KOMPOZYCJE PRZESTRZENNE DOLNOŚLĄSKICH ZAŁOŻEŃ PAŁACOWO FOLWARCZNYCH
A r c h i t e c t u r a 7 ( 2 ) 2 0 0 8 , 5 1 5 8
K O M P O Z Y C J E P R Z E S T R Z E N N E D O L N O L S K I C H
Z A O E P A A C O W O - F O L W A R C Z N Y C H
R e n a t a G u b a s k a
U n i w e r s y t e t P r z y r o d n i c z y w e W r o c a w i u
S t r e s z c z e n i e . Z e s p o y p a a c o w o - f o l w a r c z n e k s z t a t o w a y s i p r z e z s t u l e c i a . S t o s u n k o w o
w c z e n i e p o j a w i y s i n a t e r e n i e D o l n e g o l s k a i b a r d z o i n t e n s y w n i e r o z w i j a y s i , p r z e d e
w s z y s t k i m z e w z g l d u n a w y s o k i e j k l a s y g l e b y w y s t p u j c e n a t y m t e r e n i e . D o l n o l s k i e
w i e j s k i e s t r u k t u r y o s a d n i c z e , w k t r y c h p o w s t a w a y z a o e n i a f o l w a r c z n e b d p a a c o w o -
f o l w a r c z n e , c h a r a k t e r y z u j s i b a r d z o i n t e r e s u j c y m i u k a d a m i r u r a l i s t y c z n y m i . N a p o d -
s t a w i e p r z e p r o w a d z o n y c h b a d a w y r n i o n o t r z y p o d s t a w o w e t y p o l o g i e : n a p o d s t a w i e
a n a l i z d o t y c z c y c h u k a d w r u r a l i s t y c z n y c h o s i e d l i w i e j s k i c h o k r e l o n o r e l a c j e m i d z y
f o l w a r k i e m a w s i ; 2 ) p o s z c z e g o w y m r o z p a t r z e n i u k o m p o z y c j i p r z e s t r z e n n y c h w y b r a -
n y c h z a o e p a a c o w o - f o l w a r c z n y c h p o d a n o t y p o l o g i z e w z g l d u n a p r z e s t r z e n n y u k a d
z a b u d o w y ; 3 ) a n a l i z o m p o d d a n o f u n k c j e p o s z c z e g l n y c h f o l w a r k w , n a p o d s t a w i e k t r y c h
w y r n i o n o t y p o l o g i p o d w z g l d e m f u n k c j i r e p r e z e n t a c y j n o - g o s p o d a r c z e j . N a l e y p a -
m i t a , e z e s p o y f o l w a r c z n e , m i m o e s t a n o w i y n i e z a l e n e i s a m o w y s t a r c z a l n e j e d n o s t -
k i t e r y t o r i a l n e , t o z a w s z e b y y n i e r o z c z n e z k o m p o z y c j p r z e s t r z e n n p o z o s t a e j c z c i
w s i . W y w i e r a y z n a c z n y w p y w n i e t y l k o n a r u r a l i s t y k d a n e j m i e j s c o w o c i , a l e t a k e n a
j e j a r c h i t e k t u r .
S o w a k l u c z o w e : D o l n y l s k , t y p o l o g i a , u k a d y p r z e s t r z e n n e , z a o e n i e p a a c o w o - f o l -
w a r c z n e
W S T P
Z e s p o y d w o r s k o - i p a a c o w o - f o l w a r c z n e o d w i e k w k s z t a t o w a y i w y w i e r a y
w p y w n a k r a j o b r a z w i e j s k i . N i e z a l e n i e o d e p o k i , w k t r e j p o w s t a w a y , l i c z b i w i e l -
k o b u d y n k w i n w e n t a r s k i c h , m a g a z y n o w y c h i p o m o c n i c z y c h d o s t o s o w y w a n o d o p o -
t r z e b p r o d u k c y j n y c h . D o k a d n i e w y b i e r a n o m i e j s c e p o d n o w e g o s p o d a r s t w o , z r e g u y
w c z c i c e n t r a l n e j g r u n t w u p r a w n y c h . S t a r a n n i e o p r a c o w y w a n o k o m p o z y c j p r z e s t r z e n -
n n o w e g o , a t a k e r o z b u d o w y w a n e g o f o l w a r k u . N a s z c z e g l n u w a g z a s u g u j e f a k t ,
A d r e s d o k o r e s p o n d e n c j i C o r r e s p o n d i n g a u t h o r : R e n a t a G u b a s k a , U n i w e r s y t e t P r z y r o d n i c z y
w e W r o c a w i u , W y d z i a I n y n i e r i i K s z t a t o w a n i a r o d o w i s k a i G e o d e z j i , I n s t y t u t A r c h i t e k t u r y
K r a j o b r a z u , p l . G r u n w a l d z k i 2 4 a , 5 0 - 3 6 3 W r o c a w , e - m a i l : r e n a t a . g u b a n s k a @ u p . w r o c . p l
5 2 R . G u b a s k a
e z a o e n i a d w o r s k o - b d p a a c o w o - f o l w a r c z n e s t a n o w i y z a k o m p o n o w a n e s t r u k t u r y
i b e z p o r e d n i o m i a y w p y w n a k o m p o z y c j r u r a l i s t y c z n w s i .
C e l e m p r o w a d z o n y c h b a d a j e s t z w r c e n i e u w a g i n a o b i e k t y s t a n o w i c e w a c i w
z a b u d o w f o l w a r c z n , p o n i e w a z r e g u y s o n e n i e z a u w a a n e w r n e g o r o d z a j u o p r a -
c o w a n i a c h . R e z y d e n c j e d a w n y c h w a c i c i e l i m a j t k w z i e m s k i c h o r a z b e z p o r e d n i o s -
s i a d u j c e z n i m i z a o e n i a o g r o d o w e l u b p a r k o w e p o s i a d a j p o d s t a w o w e i n w e n t a r y z a c j e
i e w i d e n c j e , w k t r y c h z a p o m n i a n o o z a b u d o w i e g o s p o d a r c z e j , t a k z n a c z c o w p y -
w a j c e j n a r u r a l i s t y k w s i . D l a p o d k r e l e n i a w a n o c i d a w n e j z a b u d o w y f o l w a r c z n e j
w u k a d a c h p r z e s t r z e n n y c h o s a d w i e j s k i c h p r z e d s t a w i o n o p o d s t a w o w t y p o l o g i d o l n o -
l s k i e g o f o l w a r k u .
H I S T O R I A D O L N O L S K I E G O F O L W A R K U W Z A R Y S I E
P i e r w s z e f o r m y f o l w a r c z n e p o j a w i y s i w d o b r a c h k o c i e l n y c h , n a s t p n i e s z l a c h e c -
k i c h , p r z e w a n i e w o k o l i c a c h m i a s t , g d z i e b y z a p e w n i o n y w i k s z y z b y t . P o d o b n i e s y -
t u a c j a p r z e d s t a w i a a s i n a D o l n y m l s k u . W o k o l i c a c h W r o c a w i a ( m i a s t o i n t e n s y w n i e
s i r o z w i j a o n a p r z e s t r z e n i w i e k w ) j u w o k r e s i e r e d n i o w i e c z a z a u w a a s i l i c z n e w y -
s t p o w a n i e g o s p o d a r s t w f o l w a r c z n y c h . R o z w o j o w i f o l w a r k w n a D o l n y m l s k u s p r z y -
j a n i e t y l k o z a p e w n i o n y z b y t n a w y p r o d u k o w a n y t o w a r , a l e p r z e d e w s z y s t k i m w y s o k i e j
k l a s y g r u n t y w y s t p u j c e n a o p r a c o w y w a n y m t e r e n i e .
