JERZY BARTMIC
SKI
Konwersatorium  Język a kultura .
Projekt programu.
Stosunek języka do kultury staje się w ostatnich latach ponownie przedmiotem żywszych
zainteresowań lingwistów i zainteresowania te zdecydowanie wychodzą poza problemy
podejmowane w ramach tzw. kultury języka. W językoznawstwie polskim pod  kulturą
języka rozumie się  wedle definicji podanej w  Encyklopedii wiedzy o języku polskim
(1978)   stopień znajomości środków językowych oraz sprawności w świadomym i kry-
tycznym korzystaniu z nich (...), po drugie zaÅ› zabiegi majÄ…ce na celu podniesienie
znajomości języka i sprawności jego używania . Tak normatywnie i użytkowo pojmowana
kultura języka, będąc dziedziną o wielkiej wadze społecznej, jest zarazem dziedziną
dobrze w Polsce rozbudowanÄ…, dysponujÄ…cÄ… poradnikami, czasopismami, programem
dydaktycznym w wyższych uczelniach i miejscem w prasie, radiu i telewizji. Ma swoją
uznaną pozycję w językoznawstwie i swój wysoki prestiż społeczny. Kluczowe znaczenie
ma dla kultury języka sprawne użycie środków językowych jako narzędzia społecznej
komunikacji. W centrum jej uwagi stoją normy językowe, które są przedmiotem studiów,
kodyfikacji i świadomej pielęgnacji. Potrzeba rozwijania tak rozumianej kultury języka
nie ulega najmniejszej wątpliwości.
Równocześnie coraz bardziej dziś oczywista staje się potrzeba rozwijania jeszcze
inaczej pomyślanych badań nad językiem w jego relacji do kultury. Najogólniej mówiąc
 badań, teoretycznych i historycznych, które ujmowałyby język nie tylko w jego funkcji
instrumentalno-praktycznej, lecz uwzględniałyby całą różnorodność jego powiązań z jed-
nostką i zbiorowością.
W kulturze  rozumianej jako wieloaspektowa całość obejmująca normy, wzory i war-
tości oraz czynności, które są ich realizacją, a także wytwory tych czynności1  język
funkcjonuje jako podstawa konsolidacji i wyodrębniania wspólnot ludzkich, jako czynnik
modelujący obraz świata i programujący zachowania społeczne, jako narzędzie utrwalania
i przekazywania kultury2.
Język jest składnikiem kultury, a równocześnie kultura jest zawarta w języku, daje się
poznawać poprzez język. Język jest nie tylko jej częścią, jej narzędziem, lecz także
kodyfikatorem.
Badanie języka w jego powiązaniu z kulturą podejmuje ten nurt w lingwistyce współ-
10
czesnej, który określa się mianem lingwistyki antropologicznej. Nurt ten przywraca
lingwistyce status i charakter dyscypliny humanistycznej.
Po okresie tryumfalnego rozwoju strukturalizmu i generatywizmu, które precyzję opisu
okupiły wyizolowaniem języka z kontekstu, przyszedł czas na badanie języka w jego
różnokierunkowych uwikłaniach. Słynne zdanie-hasło kończące  Kurs językoznawstwa
ogólnego de Saussure a (1916):  Jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa
jest język, rozpatrywany sam w sobie i ze względu na siebie samego  odegrawszy
pozytywną rolę w ukształtowaniu autonomicznej metodologii językoznawczej wytraciło
swoją siłę inspirującą. Uwagę lingwistów lat 70-tych i 80-tych zajęły związki języka ze
społeczną sytuacją porozumiewania się (socjolingwistyka), z osobowością i potrzebami
psychicznymi mówiących (psycholingwistyka), z kulturą wreszcie jako rzeczywistością
par excellence ludzkÄ… (etnolingwistyka)3.
