MŁODA POLSKA (Od lat 90. XIX w. do lat I wojny światowej)


Manifesty i programy epoki


Różnorodność tendencji w poezji


Typy dramatów młodopolskich


Polacy i Polska w "Weselu"


Symbole - "rozdarta sosna" oraz "złoty róg", "czapka z piór", "złota
podkowa", "chocholi taniec"


Wszechstronność Stanisława Wyspiańskiego


Naturalistyczny obraz klęski powstania styczniowego


Cechy powieści


"Lalka" - "Ludzie bezdomni" - różne sposoby narracji


Człowiek i przyroda w "Chłopach"


Znaczenie pojęć

Manifesty i programy epoki

Zenon Przesmycki-Miriam w artykule "Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko
we współ-czesnej poezji belgijskiej" zarzucał filozofii pozytywistycznej
minimalizm poznawczy i rezy-gnację z określania miejsca człowieka w naturze.
Sztuka "wielka", nieśmiertelna powinna być symboliczna i odkrywać świat
poprzez intuicję - być "sztuką dla sztuki", "wyzwoloną".
Stanisław Przybyszewski w wyznaniu wiary "Confiteor" uważał, iż sztuka
nie ma celu, po-nieważ jest celem sama w sobie. Sztuka "wyzwolona" jest
odbiciem absolutu - dążeń człowie-ka. Ma ona być "religią ubogich", artysta
zaś - jej kapłanem.
"Młoda Polska" Artura Górskiego mówił o potrzebie sięgnięcia do ideałów
romantyzmu. Literatura winna kontynuować ideę irredenty. Sztuka narodu
nie mogła być "wyzwolona", gdyż musiała służyć Polakom.
Ludwik Krzywicki w artykule "O sztuce i nie-sztuce" podkreślał zależności
sztuki od życia społecznego, procesów ekonomicznych. Był zwolennikiem ukazywania
problemów egzysten-cjonalnych w realiach życia. Krytykował estetyzm modernistyczny,
który prowadził do efek-ciarstwa oraz tendencyjność.
"Najnowsze prądy w poezji naszej" Piotra Chmielowskiego wykazywały
zainteresowanie oświeceniem, filozofią Hipolita Taineła. Sztuka powinna
przeciwstawiać się idealizmowi, ukazywać obserwacje psychologiczne.
Artykuł "Forpoczty" ("straż przednia") autorstwa Wacława Nałkowskiego,
Marii Komor-nickiej i Cezarego Jellenty dzieli jednostki na typy: nerwowy,
zdolny do ewolucji oraz zwie-rzęcy, oporny na nowe idee. Nerwowców charakteryzuje
walka z zastojem społecznym.

Różnorodność tendencji w poezji

Inspiracją dla poezji młodopolskiej stały się wiersze Charlesła Baudelaireła,
Paula Verla-ineła i Jeana-Arthura Rimbauda.
Baudelaire w tomie "Kwiaty zła" ukazywał podłość i zwierzęcość ludzkiej
natury, brnącej w grzech i upadek. Drwił z moralności, przedstawiał perwersyjną
erotykę. W turpistycznym wierszu "Padlina" użył kontrastu między obrazami
młodości, życia i piękna, a obrazami śmierci, rozkładu i zgnilizny.
Utwory "Do czytelnika" i "Spleen" są wyrazem modernizmu i filozofii
Schopenhauera. Deka-dentyzm staje się "przyrodnim bratem nudy", a "ciężkie
niebo", "szare światło" i "spleśniałe mury" budują krajobraz stanu duszy.
Baudelaire stosował teorię analogii, zakładającą, iż poznanie rozumowe,
zmysłowe oraz du-chowe, uczuciowe są ze sobą powiązane; mówią o jedności
świata. Teoria synestezji mówiła o współodczuwaniu wrażeń; skierowania
ich do innego zmysłu niż na ten, na który działają. Sonet "Oddźwięki" ukazuje
naturę jako "las symbolów" połączonych w "głęboką jedność" wraz z "dźwiękami,
wonią i kolorami".
Poeta jest jak albatros, który imponuje lotem, a schwytany na morzu
i postawiony na pokła-dzie jest niezgrabny i nie potrafi się poruszać.
Verlaine w wierszu "Niemoc" przedstawił portret dekadenta. Manifestem
poezji symboli-stycznej, uczuciowej i muzycznej stał się utwór "Sztuka
poetycka".
W twórczości Rimbauda występują elementy surrealistyczne, wizyjne;
przewija się motyw wolności wewnętrznej w wierszu "Moja bohema" i "Statek
pijany".