S z c z e g l n i e w y r a n e n a s i l e n i e b u d o w n i c t w a f o l w a r c z n e g o n a s t p i o w X V i X V I
w i e k u o r a z w p i e r w s z e j p o o w i e X I X w i e k u . S c h y e k r e d n i o w i e c z a t o o k r e s z w i k s z o -
n e g o p o p y t u n a z b o a , g w n i e n a r y n k a c h z a g r a n i c z n y c h ; z k o l e i p o c z t e k X I X w i e k u
t o w p r o w a d z e n i e k o n i e c z n y c h z m i a n w p r o c e s i e p r o d u k c y j n y m . B y y o n e n i e z b d n e z e
w z g l d u n a c o r a z l i c z n i e j w y s t p u j c e i n a s i l a j c e s i b u n t y c h o p s k i e . S p o e c z n o w i e j -
s k a o d z a w s z e b y a o b c i o n a w i e l o m a o b o w i z k a m i , l e c z w d r u g i e j p o o w i e X V I I I w i e -
k u n i e b y a w s t a n i e i m p o d o a . W w y n i k u w o j n y s i e d m i o l e t n i e j w i e l e g r u n t w z o s t a o
o p u s z c z o n y c h i b y y o n e c h t n i e p r z e j m o w a n e p r z e z p o z o s t a y c h w a c i c i e l i z i e m s k i c h .
C h o p i d o t y c h c z a s p r a c u j c y w m a j t k u n i e b y l i w s t a n i e p o d o a n o w y m z a d a n i o m ,
w w y n i k u c z e g o w z r a s t a o n i e z a d o w o l e n i e o r a z e m i g r a c j a l u d n o c i c h o p s k i e j d o m i a s t a .
W p r o w a d z e n i e z m i a n z w i z a n y c h m . i n . z z a t r u d n i e n i e m p r a c o w n i k w n a j e m n y c h b y o
k o n i e c z n o c i . S y t u a c j a t a k a t r w a a d o w y b u c h u d r u g i e j w o j n y w i a t o w e j .
N a l e y p a m i t a , e n a D o l n y m l s k u w r a z z f o l w a r k i e m i n t e n s y w n i e r o z w i j a s i
p r z e m y s z w i z a n y z p r o d u k c j r o l n . W o b r b i e p r a w i e k a d e g o w i k s z e g o g o s p o d a r -
s t w a f o l w a r c z n e g o w y s t p o w a y b r o w a r y l u b g o r z e l n i e , w m n i e j s z y c h f o l w a r k a c h f a -
b r y k i k r o c h m a l u b d d r o d y . Z w y c z a j n r z e c z b y a p r o d u k c j a m a s a i s e r a . N a t e r e -
n a c h , g d z i e u p r a w i a n o b u r a k i c u k r o w e , b u d o w a n o c u k r o w n i e .
Z a h a m o w a n i e r o z w o j u b u d o w n i c t w a f o l w a r c z n e g o , a w a c i w i e j e g o s t o p n i o w e z a -
n i k a n i e n a s t p i o p o 1 9 4 5 r o k u w r a z z e z m i a n u s t r o j u . D a w n e m a j t k i z i e m s k i e u p a -
s t w o w i o n o , p r z e k s z t a c a j c j e w P a s t w o w e G o s p o d a r s t w a R o l n e l u b R o l n i c z e S p -
d z i e l n i e P r o d u k c y j n e . N o w y z a r z d c a z r e g u y j e d y n i e e k s p l o a t o w a z a r w n o b u d y n k i ,
j a k i z i e m i . W t e n s p o s b d a w n e z a b u d o w a n i a f o l w a r c z n e , p o z b a w i o n e n a w e t b i e c y c h
p r a c r e m o n t o w y c h , z a c z y s t o p n i o w o n i s z c z e , a n a s t p n i e p o p a d a w r u i n . Z d e c y d o -
w a n i e l e p s z y s t a n z a c h o w a n i a r e p r e z e n t u j z e s p o y f o l w a r c z n e z a a d a p t o w a n e n a u s u g i
A c t a S c i . P o l .
K o m p o z y c j e p r z e s t r z e n n e d o l n o l s k i c h z a o e p a a c o w o - f o l w a r c z n y c h 5 3
o w i a t o w e ( n p . s z k o y , o r o d k i w y c h o w a w c z e ) b d p l a c w k i z d r o w o t n e ( o r o d k i r e h a -
b i l i t a c y j n e , o p i e k u c z e i t p . ) , w k t r y c h s y s t e m a t y c z n i e w y k o n y w a n o n i e z b d n e p r a c e
k o n s e r w a c y j n e i n a p r a w c z e .
W c h w i l i o b e c n e j p r a w n y m w a c i c i e l e m d a w n y c h m a j t k w z i e m s k i c h j e s t S k a r b
P a s t w a . N a m o c y u s t a w y o g o s p o d a r o w a n i u n i e r u c h o m o c i a m i r o l n y m i S k a r b u P a s t w a
z 1 9 9 1 r o k u n a d z r n a d n i m i p o w i e r z o n o A g e n c j i W a s n o c i R o l n e j S k a r b u P a s t w a ,
k t r e j z a d a n i e m j e s t m . i n . z n a l e z i e n i e n o w y c h f u n k c j i , o d p o w i e d n i c h w a c i c i e l i l u b z a -
r z d z a j c y c h .
W w i k s z o c i z e s p o w o b j t y c h o p r a c o w a n i e m s t w i e r d z o n o s t o p n i o w e , l e c z s y s t e -
m a t y c z n e n i s z c z e n i e t k a n k i b u d o w l a n e j . K a d y o b i e k t p o z b a w i o n y o p i e k i s k a z a n y j e s t
n a p o p a d a n i e w r u i n . N i e s t e t y w w i k s z o c i d o l n o l s k i c h w s i , w k t r y c h n i e g d y w y -
s t p o w a y w s p a n i a e z a o e n i a p a a c o w o - f o l w a r c z n e , w y r n i a j c e s i z a r w n o k o m p o -
z y c j a m i p r z e s t r z e n n y m i , k u b a t u r , j a k i s t a r a n n i e o p r a c o w a n y m w y s t r o j e m a r c h i t e k t o -
n i c z n y m , w s p c z e n i e s o n e o b i e k t a m i n a j c z c i e j z d e w a s t o w a n y m i l u b p o p a d a j c y m i
w r u i n .
M E T O D Y
C e l i c h a r a k t e r p r a c y , z w i z a n e z a n a l i z k o m p o z y c j i p r z e s t r z e n n y c h d a w n y c h f o l -
w a r k w , n a r z u c i y o k r e l o n e m e t o d y b a d a i s t u d i w . Z a s t o s o w a n o p r z e d e w s z y s t k i m
m e t o d y w y k o r z y s t y w a n e p r z y o p r a c o w a n i a c h h i s t o r y c z n y c h , a m i a n o w i c i e w y s z u k i -
w a n i e i s e l e k c j o n o w a n i e m a t e r i a w w y j c i o w y c h o r a z i c h w z a j e m n e p o r w n y w a n i e
i w n i o s k o w a n i e .