Jednym z najważniejszych zadań stojących przed lingwistyką antropologiczną jest
wypracowanie narzędzi pojęciowych i metod badawczych, które swoją precyzją mogłyby
dorównać metodom strukturalistycznym, w szerokim sensie tego słowa. Praca ta musi się
oprzeć na gruntownej analizie teoretycznej związków zachodzących między językiem
i kulturą, związków, których uchwycenie stanowi jedno z najtrudniejszych zadań humani-
styki. Istotne pytanie, od odpowiedzi na które zależy wynik szczegółowych poszukiwań,
dotyczy tego, czy mamy istotnie do czynienia z relacją jedynie dwuczłonową, czy też
w relacji tej uczestniczy jeszcze dalszy, trzeci element. A jeśli uczestniczy, to czy jest nim
struktura i kontekst działań społecznych, jak sądzi B. Malinowski i jego kontynuatorzy,
czy może  człowiek, ze swoją psychiką i mentalnością, jak przyjmuje np. E. Sapir. Inne
ważne pytanie odnosi się do tego, jak język naturalny, werbalny, ma się do innych
systemów semiotycznych, takich jak gesty i zachowania, muzyka, plastyka, zwyczaje
i obrzędy, religia itd., na ile jest w stosunku do nich samodzielny, jakie są reguły wzaje-
mnego przekładu systemów komunikacyjnych, a zwłaszcza czy istnieje baza integrująca
je wszystkie i co ewentualnie może być uznane za taką bazę?
Relewantność związku języka i kultury dla opisu obu wchodzących w ten związek
dziedzin podkreśla wielu antropologów i lingwistów.
Przytoczmy w tym miejscu dwie wybrane wypowiedzi badaczy kultury na temat
języka:
C. Levi-Strauss powiedział niejako w imieniu antropologii strukturalnej:  Z wielu
powodów uważam język za najbardziej zasadniczy fakt kulturowy. Po pierwsze, język jest
częścią kultury (...). Po drugie, język jest zasadniczym instrumentem, uprzywilejowanym
środkiem, dzieki któremu przyswajamy kulturę naszej grupy (...). W końcu, i przede
wszystkim, język jest najdoskonalszym ze wszystkich przejawów porządku kulturowego,
tworzących systemy na tej czy innej zasadzie. I jeśli chcemy zrozumieć, czym jest sztuka,
religia, prawo, a może nawet i kuchnia lub zasady uprzejmości, należy je rozumieć jako
kody utworzone przez artykulację znaków, według modelu lingwistycznego porozumie-
wania siÄ™ 4.
Wojciech Burszta, reprezentujÄ…cy nowy kierunek zwany antropologiÄ… kognitywnÄ… czy
etnonauką, zamknął swoją książkę następującą deklaracją:  Sądzę, że każdy program
podmiotowej rekonstrukcji kultury, rekonstrukcji jej oryginalnych współczynników huma-
nistycznych (form pojęciowych), musi w pierwszym rzędzie uwzględnić rozważania nad
językiem. Rozpoznania dotyczące tej wyjątkowej dziedziny kultury, jaką stanowi język,
winny być pierwszym krokiem badawczym, gdyż język wyznacza możliwości, ale i stawia
bariery dla teorii kultury i jest rzeczą niezbędną zdać sobie z tego sprawę 5.
Ze strony językoznawczej najdobitniejszy wyraz zainteresowaniu kulturowym konte-
11
kstem języka dali ostatnio autorzy nowej, strukturalno-semiotycznej gramatyki porównaw-
czej indoeuropejskiej, T. W. Gamkrelidze i W. W. Iwanow, którzy zdeklarowali otwarcie
 i w znacznym zakresie zrealizowali  zasadę  badania języka jako produktu kultury
ludzkiej w ścisłym związku z tą kulturą i na tle historii nosicieli języka 6. Stanowisko to
nawiązuje do sformułowanej niegdyś przez J. Grimma zasady  przechodzenia od słów ku
rzeczom .
W językoznawstwie polskim tradycje takiego myślenia o języku reprezentowało wielu
badaczy, by wymienić A. Brücknera, K. MoszyÅ„skiego, T. Lehra-SpÅ‚awiÅ„skiego, W. Ta-
szyckiego, T. Milewskiego i innych, a ze współcześnie działających  A. Wierzbicką,
I. BajerowÄ…, H. PopowskÄ…-TaborskÄ….
Konieczność podjęcia programu językoznawczego zorientowanego kulturowo dała
o sobie znać z wielką siłą w środowisku skupionym wokół programu badawczego  Polska
kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja , koordynowanego przez Uniwer-
sytet Wrocławski, a kierowanego przez prof. M. Klimowicza (do r. 1982  przez prof.
