontoren van europa als hoogtepunt van de herontwikkeling experiment krijgt met name in Rotterdam vervolg waar onder leiding
van het oude havengebied van Malm�. Bron: http://www.turningtorso.com.
High Society van Willem van Tijen de Parkflat, Bergpolderflat, Kralingse Plasflat en
Jan Klerks Stichting Hoogbouw, Den Haag
Zuidpleinflat worden gebouwd. Duikers idealistische plannen voor
 een grootschalige hoogbouwstad in een parkachtige omgeving krijgen
na de Tweede Wereldoorlog vorm in de karakterloze uitbreidingswijken
Er wordt vooral in Nederland te weinig naamkundig onder-
die in bijna alle steden zijn terug te vinden.
scheid gemaakt tussen de verschillende verschijningsvormen
Pas in de jaren tachtig begint de woontoren voor het eerst weer
van het hoge bouwen. Gemakshalve wordt alles onder de
geassocieerd te worden met luxe en status. In 1982 ontwerpt Henk
Klunder een 125 meter hoge woontoren bijgenaamd  De Ponskaart .
noemer  hoogbouw geschaard, maar wanneer deze vorm van
De 41 woonlagen tellen acht appartementen per verdieping van elk
dictionaire bloedarmoede zou worden verrijkt met creatieve
ongeveer 75 m2 voor een indicatieve huurprijs van 600 gulden.
Ondanks de bijna tweeduizend reacties die een advertentie in het
naamwoorden wordt ook uiting gegeven aan de meer excep-
Algemeen Dagblad oplevert vindt het ABP, de ontwikkelaar van de
toren, het project te riskant. Een paar jaar later realiseert datzelfde
tionele en exotische vormen van torenbouw. Pas wanneer je
ABP drie identieke woontorens aan de Boompjes in Rotterdam.
zaken benoemt, kun je beginnen ze te leren begrijpen.
zZijn de woningen in de torens van het eerste uur nog tamelijk
bescheiden van opzet, gaandeweg worden de appartementen in
torens als de Weenatoren, Weenacenter en Schielandtoren steeds
ruimer en luxer en wordt meer aandacht besteed aan de verschij-
ningsvorm van de toren.
Zelfs een vrij normaal woord als  wolkenkrabber zien en horen zal worden gerealiseerd is het de hoogte in zijn soort ter wereld.
we te weinig. Want zo mag je enkele plannen die de afgelopen tijd Manhattan is het beste voorbeeld van een gebied waar al lange tijd De huidige trend is dat woontorencomplexen steeds luxer worden en
zijn gepresenteerd inmiddels toch wel noemen. Hoogtepunt op grote schaal op zeer hoog niveau wordt gewoond. Met name in de de appartementen groter. Zo kunnen de bewoners van woontoren-
hiervan is de geplande Parkhaventoren als onderdeel van het zogenaamde  eclectische periode tussen 1870 en 1930 wordt de ene complex De Hoge Heren in Rotterdam gebruik maken van een sauna,
ontwikkeling van het gebied rondom de Rotterdamse Euromast naar de andere woonkathedraal opgetrokken in zeer chique ogende zwembad, fitnessruimte en een boodschappenservice. De bewoners
tussen Park en Parkhaven. Zo n 80.000 van de in totaal 95.000 (post) renaissance stijl. De reden om toentertijd de woonpaleizen te van de Hoge Erasmus hebben zo n 250 m2 ter beschikking terwijl
geplande vierkante meters in deze toren zijn bestemd voor stapelen was eenvoudigweg ruimtegebrek. In de enorme gebouwen planvoorstellen voor een toren boven de Nederlandsche Bank en de
woningbouw. Wanneer deze 392 meter hoge woonwolkenkrabber die eruitzien als Europese kastelen en landhuizen, woonden rijke Scheepmakerstoren daar nog overheen gaan. Y