D o r o z w a a n a d s t r u k t u r a m i p r z e s t r z e n n y m i d a w n y c h g o s p o d a r s t w w i e l k o o b s z a -
r o w y c h w y b r a n o d o l n o l s k i e w s i e . J e d n a k z e w z g l d u n a z b y t r o z l e g y o b s z a r , o g r a n i -
c z o n o g o d o t e r e n w R w n i n y W r o c a w s k i e j . B a d a n i o m p o d d a n o z a c h o w a n d o c h w i l i
o b e c n e j z a b u d o w f o l w a r c z n , t j . d a t o w a n n a p o o w X V I I I , p o p r z e z X I X , a s k o c z y w -
s z y n a X X w i e k u .
W Y N I K I B A D A
K o m p o z y c j a p r z e s t r z e n n a d o l n o l s k i e g o f o l w a r k u
W w i k s z o c i o p r a c o w y w a n y c h z e s p o w f o l w a r k s k a d a s i z d w c h c z c i : r e -
p r e z e n t a c y j n e j , t z n . s i e d z i b y m i e s z k a l n e j w a c i c i e l a z i e m s k i e g o w r a z z p a r k i e m , o r a z
g o s p o d a r c z e j , c z y l i w a c i w e g o f o l w a r k u . R e z y d e n c j e s t a n o w i y z a z w y c z a j d w o r y l u b
p a a c e . D o p a a c u z j e d n e j s t r o n y p r z y l e g a o z a o e n i e o g r o d o w e , p a r k o w e , z d r u g i e j z a
w a c i w y m a j d a n g o s p o d a r c z y . Z a c h o w a n e o g r o d y t o g w n i e o b s z a r y d a w n y c h k o m -
p o z y c j i b a r o k o w y c h ; z k o l e i p a r k i t o r o z w i z a n i a k r a j o b r a z o w e n a w i z u j c e d o u k a d w
a n g i e l s k i c h .
W a c i w y d z i e d z i n i e c g o s p o d a r c z y ( r y s . 1 ) , z r e g u y o k s z t a c i e w y d u o n e g o p r o s t o -
k t a , d u s z y m b o k i e m o r i e n t o w a n o w z d u g w n e j d r o g i . D o j e g o w n t r z a p r o w a d z i o
k i l k a w j a z d w : p r z y n a j m n i e j j e d n a b r a m a g w n a i 1 3 t z w . p o l n e ( p o m o c n i c z e , p r o w a -
A r c h i t e c t u r a 7 ( 2 ) 2 0 0 8
5 4 R . G u b a s k a
R y s . 1 . S c h e m a t k o m p o z y c j i p r z e s t r z e n n e j f o l w a r k u : 1 r e z y d e n c j a ; 2 , 3 o c y n y m i e s z k a l n e ;
4 , 5 , 6 , 9 , 1 0 b u d y n k i i n w e n t a r s k i e ; 7 s t o d o a ; 8 s p i c h l e r z ; 1 1 p y t a g n o j o w a
F i g . 1 . T h e p l a n o f o l d f a r m : 1 a m a n s i o n - h o u s e ; 2 , 3 o u t h o u s e s ; 4 , 5 , 6 , 9 , 1 0 f a r m b u i l -
d i n g s ; 7 a b a r n ; 8 a g r a n a r y ; 1 1 a d u n g h i l l
d z c e b e z p o r e d n i o n a p o l a ) . W a c i w e z a b u d o w a n i a f o l w a r c z n e , t w o r z c e z w a r t e c i g i ,
d z i e l i y s i n a t r z y p o d s t a w o w e g r u p y : i n w e n t a r s k i e , m a g a z y n o w e i p o m o c n i c z e .
P o u d n i o w l u b z a c h o d n i c z p o d w r z a p r z e z n a c z a n o p o d z a b u d o w d o m u . P o
p r z e c i w l e g e j s t r o n i e s y t u o w a n o o b i e k t y n a r a o n e n a e w e n t u a l n e p o a r y , m i a n o w i c i e s p i -
c h l e r z e i s t o d o y . O b i e k t y o c h a r a k t e r z e i n w e n t a r s k i m : s t a j n i e , o b o r y , c h l e w n i e , o w c z a r -
n i e , s t a n o w i y o b u d o w d u s z y c h b o k w d z i e d z i c a f o l w a r c z n e g o . P o d w r z a s t a r a n o
s i n i e z a b u d o w y w a w y s o k i m i o b i e k t a m i , a b y n i e p r z e s a n i a w i d o k u z o k i e n g a b i n e t u
w a c i c i e l a l u b z a r z d z a j c e g o . P o w s z e c h n i e w y s t p o w a y j e d y n i e p y t y g n o j o w e , r z a -
d z i e j o b i e k t y p o m o c n i c z e t y p u : k u n i e , p i e k a r n i e , s t u d n i e , k u r n i k i , g o b n i k i . W w i k -
s z y c h g o s p o d a r s t w a c h n a d z i e d z i c u , w n a j b l i s z y m s s i e d z t w i e g w n e g o w y j a z d u n a
p o l e , z n a j d o w a y s i n i e d u e z b i o r n i k i z w o d . I c h g w n y m z a d a n i e m b y o z e b r a n i e
b r u d u z k w o z w p o w r a c a j c y c h z p r a c p o l o w y c h ; z d o b r o d z i e j s t w w o d y k o r z y s t a o
t a k e p t a c t w o d o m o w e o r a z m n i e j s z y i n w e n t a r z .
B u d y n k i p r z e m y s u r o l n o - s p o y w c z e g o ( m . i n . g o r z e l n i e , b r o w a r y , m l e c z a r n i e , c u -
k r o w n i e ) c z s t o w c h o d z i y b e z p o r e d n i o w s k a d z a b u d o w a f o l w a r c z n y c h , s t a n o w i c
w r a z z n i m i o b u d o w d z i e d z i c a g o s p o d a r c z e g o b d t w o r z y y o d r b n e z e s p o y , n a l e -
c e d o f o l w a r k u , a l e z l o k a l i z o w a n e w p e w n y m o d d a l e n i u o d n i e g o .
W a c i c i e l e w i k s z y c h m a j t k w z i e m s k i c h s t a r a l i s i z a p e w n i p o d s t a w o w e w a r u n -
k i b y t o w e s w o i m p r a c o w n i k o m , z t e g o w z g l d u b u d o w a n o w z d u g w n e j d r o g i d o j a z -
d o w e j d o f o l w a r k u p r a c o w n i c z e d o m y m i e s z k a l n e , p o w s z e c h n i e n a z y w a n e c z w o r a k a m i .
W s p o m n i a n e d o m y s y t u o w a n o r w n i e w o k o d r b n y c h d z i e d z i c w , t w o r z y y o n e
t z w . k o l o n i e .
T y p o l o g i a d o l n o l s k i e g o f o l w a r k u
N a b a d a n y m o b s z a r z e z a u w a a s i d u r n o r o d n o u k a d w r u r a l i s t y c z n y c h .
S z c z e g l n i e i n t e r e s u j c e s s t r u k t u r y p r z e s t r z e n n e , w s k a d k t r y c h w c h o d z z a o e n i a
d w o r s k o - l u b p a a c o w o - f o l w a r c z n e . W s p o m n i a n e z e s p o y , m i m o e s t a n o w i s a m o d z i e l -
A c t a S c i . P o l .
K o m p o z y c j e p r z e s t r z e n n e d o l n o l s k i c h z a o e p a a c o w o - f o l w a r c z n y c h 5 5
n e j e d n o s t k i , t o z a w s z e w y w i e r a y w p y w n a z a b u d o w m i e j s c o w o c i , w k t r e j w y s t -
p o w a y .