Cz. Hernasa). W programie tym językoznawcy znalez
li się obok kulturoznawców w sytu-
acji poniekÄ…d wymuszonego naukowego dialogu. Czy sÄ… do tego dialogu przygotowani?
Na pewno można powiedzieć tylko to, że do niedawna nie wykazywali większego nim
zainteresowania, dążąc do utrzymania własnej, autonomicznej metodologii i własnych
koncepcji teoretycznych, pamiętając o wysokim prestiżu dyscypliny lingwistycznej wśród
nauk humanistycznych. W nowej sytuacji podejmowanych na dużą skalę badań zespoło-
wych nad kulturą narodową oczekuje się jednak od językoznawców takich opracowań,
które spełniając wymogi metodologiczne ich własnej dyscypliny i odpowiadając współ-
czesnym teoriom języka, zarazem korespondowałyby z pracami nad kulturą, prowadzony-
mi przez historyków, literaturoznawców, teoretyków komunikacji, filozofów, socjologów,
etnografów, badaczy obyczajów i systemów aksjologicznych, badaczy polityki kulturalnej
i organizacji życia kulturalnego itd. Uwzględnienie choćby tylko tego, co się określa
mianem kulturowych aspektów języka, staje się warunkiem partycypacji językoznawców
w dwu wielkich syntezach przygotowywanych w ramach programu wrocławskiego, mia-
nowicie historii kultury polskiej i encyklopedii kultury polskiej XX wieku.
Zaistniała we wspomnianym środowisku sytuacja wydaje się nader szczęśliwa dla
przyszłości nurtu antropologiczno-kulturowego w językoznawstwie polskim. Zmusza ona
do dokonania bilansu osiągnięć, ujawnienia niedostatków, programowania działań, a w
efekcie  także do podjęcia współpracy w gronie zainteresowanych badaczy. Mogąc
pozostać przy własnych warsztatach dokumentacyjnych i materiałowych, badacze stają
przed perspektywą współdziałania na gruncie wspólnej problematyki teoretycznej i meto-
dologicznej. Otwiera to przed nimi nowe możliwości, a dla nauki stwarza szansę przyspie-
szonego rozwoju.
Jako uczestnik tych badań, przygotowujący wraz z zespołem słownik etnolingwistycz-
ny, a przede wszystkim jako współorganizator (od roku 1983) prac w grupie tematycznej
VII (Język a kultura), chcę przedstawić plan działania w powiększającym się stale kręgu
współpracowników programu wrocławskiego, a także pewne propozycje merytoryczne co
do tematyki prowadzonych aktualnie i czekających na podjęcie badań. Plan odnosi się do
utworzenia ogólnopolskiego konwersatorium, poświęconego dyskutowaniu problematyki
związków języka i kultury, propozycje zaś obejmują listę tematów, które, jak się zdaje,
winny zostać opracowane w tym właśnie kręgu badaczy.
Idea powołania konwersatorium jako luz
nej organizacji środowiskowej, pozwalającej
utrzymać stałe kontakty robocze w gronie osób zainteresowanych podobną tematyką, ma
wielostronne uzasadnienie. Przede wszystkim tłumaczy się tym, że brak obecnie gotowych
12
koncepcji teoretycznych i wzorów postępowania w dziedzinie, która nas interesuje. Kon-
cepcje takie i wzory należy wypracować. Partnerska, wytrwała dyskusja, wymiana do-
świadczeń, rzeczowe i życzliwe rozmowy  wydają się najlepszą drogą postępowania na
dziś. Zawiązkiem takiego działania, obliczonego na długą metę, mogą być doroczne
spotkania zespołów grupy tematycznej VII, poświęcone ocenie wyników i komisyjnemu
 odbiorowi prac. Doroczna ocena wyników w żadnym wypadku nie powinna być kwestią
formalną, przeciwnie, należy ją traktować jako okazję do wnikliwej dyskusji merytorycz-
nej. Im więcej osób wez
mie w niej udział, tym lepiej. Spotkania takie winny mieć charakter
otwarty i być dostępne nie tylko dla  zleceniobiorców biura wrocławskiego, lecz dla
wszystkich zainteresowanych. Wielu ciekawych i rzetelnych badaczy konkretnych zagad-
nień antropologiczno-językowych pracuje indywidualnie, poza oficjalnymi, dotowanymi
programami naukowymi. MajÄ… do tego prawo i jest to korzystne dla zachowania plurali-
zmu metodologicznego. Ramy organizacyjne konwersatorium pozwoliłyby  z jednej
strony  im samym uczestniczyć w pracach grupy badaczy związanych z programem
wrocławskim, z drugiej zaś strony  wnieść do tych prac swój potencjał myślowy, pomy-
słowość w doborze tematyki szczegółowej i zdrowy krytycyzm, bez przyjmowania for-
malnych zobowiązań.
