ARCHITEKTURA RENESANSU W POLSCE Podaj typowe przykłady i twórców. Dokonaj analizy przestrzeni, konstrukcji i formy. Określ wpływy renesansu włoskiego i własne osiągnięcia architektury renesansowej. Renesans, z franc. Renaissance, oznacza odrodzenie . Na potrzeby niniejszej pracy termin ten rozumiany będzie jako styl artystyczny w sztuce europejskiej XV i XVI wieku, zainicjowany we Włoszech i nawiązujący do kultury antyku. Renesans wiązał się jednak również ze zmianą światopoglądu. Rozprzestrzeniały się idee humanizmu, dla którego centrum badań i zainteresowań stał się człowiek. W Polsce ten nowy prąd umysłowy rozwinął się stosunkowo wcześnie, bo już w drugiej połowie XV w., dzięki ożywieniu intelektualnemu, które podyktowane było dostępnością tekstów humanistycznych powielanych w nowo powstałych drukarniach. Początki renesansu jako stylu, przypadają w Polsce na lata 1500-1545. Przeniesienie nowych idei artystycznych na ojczysty grunt spowodowane było bezpośrednimi kontaktami z kulturą włoską m.in. podróżami oraz studiami rodaków na uniwersytetach w Padwie i Bolonii. Małżeństwo króla Zygmunta I Starego z księżniczką Mediolanu Boną Sforzą sprzyjało napływowi włoskich architektów, malarzy i rzezbiarzy. Głównym opiekunem artystów został więc władca, zaś ośrodkiem nowego kierunku siedziba królewskiego dworu - Kraków. W okresie dojrzałego renesansu, w latach 1545-1575, rolę mecenasów sztuki zaczęły przejmować możne rody bogatej szlachty, a pózniej także mieszczaństwa. Pózny renesans przypada w Polsce na lata 1575-1640. Początkowo, działalność włoskich warsztatów nadawała polskim budowlom cechy renesansu włoskiego, zwłaszcza florenckiego. W kilku miejscach rozwijała się architektura lokalna. Przedstawicielem takiej miejscowej tradycji architektonicznej był Benedykt, zwany Sandomierskim, któremu Wawel zawdzięcza charakterystyczne gotycko-renesansowe portale 1 W północnej części kraju wyraznie zaznacza się wpływ wzorców niderlandzkich. Na terenie Gdańska budowle tworzą Antonio van Opbergen i Wilhelm van der Blocke. Są autorami między innymi Wielkiej Zbrojowni (1602-1605) i Bramy Wyżynnej (1586-1588). Architektura gdańska charakteryzuje się smukłą sylwetą budynku, cegłą jako materiałem oraz płaską dekoracją zaczerpniętą ze wzorników Florisa. W fazie dojrzałego renesansu, wykształciły się rodzime cechy detali architektonicznych i całych obiektów. Doskonałym tego przykładem jest attyka polska. Attyką zasłaniano dach pogrążony, tzn. taki, którego połacie skierowane były ku środkowi budynku w celu uniemożliwienia rozprzestrzeniania się pożaru na sąsiadujące budowle. Attyka polska jest budowana wzwyż. Charakteryzuje się murem attykowym zdobionym kolumienkami i pilastrami oraz oddzielonym gzymsem grzebieniem (koronką) z rytmicznie powtarzającymi się sterczynami, cokolikami i wolutami oraz powszechnymi na Śląsku wycięciami w jaskółczy ogon. Attyki zdobiły kamienice mieszczańskie (np. domy Mikołaja i Krzysztofa Przybyłów w Kazimierzu Dolnym, ratusze, zamki, kościoły oraz baszty bram miejskich. Kolejnym elementem charakterystycznym dla polskiego, dojrzałego renesansu są loggie arkadowe. Popularny wówczas stał się typ rezydencji z dziedzińcem krużgankowym wzorowanym na wawelskim. 