W k o m p o z y c j a c h p r z e s t r z e n n y c h w y r n i a s i n a s t p u j c e u s y t u o w a n i a f o l w a r k u
w z g l d e m z a b u d o w a w i e j s k i c h [ G u b a s k a 2 0 0 5 ] :
g w n a d r o g a m i e j s c o w o c i d z i e l i w i e n a d w i e c z c i : p o j e d n e j s t r o n i e z n a j d u j e
s i t e r e n z a o e n i a f o l w a r c z n e g o , p o d r u g i e j z a g r o d y w i e j s k i e ( r y s . 2 a ) ,
f o l w a r k u m i e j s c o w i o n o p o j e d n e j s t r o n i e d r o g i , l e c z z d w c h s t r o n o t a c z a g o p o z o -
s t a a z a b u d o w a w s i , k t r a w y s t p u j e t a k e p o p r z e c i w n e j s t r o n i e d r o g i ( r y s . 2 b ) ,
p r z e z z e s p f o l w a r c z n y p r z e c h o d z i g w n a d r o g a m i e j s c o w o c i , d z i e l c g o n a d w i e
c z c i ( c z y s t o m i e s z k a l n i c z y s t o g o s p o d a r c z ) , a p o z o s t a a z a b u d o w a w s i o t a c z a g o
z d w c h s t r o n ( r y s . 2 c ) ,
f o l w a r k s t a n o w i z a m k n i c i e w s i : z l o k a l i z o w a n y p o j e d n e j z e s t r o n d r o g i ( r y s . 2 d )
l u b p o j e j o b u s t r o n a c h ( r y s . 2 e ) ,
z a o e n i e f o l w a r c z n e z l o k a l i z o w a n e n a s k r z y o w a n i u d r g : w c z c i c e n t r a l n e j
m i e j s c o w o c i ( r y s . 2 f ) b d n a j e j s k r a j u ( r y s . 2 g ) .
a b c
d e f
g
R y s . 2 . S c h e m a t y u s y t u o w a n i a f o l w a r k u w z g l d e m w s i
F i g . 2 . P l a n s o l d f a r m l o c a t i o n w i t h r e s p e c t t o v i l l a g e b u i l d i n g s
A r c h i t e c t u r a 7 ( 2 ) 2 0 0 8
5 6 R . G u b a s k a
P o d o k a d n y m p r z e a n a l i z o w a n i u s t r u k t u r p r z e s t r z e n n y c h w y c z n i e w o b r b i e z a o -
e f o l w a r c z n y c h m o n a w y r n i n a s t p n e r o z w i z a n i a [ G u b a s k a 2 0 0 5 ] , m i a n o w i c i e :
w z a l e n o c i o d w y s t p u j c e j l i c z b y d z i e d z i c w : j e d n o - , d w u - , r z a d z i e j t r z y - l u b
w i e l o d z i e d z i c o w e ( r y s . 3 ) ,
w z a l e n o c i o d k s z t a t w p o d w r z y g o s p o d a r c z y c h ( p r z y z a o e n i u , e s t o f o l -
w a r k i j e d n o d z i e d z i c o w e ) : k w a d r a t o w e , p r o s t o k t n e , t r a p e z o w e , t r j k t n e , n i e r e g u l a r n e
( r y s . 4 ) .
a b c
R y s . 3 . S c h e m a t y f o l w a r k w z e w z g l d u n a w y s t p u j c l i c z b d z i e d z i c w : a j e d n o d z i e d z i -
c o w y , b d w u d z i e d z i c o w y , c t r z y d z i e d z i c o w y
F i g . 3 . T h e p l a n o f o l d f a r m c o n s i d e r i n g o f n u m b e r c o u r t y a r d s : a o n e c o u r t y a r d , b t w o c o u r -
t y a r d s , c t h r e e c o u r t y a r d s
R y s . 4 . S c h e m a t y f o l w a r k w z e w z g l d u n a k s z t a t d z i e d z i c w
F i g . 4 . T h e p l a n o f o l d f a r m c o n s i d e r i n g o f c o u r t y a r d s s h a p e s
K o l e j n e u k a d y m o n a w y r n i z e w z g l d u n a f u n k c j , j a k p e n i d a n y f o l w a r k
[ K o d y m - K o z a c z k o 1 9 9 3 ] :
j e e l i w y s t p o w a a w y c z n i e z a b u d o w a i n w e n t a r s k a i m a g a z y n o w a , c z y l i t y p o w o
g o s p o d a r c z a , b y t o t z w . f o l w a r k p o l n y , k t r y p e n i f u n k c j p o m o c n i c z w s t o s u n k u d o
g w n e g o z a o e n i a p a a c o w o - f o l w a r c z n e g o ( r y s . 5 ) ,
R y s . 5 . S c h e m a t f o l w a r k u p o l n e g o
F i g . 5 . T h e p l a n o f a e l d f a r m
A c t a S c i . P o l .
K o m p o z y c j e p r z e s t r z e n n e d o l n o l s k i c h z a o e p a a c o w o - f o l w a r c z n y c h 5 7
j e e l i g w n s i e d z i b m i e s z k a l n w z e s p o l e s t a n o w i d o m e k o n o m a , b y t o t z w .
f o l w a r k z r z d c w k , p e n i f u n k c j p r z e d e w s z y s t k i m g o s p o d a r c z ( r y s . 6 ) ,
t z w . f o l w a r k z r e z y d e n c j o z n a c z a , e f o l w a r k s t a n o w i i n t e g r a l n c a o w r a z d w o -
r e m l u b p a a c e m s i e d z i b w a c i c i e l a z i e m s k i e g o , o p r c z g o s p o d a r c z e j p e n i f u n k c j
r w n i e r e p r e z e n t a c y j n ( r y s . 7 ) .
R y s . 6 . S c h e m a t t z w . f o l w a r k u
R y s . 7 . S c h e m a t f o l w a r k u z r e z y d e n c j
z r z d c w k
F i g . 7 . T h e p l a n o f o l d f a r m w i t h a m a n s i o n - h o -
F i g . 6 . T h e p l a n o f o l d f a r m w i t h
u s e
a n a d m i n i s t r a t o r s h o u s e
P O D S U M O W A N I E
N a t e r e n i e o b j t y m o p r a c o w a n i e m s t w i e r d z o n o z n a c z n r n o r o d n o u k a d w p r z e -
s t r z e n n y c h z a o e p a a c o w o - f o l w a r c z n y c h . W i a d o m o , e k o m p o z y c j a i k s z t a t z i n w e n -
t a r y z o w a n y c h z e s p o w s t a n o w i a p e w n e g o r o d z a j u k o m p r o m i s p o m i d z y z a s t a n y m i
w a r u n k a m i p r z e s t r z e n n y m i ( m . i n . i s t n i e j c j u w c z e n i e j z a b u d o w , s i e c i k o m u n i -
k a c y j n , r z e b t e r e n u ) a u d o s k o n a l a n n a p r z e s t r z e n i d z i e s i c i o l e c i t e o r i p l a n o w a n i a
r u r a l i s t y c z n e g o . N a p o d s t a w i e p r z e p r o w a d z o n y c h b a d a w y r n i o n o t r z y z a s a d n i c z e
t y p o l o g i e : o k r e l a j c e r e l a c j e m i d z y f o l w a r k i e m a w s i , c h a r a k t e r y z u j c e p r z e s t r z e n n y
u k a d z a b u d o w y w e w n t r z f o l w a r k u , a t a k e z e w z g l d u n a f u n k c j r e p r e z e n t a c y j n o - g o -
s p o d a r c z ( u s y t u o w a n i e r e z y d e n c j i w z g l d e m z a b u d o w a g o s p o d a r c z y c h ) .