Dla dobrej pracy konwersatorium należałoby zadbać o to, by materiały z okresowych
spotkań mogły być systematycznie wydawane drukiem i tworzyć serię wydawniczą*.
Propozycje tematyczne podam tutaj z myślą o pracach projektowanego konwersato-
rium; aktualnie podejmowanych, a zwłaszcza planowanych, a także z intencją poinformo-
wania o tym, jaki zakres potrzeb zgłasza pod adresem językoznawców wspomniana
Encyklopedia kultury polskiej XX wieku.
W roku 1985, na zlecenie zespołu redakcyjnego Encyklopedii, wstępną wersję siatki
haseł językowych dla projektowanego wydawnictwa przygotowali: prof. M. R. Mayeno-
wa, prof. I. Bajerowa i doc. J. Bartmiński. Po licznych dyskusjach i uwagach (zgłosili je
na piśmie bądz
ustnie: prof. J. Puzynina, prof. Z. Kurzowa, prof. W. Pisarek, dr J. Anusie-
wicz, dr F. Nieckula) drugą wersję siatki haseł, zaakceptowaną przez redakcję jako
podstawa do rozpoczęcia prac nad artykułami, przygotowali M. R. Mayenowa i J. Bart-
miński. Siatka ta obejmuje prawie 30 haseł, przewidzianych do opracowania w postaci
dużych (15  25 stron maszynopisu) artykułów autorskich. Podam listę haseł wraz
z propozycjami uszczegółowienia ich treści.
Proponowana siatka haseł językowych
do Encyklopedii kultury polskiej XX wieku
1. J
ZYK NATURALNY JAKO SYSTEM SEMIOTYCZNY
Wewnętrzna organizacja, stosunek do innych systemów semiotycznych. Kompetencja
i użycie. Antropocentryzm języka. Społeczny i kulturowy charakter języka. Dialogowość.
Akwizycja języka i jego kształcenie. Funkcje kulturowe: symbolicznego ujmowania rze-
czywistości, utrwalania i transmisji kultury, programowania zachowań ludzi itp. Język
a myślenie.
2. ZNAK J
ZYKOWY
Typologia znaków (symptomy, apele, obrazy, znaki arbitralne jedno- i dwuklasowe).
13
Funkcje znaków i tekstów językowych: komunikatywna, ekspresywna, apelatywna i per-
swazyjna (dyrektywna), fatyczna (kontaktowa), poetycka (estetyczna), metajęzykowa,
magiczna i performatyczna, ludyczna. Hierarchizacja funkcji w tekstach różnych stylów
i nurtów piśmienniczych.
3. NORMA J
ZYKOWA
System  uzus  użycie. Geneza norm językowych, ich względność. Błędy językowe
i ich typy. Błąd a wada (zaburzenie mowy). Błąd a twórczość językowa. Zmienna czasowo
i środowiskowo tolerancja na błąd. Kodyfikacje norm językowych w XX wieku. Czynniki
utrwalające normę i wymuszające przestrzeganie jej. Wyśmiewanie jako sankcja za prze-
kroczenie normy (przykłady odnośnych tekstów satyrycznych).