2 Okres póznego renesansu wiąże się z powstaniem układu urbanistycznego i fortyfikacji Zamościa, stworzonego przez Bernarda Morando. Powstanie miasta wiąże się z ideą poszukiwania utopijnego planu zabudowy, gdzie priorytetem byłoby zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom. Miejsce średniowiecznych murów obronnych zajęły fortyfikacje złożone z rowów i wałów ziemnych oraz bastionów z działami. Kanclerz Jan Zamoyski według projektu Morando stworzył przestrzeń podzieloną na dwa zespoły: zamkowy i miejski, z prostokątną siatką ulic, ratuszem w północnej pierzei oraz trzema Rynkami: Solnym, Wodnym i Wielkim, otoczonymi podcieniowymi kamieniczkami i wkomponowanymi w plan wydłużonego siedmiokąta. Przykłady budowli renesansowych w Polsce są bardzo liczne. Najstarszym, a jednocześnie najpiękniejszym przykładem jest zamek królewski na Wawelu. W latach 1502-1536 został przebudowany przez Franciszka Florentczyka i Barolomea Berrecciego na renesansową rezydencję. Skrzydła pałacu okalają dziedziniec z trzech stron. Z czwartej, dla ujednolicenia kompozycji, dobudowano ścianę parawanową. Budowlę wieńczy stromy dach. Trzy kondygnacje niezwykle dekoracyjnych krużganków różnią się miedzy sobą. Dwie dolne są arkadowe i nawiązują do wzorów florenckich, najwyższa odnosi się do polskiej tradycji podcieni i artystycznej ciesiołki. Ze względów klimatycznych arkady zostały zastąpione szerokim okapem wspartym na kolumnach z nasadnikami w kształcie dzbanuszków, przejmującymi cień z okapu. Krużganki pełniły głównie funkcje komunikacyjne, podczas ważnych uroczystości stawały się otwartymi pomieszczeniami reprezentacyjnymi dla całego dworu. Sale reprezentacyjne zlokalizowane na drugim piętrze oraz sale królewskie w amfiladzie na pierwszym piętrze to jasne i przestrzenne wnętrza z kasetonowymi lub drewnianymi stropami z profilowanych belek. Przyziemia przeznaczone były dla administracji 3 oraz jako pomieszczenia pomocnicze. Renesansowy, na nieco asymetrycznym planie dziedziniec, stanowi połączenie włoskiej formy z lokalnymi wymogami i tradycjami. Renesansowa forma zamku królewskiego stała się wzorem dla licznych rezydencji książęcych i magnackich, np. rezydencji króla Zygmunta Augusta w Niepołomicach. Jej kompozycja nawiązuje do planów rezydencji włoskich powstałych u schyłku quattrocenta. Kwadratowy dziedziniec zamykają cztery skrzydła, przy trzech z nich założono krużganki. Naroża wypełniają otwarte czterobiegowe klatki schodowe, a brama wjazdowa z pięknym portalem przepoławia boczne krużgankowe skrzydło. Średniowieczne zamki przebudowywano, na formę gotycką nakładając elementy form renesansowych. Powstał podział na dwie zasadnicze grupy polskich zamków: warownie i rezydencje. Do pierwszej należą zamki w Szydłowcu, Tęczowie czy Wiśniczu. Jednym z najwspanialszych przykładów grupy drugiej jest natomiast zamek w Baranowie Sandomierskim. 4 Został zbudowany w latach 1591-1606, prawdopodobnie według projektu Santi Gucciego. Na uwagę zasługuje frontowa, parawanowa ściana zwieńczona starannie wykonaną attyką. Pośrodku znajduje się silnie wysunięty ryzalit z bramą, a za nią dziedziniec otoczony dwupiętrowymi arkadami. Przykładem podmiejskiej rezydencji, nawiązującej do włoskiego typu villa suburbana z okresu Quattrocenta, jest pałac Ludwika Justusa Decjusza - sekretarza Zygmunta Starego, wzniesiony w XVI w. na Woli Justowskiej w Krakowie. Obiekt charakteryzuje się symetrycznym