S p r e c y z o w a n i e o w e j s y s t e m a t y k i p o z w a l a s z c z e g o w i e j s p o j r z e n a z a g a d n i e n i a
z w i z a n e z b u d o w n i c t w e m i k o m p o z y c j f o l w a r c z n , l e p i e j z r o z u m i e p r o b l e m y , z j a -
k i m i s p o t y k a l i s i w c z e n i b u d o w n i c z o w i e o r a z p a t r z e n a f o l w a r k j a k o n a n i e z a l e n
s t r u k t u r c i l e p o w i z a n z w i e j s k i m i z a g r o d a m i . Z w r a c a r w n i e u w a g n a w a r t o c i
h i s t o r y c z n e z a c h o w a n y c h z a o e p a a c o w o - f o l w a r c z n y c h , n a i c h k u l t u r o w s p u c i z n ,
a p r z e d e w s z y s t k i m n a i c h n i e r o z d z i e l n o i j e d n o r o d n o p r z e s t r z e n n . Z e s p o y f o l -
w a r c z n e w y w i e r a y z n a c z n y w p y w n i e t y l k o n a r u r a l i s t y k d a n e j m i e j s c o w o c i , a l e t a k e
n a j e j a r c h i t e k t u r .
A r c h i t e c t u r a 7 ( 2 ) 2 0 0 8
5 8 R . G u b a s k a
P I M I E N N I C T W O
B a l i s k a G . , 1 9 9 6 . R a c o t . P r z e m i a n y i z a g r o e n i a z e s p o w p o d w o r s k i c h . W r o c a w .
G u b a s k a R . , 2 0 0 4 . W s p c z e s n y o b r a z z a o e p a a c o w o - i d w o r s k o - f o l w a r c z n y c h n a w y b r a n y c h
p r z y k a d a c h z N i z i n y W r o c a w s k i e j . W : A r c h i t e c t u s 2 ( 1 6 ) , 3 7 4 2 .
G u b a s k a R . , 2 0 0 5 . F o l w a r k i n i z i n n e D o l n e g o l s k a o d p o o w y X V I I I d o X X w i e k u . W r o c a w .
G u b a s k a R . , 2 0 0 6 . K o m p o z y c j a p r z e s t r z e n n a d a w n e g o z a o e n i a p a a c o w o - f o l w a r c z n e g o w C e r e -
k w i c y . W : R e n o w a c j a b u d y n k w i m o d e r n i z a c j a o b s z a r w z a b u d o w a n y c h . Z i e l o n a G r a .
T . 2 , 1 6 5 1 7 0 .
G u b a s k a R . , 2 0 0 7 . W s p c z e s n y s t a n z a c h o w a n i a d a w n y c h d o l n o l s k i c h z e s p o w p a a c o w o - f o l -
w a r c z n y c h . W : R e n o w a c j a b u d y n k w i m o d e r n i z a c j a o b s z a r w z a b u d o w a n y c h . Z i e l o n a
G r a . T . 3 , 9 3 1 0 0 .
K o d y m - K o z a c z k o G . , 1 9 9 3 . Z e s p o y d w o r s k i e i p a a c o w o - f o l w a r c z n e p n o c n e j c z c i w o j e w d z -
t w a l e s z c z y s k i e g o i i c h w p y w n a k o m p o z y c j i k r a j o b r a z w s i . W : M a t e r i a y I I I M i d z y -
n a r o d o w e g o S y m p o z j u m A k t y w i z a c j a o b i e k t w i z e s p o w a r c h i t e k t u r y z a b y t k o w e j .
K r a j o b r a z i w i e . P s z c z y n a .
M a j t k i w i e l k o p o l s k i e , 1 9 9 4 . R e d . J . S k u r a t o w i c z . T . 1 . S z r e n i a w a .
R o l n i c t w o n a D o l n y m l s k u , 1 9 8 4 . R e d . S . U r b a n . W a r s z a w a W r o c a w .
W i c k o w s k a J . , 1 9 9 1 . Z a o e n i a p a a c o w e i d w o r s k i e s p j n o k o m p o z y c j i i o d r b n o w k r a j o -
b r a z i e . W : W i e i m i a s t e c z k o u p r o g u z a g a d y . M a t e r i a y K o n f e r e n c j i N a u k o w e j S t o w a -
r z y s z e n i a H i s t o r y k w S z t u k i . W o j n o w i c e , m a r z e c 1 9 8 8 , W a r s z a w a .
S P A T I A L C O M P O S I T I O N S O F L O W E R S I L E S I A N M A N S I O N / G R A N G E
C O M P L E X E S
A b s t r a c t . M a n s i o n / g r a n g e c o m p l e x e s h a v e b e e n d e v e l o p i n g o v e r c e n t u r i e s . T h e y h a v e a p -
p e a r e d i n L o w e r S i l e s i a r e l a t i v e l y e a r l y a n d s u b j e c t e d t o i n t e n s e d e v e l o p m e n t , r s t a n d
f o r e m o s t d u e t o h i g h - q u a l i t y o f s o i l s e x i s t i n g i n t h e r e g i o n u n d e r c o n s i d e r a t i o n . L o w e r S i l e -
s i a n r u r a l s e t t l e m e n t s t r u c t u r e s , w h e r e i n e i t h e r g r a n g e o r m a n s i o n / g r a n g e l a y o u t s h a v e b e e n
e s t a b l i s h e d , f e a t u r e v e r y i n t e r e s t i n g r u r a l a r r a n g e m e n t s . O n t h e g r o u n d s o f s t u d i e s h a v i n g
b e e n m a d e , t h r e e f u n d a m e n t a l t y p o l o g i e s w e r e d i s t i n g u i s h e d : 1 ) b a s i n g o n a n a l y s e s o f r u r a l
a r r a n g e m e n t o f c o u n t r y s e t t l e m e n t s , t h e r e l a t i o n s b e t w e e n g r a n g e a n d v i l l a g e w e r e d e t e r m i -
n e d ; 2 ) u p o n d e t a i l e d r e v i e w o f s p a t i a l c o m p o s i t i o n s o f s e l e c t e d m a n s i o n / g r a n g e l a y o u t s ,
t h e t y p o l o g y d u e t o s p a t i a l d e v e l o p m e n t a r r a n g e m e n t w a s p r o v i d e d ; 3 ) t h e f u n c t i o n s o f
i n d i v i d u a l g r a n g e s h a v e b e e n r e v i e w e d a n d t y p o l o g y d u e t o t h e r e p r e s e n t a t i v e / e c o n o m i c
f u n c t i o n s w a s d i s t i n g u i s h e d . I t s h a l l b e b o r n i n m i n d t h a t g r a n g e c o m p l e x e s , d e s p i t e t h a t
t h e y w e r e i n d e p e n d e n t a n d s e l f - s u f c i e n t t e r r i t o r i a l u n i t s , w e r e a l w a y s i n s e p a r a b l e f r o m
s p a t i a l c o m p o s i t i o n o f t h e r e m a i n i n g v i l l a g e p o r t i o n s . T h e y h a d g r e a t e f f e c t o n n o t o n l y
r u r a l c h a r a c t e r o f s p e c i c p l a c e , b u t a l s o i t s a r c h i t e c t u r e .
K e y w o r d s : L o w e r S i l e s i a , t y p o l o g y , s p a t i a l a t t a n g e m e n t , m a n s i o n / g r a n g e c o m p l e x e s
Z a a k c e p t o w a n o d o d r u k u A c c e p t e d f o r p r i n t : 1 5 . 0 6 . 2 0 0 8
A c t a S c i . P o l .