4. KULTURA J
ZYKA
Pojęcie kultury języka, jej składniki (wiedza o języku, sprawność, poprawność). Popra-
wność językowa a puryzm. Czynniki udatności ( felicity ) językowej. Problem prawdzi-
wości jako wstępnego warunku komunikacji językowej. Kryteria poprawności językowej
wewnątrzjęzykowe: (systemowe, ekonomicznościowe) i zewnątrzjęzykowe (uzualne, na-
rodowe, autorskie, instytucjonalne  w tym zwłaszcza radio, telewizja, szkoła, teatr), ich
zmienny prestiż. Moda a język. Tabu i eufemizm i ich z
ródła, przejawy, zakres występo-
wania.
5. J
ZYKOZNAWSTWO W XX WIEKU
Rozwój teorii języka. Dyscypliny wchodzące w skład językoznawstwa, miejsce w nich
problemów kultury językowej. Różne ujęcia relacji język  kultura.
6. RETORYKA, JEJ GA
ÓWNE PROBLEMY
a) Retoryka antyczna i jej kontynuacje póz
niejsze aż do schyłku XVII i początku XIX
w. Stosunek retoryki do gramatyki i poetyki. Zasadnicze części (wynalezienie, kompozy-
cja, wysłowienie, zapamiętanie, wypowiedzenie), typologie stylów, podstawowe pojęcia
w zakresie wynalezienia (locus communis) i w zakresie wysłowienia (figury i decorum).
b) Retoryka współczesna jako część poetyki. Pragmatyka wypowiedzi.
7. SA
OWNIK J
ZYKA POLSKIEGO
Przegląd chronologiczny z wydzieleniem typów i porównaniem koncepcji.
8. GRAMATYKA J
ZYKA POLSKIEGO
9. PORADNICTWO J
ZYKOWE
Podstawy teoretyczne (odesłać do haseł nr 3 i 4). Wybitne autorytety (Szober, Doro-
szewski, Klemensiewicz) i instytucje (radio, telewizja, szkoła). Opieka logopedyczna i jej
zakres w Polsce. Przegląd podstawowych wydawnictw zwartych, cykli czasopiśmienni-
czych, radiowych itp. Strefy zjawisk objętych zainteresowaniem (co z zakresu wymowy,
fleksji, słowotwórstwa, składni, słownictwa...).
10. J
ZYKI OBCE W POLSCE
a) Języki mniejszości narodowych.
b) Języki obce w szkole oraz jako przedmiot studiów naukowych.
11. J
ZYK OGÓLNOPOLSKI
Powstanie polskiego języka ogólnego, etapy jego rozwoju. Funkcje integracyjne dziś
i dawniej. Baza społeczna i jej zmiany ze szczególnym uwzględnieniem ostatnich 40 lat.
Wewnętrzna unifikacja i jej granice. Stosunek do dialektów, gwar miejskich i środowisko-
wych. Odmiany regionalne: warszawska, krakowska, poznańska, lwowska, wileńska.
Regionalizmy leksykalne i in. dziś i dawnej. (Odesłanie do wariantów: mówionego i pisa-
nego, do wariantów stylistycznych).
12. POLSZCZYZNA MÓWIONA I PISANA
Zróżnicowanie substancji, form i funkcji. Wzajemne oddziaływanie.
14
13. STYLE FUNKCJONALNE
Zgodnie z praską szkołą, proponuje się wyróżnienie stylu potocznego, naukowego,
kancelaryjnego, perswazyjnego i  stylu wykładu humanistycznego . Szczególne miejsce
języka poetyckiego.
14. DIALEKTY I GWARY LUDOWE
Charakterystyka ogólna dialektu w porównaniu z jęz. ogólnym z akcentem na funkcje,
dalej też struktury. Podstawy podziału terytorium językowego na dialekty i gwary. Spór
o kaszubszczyznę. Od problemu granic do problemu centrów. Zwięzła charakterystyka
dialektów: kaszubskiego, mazowieckiego, wielkopolskiego, śląskiego, kresowego, z wy-
odrębnieniem niektórych gwar ważnych dla historii kultury (podhalańska, kurpiowska...).