Kazimierz Przerwa-Tetmajer w manifeście epoki, "Koniec wieku XIX"
próbuje znaleźć wartości, które chroniłyby dekadenta przed uczuciem braku
sensu życia. Pojawiają się propo-zycje działań, stanowiące "tarczę przeciw
włóczni złego". Do zachowań aktywnych należy walka, przekleństwo, wzgarda,
ironia, czerpanie radości z życia; postawy bierne to rozpacz, rezygnacja.
Ani one ani wiara w "byt przyszły" i religia nie dają pocieszenia. Bohater
pozo-staje milczący, pełen cierpienia i czuje bezradność.
Tęsknotę za nirwaną, stanem pól-życia, pół-śmierci, wyzbyciem się pragnień
i aktywności zawarł w "Hymnie do nirwany".
Wiersz "Niech żyje sztuka" mówi, że stanem uśmierzenia "bólu istnienia"
może być kontem-placja sztuki - "chociaż życie nasze nic niewarte, evviva
lłarte".
Miłość fizyczna, zmysłowa jest środkiem zapomnienia. Kobieta stanowi
instrument chwilowej rozkoszy, która "myśl skrzydlatą" mężczyzny kieruje
"w nieskończone przestrzenie nieziem-skiego świata".
Liryki tatrzańskie: "Melodia mgieł nocnych", "Widok ze Świnicy do Doliny
Wierchcichej" ukazują impresję, symbolizm, nastrój melancholii. Personifikacji
ulega mgła; jej ruch sprawia wrażenie tańca. Poeta stosuje synestezję -
"potoków szmer", "gwiazd promienie", "srebrzystoturkusowa cisza".
Utwór "Na Anioł Pański" cechuje muzyczność, nastrój bólu. Ukazuje wędrówkę
"zadumy polnej, osmętnicy" przez wieczorny krajobraz i "samotnej duszy"
ze "skargą i rozpaczą". Sta-nowią one alegorię smutku, którym nasycony
jest krajobraz i człowiek. Wędrowiec i "szare dymy" symbolizują dekadenta,
artystę, przemijanie życia oraz ludzkie ludzkie myśli; grób dziewczyny
oznacza upadek, zagładę.