Architectura 7 (2) 2008, 51–58
KOMPOZYCJE PRZESTRZENNE DOLNO L SKICH
ZA O E PA ACOWO-FOLWARCZNYCH
Renata Guba ska
Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc awiu
Streszczenie. Zespo y pa acowo-folwarczne kszta towa y si przez stulecia. Stosunkowo
wcze nie pojawi y si na terenie Dolnego l ska i bardzo intensywnie rozwija y si , przede
wszystkim ze wzgl du na wysokiej klasy gleby wyst puj ce na tym terenie. Dolno l skie
wiejskie struktury osadnicze, w których powstawa y za o enia folwarczne b d pa acowo-
folwarczne, charakteryzuj si bardzo interesuj cymi uk adami ruralistycznymi. Na pod-
stawie przeprowadzonych bada wyró niono trzy podstawowe typologie: na podstawie
analiz dotycz cych uk adów ruralistycznych osiedli wiejskich okre lono relacje mi dzy
folwarkiem a wsi ; 2) po szczegó owym rozpatrzeniu kompozycji przestrzennych wybra-
nych za o e pa acowo-folwarcznych podano typologi ze wzgl du na przestrzenny uk ad
zabudowy; 3) analizom poddano funkcje poszczególnych folwarków, na podstawie których
wyró niono typologi pod wzgl dem funkcji reprezentacyjno-gospodarczej. Nale y pa-
mi ta , e zespo y folwarczne, mimo e stanowi y niezale ne i samowystarczalne jednost-
ki terytorialne, to zawsze by y nieroz czne z kompozycj przestrzenn pozosta ej cz ci
wsi. Wywiera y znaczny wp yw nie tylko na ruralistyk danej miejscowo ci, ale tak e na
jej architektur .
S owa kluczowe: Dolny l sk, typologia, uk ady przestrzenne, za o enie pa acowo-fol-
warczne
WST P
Zespo y dworsko- i pa acowo-folwarczne od wieków kszta towa y i wywiera y
wp yw na krajobraz wiejski. Niezale nie od epoki, w której powstawa y, liczb i wiel-
ko budynków inwentarskich, magazynowych i pomocniczych dostosowywano do po-
trzeb produkcyjnych. Dok adnie wybierano miejsce pod nowe gospodarstwo, z regu y
w cz ci centralnej gruntów uprawnych. Starannie opracowywano kompozycj przestrzen-
n nowego, a tak e rozbudowywanego folwarku. Na szczególn uwag zas uguje fakt,
Adres do korespondencji – Corresponding author: Renata Guba ska, Uniwersytet Przyrodniczy
we Wroc awiu, Wydzia In ynierii Kszta towania rodowiska i Geodezji, Instytut Architektury
Krajobrazu, pl. Grunwaldzki 24a, 50-363 Wroc aw, e-mail: renata.gubanska@up.wroc.pl
52 R. Guba ska
e za o enia dworsko- b d pa acowo-folwarczne stanowi y zakomponowane struktury
i bezpo rednio mia y wp yw na kompozycj ruralistyczn wsi.
Celem prowadzonych bada jest zwrócenie uwagi na obiekty stanowi ce w a ciw
zabudow folwarczn , poniewa z regu y s one niezauwa ane w ró nego rodzaju opra-
cowaniach. Rezydencje dawnych w a cicieli maj tków ziemskich oraz bezpo rednio s -
siaduj ce z nimi za o enia ogrodowe lub parkowe posiadaj podstawowe inwentaryzacje
i ewidencje, w których źzapomniano” o zabudowie gospodarczej, tak znacz co wp y-
waj cej na ruralistyk wsi. Dla podkre lenia wa no ci dawnej zabudowy folwarcznej
w uk adach przestrzennych osad wiejskich przedstawiono podstawow typologi dolno-
l skiego folwarku.
HISTORIA DOLNO L SKIEGO FOLWARKU W ZARYSIE
Pierwsze formy folwarczne pojawi y si w dobrach ko cielnych, nast pnie szlachec-
kich, przewa nie w okolicach miast, gdzie by zapewniony wi kszy zbyt. Podobnie sy-
tuacja przedstawia a si na Dolnym l sku. W okolicach Wroc awia (miasto intensywnie
si rozwija o na przestrzeni wieków) ju w okresie redniowiecza zauwa a si liczne wy-
st powanie gospodarstw folwarcznych. Rozwojowi folwarków na Dolnym l sku sprzy-
ja nie tylko zapewniony zbyt na wyprodukowany towar, ale przede wszystkim wysokiej
klasy grunty wyst puj ce na opracowywanym terenie.
Szczególnie wyra ne nasilenie budownictwa folwarcznego nast pi o w XV i XVI
wieku oraz w pierwszej po owie XIX wieku. Schy ek redniowiecza to okres zwi kszo-
nego popytu na zbo a, g ównie na rynkach zagranicznych; z kolei pocz tek XIX wieku
to wprowadzenie koniecznych zmian w procesie produkcyjnym. By y one niezb dne ze
wzgl du na coraz liczniej wyst puj ce i nasilaj ce si bunty ch opskie. Spo eczno wiej-
ska od zawsze by a obci ona wieloma obowi zkami, lecz w drugiej po owie XVIII wie-
ku nie by a w stanie im podo a . W wyniku wojny siedmioletniej wiele gruntów zosta o
opuszczonych i by y one ch tnie przejmowane przez pozosta ych w a cicieli ziemskich.
Ch opi dotychczas pracuj cy w maj tku nie byli w stanie podo a nowym zadaniom,
w wyniku czego wzrasta o niezadowolenie oraz emigracja ludno ci ch opskiej do miasta.
Wprowadzenie zmian zwi zanych m.in. z zatrudnieniem pracowników najemnych by o
konieczno ci . Sytuacja taka trwa a do wybuchu drugiej wojny wiatowej.
Nale y pami ta , e na Dolnym l sku wraz z folwarkiem intensywnie rozwija si
przemys zwi zany z produkcj roln . W obr bie prawie ka dego wi kszego gospodar-
stwa folwarcznego wyst powa y browary lub gorzelnie, w mniejszych folwarkach – fa-
bryki krochmalu b d dro d y. Zwyczajn rzecz by a produkcja mas a i sera. Na tere-
nach, gdzie uprawiano buraki cukrowe, budowano cukrownie.
Zahamowanie rozwoju budownictwa folwarcznego, a w a ciwie jego stopniowe za-
nikanie nast pi o po 1945 roku wraz ze zmian ustroju. Dawne maj tki ziemskie upa -
stwowiono, przekszta caj c je w Pa stwowe Gospodarstwa Rolne lub Rolnicze Spó -
dzielnie Produkcyjne. Nowy zarz dca z regu y jedynie eksploatowa zarówno budynki,
jak i ziemi . W ten sposób dawne zabudowania folwarczne, pozbawione nawet bie cych
prac remontowych, zacz y stopniowo niszcze , a nast pnie popada w ruin . Zdecydo-
wanie lepszy stan zachowania reprezentuj zespo y folwarczne zaadaptowane na us ugi
Acta Sci. Pol.
Kompozycje przestrzenne dolno l skich za o e pa acowo-folwarcznych 53
o wiatowe (np. szko y, o rodki wychowawcze) b d placówki zdrowotne (o rodki reha-
bilitacyjne, opieku cze itp.), w których systematycznie wykonywano niezb dne prace
konserwacyjne i naprawcze.