planem z sienią na osi oraz arkadową loggią pomiędzy ryzalitami. W okresie renesansu siedziby wielu miast otrzymały nowy, renesansowy wystrój. Jedną z takich siedzib jest poznański ratusz, który przebudowany został w latach 1550-1560 przez architekta Giovanniego Battistę Quadro. Fasada z trzema kondygnacjami arkadowych krużganków, zwieńczona attyką i ozdobiona sgraffitem, kryje wnętrza Izby Królewskiej, Izby Sądowej i Wielkiej 5 Sieni zwanej inaczej Salą Renesansową lub Salą Rady. Ostatnia z wymienianych sal posiada bogaty wystrój. Sklepienie kolebkowe z lunetami wsparte na ścianach i jednej, środkowej kolumnie stanowi tło dla wielobocznych kasetonów wypełnionych polichromowaną dekoracją stiukową oraz sgraffitowymi ornamentami plecionkowymi, roślinnymi i figuralnymi. Równie dekoracyjny wygląd nadawano w okresie renesansu obiektom handlowym i składowym. Jednym z licznych przykładów są Sukiennice w Krakowie, które po pożarze w 1555 roku zostały przebudowane i zwieńczone attyką wznoszącą się nad gotyckimi sterczynami. Maszkarony ustawione na szczycie attyki to prace Santi Gucciego, natomiast schody przy ścianach szczytowych przypisywane są Janowi Mario Padovano. 6 Rozkwit renesansowej architektury sakralnej przypada na przełom XVI i XVII wieku. Niedoścignionym, zachwycającym wzorcem staje się przylegająca do katedry wawelskiej Kaplica Zygmuntowska, będąca mauzoleum ostatnich Jagiellonów. Powstała w latach 1519-1533 według projektu Bartolomea Berecciego. Jest to arcydzieło na skalę światową, reprezentującą styl włoskiego renesansu. Sześcienna bryła bez otworów okiennych zakończona jest ośmiobocznym tamburem z kopułą i latarnią, przez którą spływa światło. Wnętrze utrzymane jest w kolorach szarozielonego piaskowca myśliwieckiego i czerwonego marmuru, z którego wykonano posągi. Wzorowana na niej jest między innymi kaplica Myszkowskich przy kościele Dominikanów w Krakowie. Nie tylko jednak wznoszono nowe kościoły przebudowywano także według wzorców renesansowych te powstałe w średniowieczu. Dobrym przykładem jest przebudowa dwunastowiecznej katedry w Płocku, podjęta z inicjatywy biskupa Andrzeja Krzyckiego. W latach 1532-1534 pracowali nad nią Bernardino Zanobi de Gianotis oraz Jan Cini. Na renesansowe wymienione zostały międzynawowe arkady, nawy przesklepione zostały krzyżową kolebką, zaś nad transeptem wzniesiono kopułę. Kościół zyskał więc plan krzyża łacińskiego z kopułą na skrzyżowaniu, wpisujący się w humanistyczne projekty architektoniczne wzorowane na ludzkiej anatomii. 7 Wiele kościołów na Mazowszu otrzymywało renesansowe wnętrze przy zachowaniu średniowiecznej bryły. Jedną z takich budowli jest kościół w Broku. Przebudował go w 1560 roku Jan Baptysta z Wenecji. Nawa główna to jak gdyby tunel o kolebkowym sklepieniu dekorowanym kasetonami, wspartym na wielkich przyściennych arkadach. Uderzająca jest tutaj koncepcja przestrzeni jednorodnej, geometrycznej, linearnej. Reasumując, aby zachować zwarty układ pracy niezwykle trudno jest szczegółowo opisać wszystkie przykłady polskiej architektury renesansowej. Głównym celem pracy było ukazanie cech charakterystycznych poszczególnych elementów architektonicznych. Wybór przykładów podyktowany był rangą obiektów i lokalizacją (głownie Kraków, jako miejsce skąd nowe wzory rozprzestrzeniały się na resztę kraju). 8