Stylistyczne zróżnicowanie gwar na warianty stylistyczne potoczny i artystyczny (poety-
cki interdialekt jako język folkloru). Zanikanie dialektów; gwary a odmiany regionalne
języka ogólnego. Dialekty i gwary w literaturze i filmie. Próby tworzenia regionalnych
języków literackich na Kaszubach i na Śląsku. Język współczesnej poezji i prozy chło-
pskiej (pisanej).
15. GWARY MIEJSKIE
Charakterystyka z nawiązaniem do rozwoju miast i społecznej dyferencjacji ich ludno-
ści. Stosunek do gwar wiejskich i polszczyzny ogólnej. Prezentacja głównych gwar wiej-
skich i polszczyzny ogólnej. Prezentacja głównych gwar miejskich: warszawskiej ( wie-
cha ), krakowskiej, poznańskiej, lwowskiej, wileńskiej, wrocławskiej... Wykorzystanie
literackie gwar miejskich (S. Wiechecki itp.), folklor miejski.
16. GWARY ÅšRODOWISKOWE I ZAWODOWE
Wstęp jak przy punktach 11 i 12. Zakres odrębności: słownictwo czy coś nadto? Termin
 żargon i dyskusje nad wartościami gwar środowiskowych. Prezentacja najważniejszych
gwar (z wewnt. odesłaniem do odpow. działu opisu SA
OWNICTWA): uczniowskiej,
studenckiej, młodzieżowej,  grypsery , złodziejskiej, więziennej, myśliwskiej, żołnier-
skiej, żeglarskiej i marynarskiej... rzemieślniczej, robotniczej ze szczególnym uwzględ-
nieniem górniczej, kolejarskiej, stoczniowej itd. Znaczące kulturowo zastosowanie gwar
środowiskowych i zawodowych: język pamiętników Wojciechowskiego itp. Stylizacja na
gwarę środowiskową i zawodową w literaturze (w tym: tekstach dramatycznych) i filmie.
17. GATUNKOWE WZORCE WYPOWIEDZI
Gatunki ustne: monologowe: przemówienie, wykład, pogadanka, referat i dialogowe:
podziękowanie, gratulacje, kondolencje, zaproszenie do poczęstunku, dyskusja, wyjaśnie-
nie, rozmowa, toast. Gatunkowe wzorce wypowiedzi pisanych, monologowych: list,
podanie, ogłoszenie, okólnik, protokół, donos, dedykacja. Formuły grzecznościowe; tytu-
latura.
18. TEKST
Mechanizmy spójności tekstu, pojęcie tematyczno-rematycznego rozczłonkowania,
anaforyczność, kataforyczność, egzoforyczność, pojęcie i funkcjonowanie presupozycji,
problematyka modalności i performatywność, problematyka implikatur.
19. SA
OWNICTWO J
ZYKA POLSKIEGO JAKO KLASYFIKATOR DO-
ÅšWIADCZEC
SPOA
ECZNYCH
Słownictwo somatyczne. Nazwy uczuć. Nazwy mówienia (performativa). Słownictwo
emocjonalne (zdrobnienia i spieszczenia, zgrubienia i pejoratywa). Nazwy sytuacji społe-
cznych, w tym zwłaszcza obrzędów i zwyczajów. Słownictwo etyczne i aksjologiczne.
Nazwy ludzi: terminologia pokrewieństwa i powinowactwa, nazwy znamionujące, nazwy
środowiskowe i zawodowe (w tym nomenklatura stopni i stanowisk), nazwy narodowości.
Słownictwo zawodowe i techniczne, jego swoistość. Nazewnictwo miar i ilości. Nazwy
15
jednostek czasu (dni, miesięcy, pór roku itp.) i przestrzeni. Słownictwo dotyczące relacji
logicznych. Stylistyczne zróżnicowanie słownictwa. Środowiskowo - zawodowe zróżni-
cowanie słownictwa.
20. NAZWISKA I IMIONA OSÓB
Powstanie nazwisk w Polsce, ich klasyfikacja, zakresy użycia. Nazwiska obcojęzyczne
w Polsce. Nazwiska polskie za granicą. Imiona: typy, użycie. Antroponimia tekstów
literackich.