W chwili obecnej prawnym w a cicielem dawnych maj tków ziemskich jest Skarb
Pa stwa. Na mocy ustawy o gospodarowaniu nieruchomo ciami rolnymi Skarbu Pa stwa
z 1991 roku nadzór nad nimi powierzono Agencji W asno ci Rolnej Skarbu Pa stwa,
której zadaniem jest m.in. znalezienie nowych funkcji, odpowiednich w a cicieli lub za-
rz dzaj cych.
W wi kszo ci zespo ów obj tych opracowaniem stwierdzono stopniowe, lecz syste-
matyczne niszczenie tkanki budowlanej. Ka dy obiekt pozbawiony opieki skazany jest
na popadanie w ruin . Niestety w wi kszo ci dolno l skich wsi, w których niegdy wy-
st powa y wspania e za o enia pa acowo-folwarczne, wyró niaj ce si zarówno kompo-
zycjami przestrzennymi, kubatur , jak i starannie opracowanym wystrojem architekto-
nicznym, wspó cze nie s one obiektami najcz ciej zdewastowanymi lub popadaj cymi
w ruin .
METODY
Cel i charakter pracy, zwi zane z analiz kompozycji przestrzennych dawnych fol-
warków, narzuci y okre lone metody bada i studiów. Zastosowano przede wszystkim
metody wykorzystywane przy opracowaniach historycznych, a mianowicie wyszuki-
wanie i selekcjonowanie materia ów wyj ciowych oraz ich wzajemne porównywanie
i wnioskowanie.
Do rozwa a nad strukturami przestrzennymi dawnych gospodarstw wielkoobsza-
rowych wybrano dolno l skie wsie. Jednak ze wzgl du na zbyt rozleg y obszar, ograni-
czono go do terenów Równiny Wroc awskiej. Badaniom poddano zachowan do chwili
obecnej zabudow folwarczn , tj. datowan na po ow XVIII, poprzez XIX, a sko czyw-
szy na XX wieku.
WYNIKI BADA
Kompozycja przestrzenna dolno l skiego folwarku
W wi kszo ci opracowywanych zespo ów folwark sk ada si z dwóch cz ci: re-
prezentacyjnej, tzn. siedziby mieszkalnej w a ciciela ziemskiego wraz z parkiem, oraz
gospodarczej, czyli w a ciwego folwarku. Rezydencje stanowi y zazwyczaj dwory lub
pa ace. Do pa acu z jednej strony przylega o za o enie ogrodowe, parkowe, z drugiej za
– w a ciwy majdan gospodarczy. Zachowane ogrody to g ównie obszary dawnych kom-
pozycji barokowych; z kolei parki to rozwi zania krajobrazowe nawi zuj ce do uk adów
angielskich.
W a ciwy dziedziniec gospodarczy (rys. 1), z regu y o kszta cie wyd u onego prosto-
k ta, d u szym bokiem orientowano wzd u g ównej drogi. Do jego wn trza prowadzi o
kilka wjazdów: przynajmniej jedna brama g ówna i 1–3 tzw. polne (pomocnicze, prowa-
Architectura 7 (2) 2008
54 R. Guba ska
Rys. 1. Schemat kompozycji przestrzennej folwarku: 1 – rezydencja; 2, 3 – o cyny mieszkalne;
4, 5, 6, 9, 10 – budynki inwentarskie; 7 – stodo a; 8 – spichlerz; 11 – p yta gnojowa
Fig. 1. The plan of old farm: 1 – a mansion-house; 2, 3 – outhouses; 4, 5, 6, 9, 10 – farm buil-
dings; 7 – a barn; 8 – a granary; 11 – a dunghill
dz ce bezpo rednio na pola). W a ciwe zabudowania folwarczne, tworz ce zwarte ci gi,
dzieli y si na trzy podstawowe grupy: inwentarskie, magazynowe i pomocnicze.
Po udniow lub zachodni cz podwórza przeznaczano pod zabudow domu. Po
przeciwleg ej stronie sytuowano obiekty nara one na ewentualne po ary, mianowicie spi-
chlerze i stodo y. Obiekty o charakterze inwentarskim: stajnie, obory, chlewnie, owczar-
nie, stanowi y obudow d u szych boków dziedzi ca folwarcznego. Podwórza starano
si nie zabudowywa wysokimi obiektami, aby nie przes ania widoku z okien gabinetu
w a ciciela lub zarz dzaj cego. Powszechnie wyst powa y jedynie p yty gnojowe, rza-
dziej obiekty pomocnicze typu: ku nie, piekarnie, studnie, kurniki, go bniki. W wi k-
szych gospodarstwach na dziedzi cu, w najbli szym s siedztwie g ównego wyjazdu na
pole, znajdowa y si niedu e zbiorniki z wod . Ich g ównym zadaniem by o zebranie
brudu z kó wozów powracaj cych z prac polowych; z dobrodziejstw wody korzysta o
tak e ptactwo domowe oraz mniejszy inwentarz.
Budynki przemys u rolno-spo ywczego (m.in. gorzelnie, browary, mleczarnie, cu-
krownie) cz sto wchodzi y bezpo rednio w sk ad zabudowa folwarcznych, stanowi c
wraz z nimi obudow dziedzi ca gospodarczego b d tworzy y odr bne zespo y, nale -
ce do folwarku, ale zlokalizowane w pewnym oddaleniu od niego.
W a ciciele wi kszych maj tków ziemskich starali si zapewni podstawowe warun-
ki bytowe swoim pracownikom, z tego wzgl du budowano wzd u g ównej drogi dojaz-
dowej do folwarku pracownicze domy mieszkalne, powszechnie nazywane czworakami.
Wspomniane domy sytuowano równie wokó odr bnych dziedzi ców, tworzy y one
tzw. kolonie.
Typologia dolno l skiego folwarku
Na badanym obszarze zauwa a si du ró norodno uk adów ruralistycznych.
Szczególnie interesuj ce s struktury przestrzenne, w sk ad których wchodz za o enia
dworsko- lub pa acowo-folwarczne. Wspomniane zespo y, mimo e stanowi samodziel-
Acta Sci. Pol.
Kompozycje przestrzenne dolno l skich za o e pa acowo-folwarcznych 55
ne jednostki, to zawsze wywiera y wp yw na zabudow miejscowo ci, w której wyst -
powa y.
W kompozycjach przestrzennych wyró nia si nast puj ce usytuowania folwarku
wzgl dem zabudowa wiejskich [Guba ska 2005]:
– g ówna droga miejscowo ci dzieli wie na dwie cz ci: po jednej stronie znajduje
si teren za o enia folwarcznego, po drugiej – zagrody wiejskie (rys. 2a),
– folwark umiejscowiono po jednej stronie drogi, lecz z dwóch stron otacza go pozo-
sta a zabudowa wsi, która wyst puje tak e po przeciwnej stronie drogi (rys. 2b),
– przez zespó folwarczny przechodzi g ówna droga miejscowo ci, dziel c go na dwie
cz ci (czysto mieszkaln i czysto gospodarcz ), a pozosta a zabudowa wsi otacza go
z dwóch stron (rys. 2c),
– folwark stanowi zamkni cie wsi: zlokalizowany po jednej ze stron drogi (rys. 2d)
lub po jej obu stronach (rys. 2e),
– za o enie folwarczne zlokalizowane na skrzy owaniu dróg: w cz ci centralnej
miejscowo ci (rys. 2f) b d na jej skraju (rys. 2g).