Jan Kasprowicz był twórcą sonetów "Z chałupy". Kontynuują one problematykę
pozytywi-styczną, społeczną - nędzy chłopskiej. Sonet XV przedstawia tragiczną
biografię wdowy, któ-ra straciła ziemię, oddała dzieci na służbę, tułała
się jako najemna robotnica i żebraczka, by wreszcie umrzeć w polu, w samotności.
Sonet XXXIX mówi o ambicjach wiejskiego chłopca, który zdobywał wiedzę
wbrew życiowym trudnościom, ale karierę zakończyła choroba i śmierć. Sonety
utrzymane są w konwencji realistycznej i naturalistycznej; dotyczą życia
co-dziennego, podkreślają związek człowieka z przyrodą, brak jest komentarza
wobec krzywd bohaterów, istnieje narrator - "opowiadacz z ludu".
Cykl czterech sonetów "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" ukazuje
obraz róży i spróchniałej limby od pory rannej do wieczornej. Kwiat sugeruje
życie i piękno; przeżywa uczucia "jak lęk, jak żal, jak dech tęsknoty".
Jego reakcje są zmienne i ulotne; jest "samotny, senny, zadumany". Drzewo
powalone przez burzę, niegdyś potężne, teraz oznacza śmierć. Bu-rza to
gwałtowne wydarzenie, nowa idea. Symbolikę i impresję dopełnia synestezja
- "echowe grania", "wilgotna biel".
Kasprowicz jest autorem hymnów "Dies irae", "Święty Boże, Święty Mocny",
"Salve Regi-na", "Hymn świętego Franciszka z Asyżu". "Dies irae" przedstawia
wizję Sądu Ostatecznego. "Koniec świata" zapowiada głos surmy; nad ziemią
rozgrywają się "pożary słońc", "krzepnięcie ognia" i "ciemnienie blasku".
Natura zamiera; wiatr tworzy z kłębów mgieł "potworne, dzikie kształty"
i niszczy florę. Krajobraz opanowuje trzęsawisko, z którego wy-nurza się
fauna utożsamiana z brzydotą i złem: "kłęby żmij", "czarne pijawki", "zielone
jasz-czury". Trąba wzywa na Sąd żywych oraz zmarłych spod "miliardów męczeńskich
krzyży". Świadkami zagłady są: Chrystus - symbol miłosierdzia i ofiary
z własnego życia dla życia ludzkości; "jasnowłosa Ewa" sugeruje ludzką
naturę - wcielenie erotyzmu, pierwotnego grze-chu, narzędzia Szatana oraz
źródło rozkoszy; Adam - symbol poczucia winy, pokuty. Świat ogarnia wizja
strachu, gniewu bożego oraz obawa katastrofy i unicestwienia. Po przegranej
walce dobra ze złem Stwórca usuwa ludzkość z powierzchni Ziemi. Katastrofizm
w sztuce pojawia się w wyniku świadomości kryzysu wartości i poczucia zagrożenia
współczesnością. Proroctwo końca świata skojarzone jest z Apokalipsą. Podmiot
liryczny uważa, iż to Bóg jest powodem grzechu człowieka, gdyż On zaszczepił
instynkty, żądzę posiadania, gniew i zawiść. Postawa ta jest "wadzeniem
się z Bogiem" czyli prometeizmem. W romantyzmie tyczył się on tylko Polaków,
a w neoromantyzmie - całej ludzkości. Hymn cechuje ekspresja - kontrasto-wość,
hiperbolizacja obrazów, napięcie emocjonalne, poczucie odrazy u czytelnika.
Kompozy-cja opiera się na powtarzającej litanii "Kyrie elejson".

Leopold Staff w wierszu "Kowal" z tomu "Sny o potędze" przełamuje postawę
dekadencką czyli "słabość", "chorą niemoc", "skazę", "pęknięcie". Symboliczny
kowal obrabia psychikę; "drogocenny kruszec" zmienia się w serce, które
ma być "hartowne, mężne, dumne, silne". Utwór jest pełen dynamiki, stał
się manifestem samodoskonalenia i "woli mocy". Staff wzywa człowieka do
odnowy i kształtowania własnego wnętrza, heroizmu i aktywności.
"Deszcz jesienny" tworzy nastrój smutku, melancholii, znużenia i monotonii.
Deszcz jest "jednaki, miarowy, niezmienny"; jest "szklanym płaczem". Obraz
przyrody łączy się ze stanem emocjonalnym podmiotu mówiącego - autor stosuje
psychizację krajobrazu.
Wiersze "Życie bez zdarzeń" i "Przedśpiew" są wyrazem postawy franciszkańskiej
od strony świeckiej i postulują aprobatę rzeczywistości, życie w harmonii
i optymizmie.

Poeci Młodej Polski poruszali szerokie spektrum tematyczne - rola i
zadania sztuki, pejzaż, folklor, problemy społeczne i egzystencjalne człowieka
końca wieku XIX, miłość, katastro-fizm, antyk, Biblia. Inspiracje czerpano
z przyrody, filozofii i kierunków artystycznych epoki. Poetykę cechuje
muzyczność, analogia, synestezja, wizyjność, symbolizm, naturalizm, nastro-jowość,
impresja i ekspresja.