21. TOPONIMY
Nazwy gór, rzek, lasów i innych obiektów fizjograficznych, krain, miast, wsi, ulic,
placów, dzielnic, willi (?), restauracji (?) itp. Powstanie, klasyfikacja, użycie.
22. NAZWY WA
ASNE
(nie antropo- i toponimiczne). Nazwy wyrobów przemysłowych (firmowe). Tytuły
utworów literackich i dzieł sztuki, gazet i czasopism, zespołów artystycznych. Nazwy
własne zdarzeń historycznych itp. Odesłanie do antroponimów i toponimów.
23. KATEGORIE GRAMATYCZNE I SEMANTYCZNE WSPÓA
CZESNEJ POL-
SZCZYZNY  W ASPEKCIE FUNKCJONALNYM:
przypadek, rodzaj, czas, osoba, tryb, strona, aspekt; stopień, konkretność  abstrakcyj-
ność, żywotność  nieżywotność, osobowość  nieosobowość, zbiorowość, część  całość,
materiał, narzędzia, instytucja, żeńskość  męskość, cel, przyczyna, skutek itp.
24. FRAZEOLOGIA WSPÓA
CZESNEJ POLSZCZYZNY
Żródła historyczne. Zróżnicowanie wewnętrzne. Funkcjonowanie i rozwój.
25. TENDENCJE ROZWOJOWE WSPÓA
CZESNEJ POLSZCZYZNY
Nowe słownictwo polskie. Zmiany znaczeniowe: rozwój polisemii,  wietrzenie (uo-
gólnianie znaczeń), seryjne metafory (reizacja, animizacja, animalizacja, personifikacja,
metafory z kręgu militarnego, sportowego, religijnego). Nowe tendencje w składni. Eks-
pansja i zanikanie określonych typów słowotwórczych. Zmiany fleksyjne (ograniczenie
odmienności nazwisk itp.). Zmiany fonetyczne (ekspansja parakrytonezy, zanikanie noso-
wości itp.).
26. DZIEDZICTWO PRZESZA
OŚCI WE WSPÓA
CZESNYM J
ZYKU POL-
SKIM
Elementy w słownictwie i gramatyce. Elementy prasłowiańskie. Staropolskie. XVIII
i XIX -wieczne. Rola tradycji w języku.
27. INTERNACJONALIZM WE WSPÓA
CZESNYM J
ZYKU POLSKIM
Europejskość języka polskiego (jego przynależność do europejskiej ligi językowej).
28. KONTAKTY J
ZYKA POLSKIEGO Z INNYMI J
ZYKAMI
Kontakty językowe polsko-niemieckie. Wpływy francuskie, angielskie i inne. Wzajem-
ne wpływy językowe polsko-ukraińskie, polsko-białoruskie, polsko-rosyjskie, polsko-cze-
skie, polsko-słowackie. Ślady kontaktów języka polskiego i jidisz.
29. J
ZYK POLSKI ZA GRANIC

Język emigracji polskiej na Zachodzie (USA, Francja, Anglia, Niemcy i in). Język
polski w ZSRR i w krajach socjalistycznych (Czechosłowacja, Rumunia, Węgry).
*
Projekt utworzenia konwersatorium zyskał aprobatę kierownictwa CPBP  Kultura
narodowa...  . Niniejszy tom ukazuje siÄ™ jako pierwszy z planowanej serii wydawniczej.
(Red.)
16
Przypisy
1
A. K ł o s k o w s k a, Kultura (hasło do Encyklopedii kultury polskiej XX wieku, maszynopis).
2
E. S a p i r, Kultura, język, osobowość, Warszawa 1978, s.44 49.
3
G. H e l b i g, Entwicklung der Sprachwissenschaft seit 1970, Leipzig 1986.
4
R. C h a r b o n n i e r, Rozmowy z C. Levi-Straussem, Warszawa 1968, s.142.
5
W. B u r s z t a, Język a kultura w myśli etnologicznej, Wrocław 1986, s.132.
6
T. W. G a m k r e l i d z e, W. W. I w a n o w, Indojewropiejskij jazyk i indojewropiejcy, Tibilisi 1984,
s.459.