a b c
d e f
g
Rys. 2. Schematy usytuowania folwarku wzgl dem wsi
Fig. 2. Plans old farm location with respect to village buildings
Architectura 7 (2) 2008
56 R. Guba ska
Po dok adnym przeanalizowaniu struktur przestrzennych wy cznie w obr bie za o-
e folwarcznych mo na wyró ni nast pne rozwi zania [Guba ska 2005], mianowicie:
– w zale no ci od wyst puj cej liczby dziedzi ców: jedno-, dwu-, rzadziej trzy- lub
wielodziedzi cowe (rys. 3),
– w zale no ci od kszta tów podwórzy gospodarczych (przy za o eniu, e s to fol-
warki jednodziedzi cowe): kwadratowe, prostok tne, trapezowe, trójk tne, nieregularne
(rys. 4).
a b c
Rys. 3. Schematy folwarków ze wzgl du na wyst puj c liczb dziedzi ców: a – jednodziedzi -
cowy, b – dwudziedzi cowy, c – trzydziedzi cowy
Fig. 3. The plan of old farm considering of number courtyards: a – one courtyard, b – two cour-
tyards, c – three courtyards
Rys. 4. Schematy folwarków ze wzgl du na kszta t dziedzi ców
Fig. 4. The plan of old farm considering of courtyard’s shapes
Kolejne uk ady mo na wyró ni ze wzgl du na funkcj , jak pe ni dany folwark
[Kodym-Kozaczko 1993]:
– je eli wyst powa a wy cznie zabudowa inwentarska i magazynowa, czyli typowo
gospodarcza, by to tzw. folwark polny, który pe ni funkcj pomocnicz w stosunku do
g ównego za o enia pa acowo-folwarcznego (rys. 5),
Rys. 5. Schemat folwarku polnego
Fig. 5. The plan of a eld farm
Acta Sci. Pol.
Kompozycje przestrzenne dolno l skich za o e pa acowo-folwarcznych 57
– je eli g ówn siedzib mieszkaln w zespole stanowi dom ekonoma, by to tzw.
folwark z rz dcówk , pe ni funkcj przede wszystkim gospodarcz (rys. 6),
– tzw. folwark z rezydencj oznacza , e folwark stanowi integraln ca o wraz dwo-
rem lub pa acem – siedzib w a ciciela ziemskiego, oprócz gospodarczej pe ni funkcj
równie reprezentacyjn (rys. 7).
Rys. 6. Schemat tzw. folwarku
Rys. 7. Schemat folwarku z rezydencj
z rz dcówk
Fig. 7. The plan of old farm with a mansion-ho-
Fig. 6. The plan of old farm with
use
an administrator’s house
PODSUMOWANIE
Na terenie obj tym opracowaniem stwierdzono znaczn ró norodno uk adów prze-
strzennych za o e pa acowo-folwarcznych. Wiadomo, e kompozycja i kszta t zinwen-
taryzowanych zespo ów stanowi a pewnego rodzaju kompromis pomi dzy zastanymi
warunkami przestrzennymi (m.in. istniej c ju wcze niej zabudow , sieci komuni-
kacyjn , rze b terenu) a udoskonalan na przestrzeni dziesi cioleci teori planowania
ruralistycznego. Na podstawie przeprowadzonych bada wyró niono trzy zasadnicze
typologie: okre laj ce relacje mi dzy folwarkiem a wsi , charakteryzuj ce przestrzenny
uk ad zabudowy wewn trz folwarku, a tak e ze wzgl du na funkcj reprezentacyjno-go-
spodarcz (usytuowanie rezydencji wzgl dem zabudowa gospodarczych).
Sprecyzowanie owej systematyki pozwala szczegó owiej spojrze na zagadnienia
zwi zane z budownictwem i kompozycj folwarczn , lepiej zrozumie problemy, z ja-
kimi spotykali si ówcze ni budowniczowie oraz patrze na folwark jako na niezale n
struktur ci le powi zan z wiejskimi zagrodami. Zwraca równie uwag na warto ci
historyczne zachowanych za o e pa acowo-folwarcznych, na ich kulturow spu cizn ,
a przede wszystkim na ich nierozdzielno i jednorodno przestrzenn . Zespo y fol-
warczne wywiera y znaczny wp yw nie tylko na ruralistyk danej miejscowo ci, ale tak e
na jej architektur .
Architectura 7 (2) 2008
58 R. Guba ska
PI MIENNICTWO
Bali ska G., 1996. Racot. Przemiany i zagro enia zespo ów podworskich. Wroc aw.
Guba ska R., 2004. Wspó czesny obraz za o e pa acowo- i dworsko-folwarcznych na wybranych
przyk adach z Niziny Wroc awskiej. W: Architectus 2 (16), 37–42.
Guba ska R., 2005. Folwarki nizinne Dolnego l ska od po owy XVIII do XX wieku. Wroc aw.
Guba ska R., 2006. Kompozycja przestrzenna dawnego za o enia pa acowo-folwarcznego w Cere-
kwicy. W: Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych. Zielona Góra.
T. 2, 165–170.
Guba ska R., 2007. Wspó czesny stan zachowania dawnych dolno l skich zespo ów pa acowo-fol-
warcznych. W: Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych. Zielona
Góra. T. 3, 93–100.
Kodym-Kozaczko G., 1993. Zespo y dworskie i pa acowo-folwarczne pó nocnej cz ci wojewódz-
twa leszczy skiego i ich wp yw na kompozycj i krajobraz wsi. W: Materia y III Mi dzy-
narodowego Sympozjum źAktywizacja obiektów i zespo ów architektury zabytkowej.
Krajobraz i wie ”. Pszczyna.
Maj tki wielkopolskie, 1994. Red. J. Skuratowicz. T. 1. Szreniawa.
Rolnictwo na Dolnym l sku, 1984. Red. S. Urban. Warszawa – Wroc aw.
Wi ckowska J., 1991. Za o enia pa acowe i dworskie – spójno kompozycji i odr bno w krajo-
brazie. W: Wie i miasteczko u progu zag ady. Materia y Konferencji Naukowej Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki. Wojnowice, marzec 1988, Warszawa.
SPATIAL COMPOSITIONS OF LOWER SILESIAN MANSION/GRANGE
COMPLEXES
Abstract. Mansion/grange complexes have been developing over centuries. They have ap-
peared in Lower Silesia relatively early and subjected to intense development, rst and
foremost due to high-quality of soils existing in the region under consideration. Lower Sile-
sian rural settlement structures, wherein either grange or mansion/grange layouts have been
established, feature very interesting rural arrangements. On the grounds of studies having
been made, three fundamental typologies were distinguished: 1) basing on analyses of rural
arrangement of country settlements, the relations between grange and village were determi-
ned; 2) upon detailed review of spatial compositions of selected mansion/grange layouts,
the typology due to spatial development arrangement was provided; 3) the functions of
individual granges have been reviewed and typology due to the representative/economic
functions was distinguished. It shall be born in mind that grange complexes, despite that
they were independent and self-suf cient territorial units, were always inseparable from
spatial composition of the remaining village portions. They had great effect on not only
rural character of speci c place, but also its architecture.
Key words: Lower Silesia, typology, spatial attangement, mansion/grange complexes
Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 15.06.2008
Acta Sci. Pol.
Wyszukiwarka
Wyst‘pił bł‘d podczas wyszukiwania.
Więcej podobnych podstron212/5136,
205/7183,
211/2618,
220/5507,
204/4606,
111/6819,
134/3071,
93/599,
184/793,
172/5402,
734/9201,
731/7172,
705/7717,
712/2648,
727/4341,