Typy dramatów młodopolskich

Istniały dwa zasadnicze typy dramatów - symboliczny i naturalistyczny
oraz dodatkowo eks-presjonistyczny.
Przykład pierwszego stanowi "Wesele". Wyspiański zachowuje starożytną
zasadę trzech jedności - miejsca, czasu, akcji. W jednej scenie nie ma
więcej niż trzech postaci.
Dramat posiada dwa wątki społeczno-obyczajowy związany z osobami rzeczywistymi
oraz fantastyczno-symboliczny - z osobami dramatu, zjawami. Występują także
symboliczne sceny - "chocholi taniec" i przedmioty - "złoty róg", "czapka
z piór". W akcie III następuje połącze-nie fantastyki z realizmem.
Dramat cechuje synkretyzm - synteza sztuk. Pojawia się muzyka i tańce
weselne oraz elementy plastyczne, obrazy Matejki - Stańczyk, Wernyhora
- wiszące nad biurkiem Gospodarza.
Istnieją elementy ludowe: obrzęd weselny, oczepiny, wizerunki Matki
Boskiej, gwara, przy-słowia ludowe - Gospodarz mówi "A bo chłop i ma coś
z Piasta, chłop potęgą jest i basta".
Dramat powstał w kilku konwencjach: akt I - komediowa, satyryczna,
szopkowa (zmęczeni weselnicy zjawiają się w izbie przytanecznej, wymieniają
kilka zdań, po czym zjawiają się następne postaci), akt II i III - symboliczna,
wizyjna.

Do drugiego typu należy "Moralność pani Dulskiej" - "Tragikomedia kołtuńska".
Tytułowa postać, właścicielka kamienicy zmierza do uznania społecznego,
ale nie przestrzega zasad mo-ralnych, prawdy, miłosierdzia. Wypowiada lokal
kobiecie, która próbowała popełnić samo-bójstwo po zdradzie męża, gdyż
pod kamienicę przyjechało pogotowie. Wyraża się wówczas: "Ja zawsze tak
żyłam, aby nikt nie mógł powiedzieć, że byłam powodem skandalu". Dulska
terroryzuje otoczenie, napędza domowników do pracy. Jest obłudną, wyrachowaną
i wzbu-dzającą odrazę egoistką. Na co dzień używa języka trywialnego, pełnego
agresji, natomiast do gości mówi wykwitnie. Uważa, iż "na to mamy cztery
ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział".
Jej syn, Zbyszek romansuje ze służącą, Hanką. Juliasie-wiczowa proponuje,
by Dulska zwolniła służącą. Matka uważa jednak, że lepiej będzie jak syn
"wyszumi" się w domu. Hanka zachodzi w ciążę i Zbyszko postanawia małżeństwo.
Dul-ska nie chce doprowadzić do mezaliansu, który poniżyłby jej dom w oczach
znajomych. Zby-szek, przekonany przez Juliasiewiczową o tym w jak trudnej
sytuacji pod względem material-nym i towarzyskim znalazłby się po ślubie,
rezygnuje ze swego planu. Hanka z Tadrachową ustalają odszkodowanie. Po
ich odejściu Dulska mówi: "Będzie znów można zacząć żyć po bożemu". Biernym,
milczącym i zdominowanym przez żonę jest Felicjan. Odsuwa się od spraw
rodzinnych, wypowiada jedno zdanie: "A niech was wszyscy diabli". Świadczy
ono o krótkim, momentalnie wygasającym buncie.
Gabriela Zapolska wprowadziła pojęcie dulszczyzny, kołtunerii, czyli
obłudy mieszczanina, filistra. Postawę charakteryzuje niewykształcenie,
moralność wśród obcych, materializm. Ob-łuda Dulskiej polega na zabiciu
uczucia i godności.
Dramat naturalistyczny cechuje obecność idei walki o byt i eliminowania
jednostek słabszych, choć prezentujących wyższe wartości moralne. Teoria
naturalistyczna mówi, że to co ułomne fizycznie, jest inne psychicznie.
Ukazywane są postaci zmierzające do uznania społecznego, ale nie respektujące
miłosierdzia, prawdy.
Utwór odznacza się realizmem, konkretyzacją akcji, czasu i środowiska
oraz dokładnym opi-sem wnętrz i kostiumów.
Istnieje prawdopodobieństwo zachowań bohaterów i zindywidualizowanie
ich języka.

Polacy i Polska w "Weselu"

Genezą utworu stało się wesele Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną
w pod-krakowskich Bronowicach w listopadzie 1900r. Postaci można podzielić
na osoby (rzeczywiste) i osoby dramatu (zjawy). Głównymi osobami są: Pan
i Panna Młoda, Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer), Gospodyni, Dziennikarz
(ze stańczykowskiego, konserwatywnego pisma "Czas"), Poeta (Kazimierz Przerwa-Tetmajer),
Czepiec (wójt, starosta wesela), Klimi-na, Radczyni (Antonina Domańska
- autorka książek dla dzieci), Rachela (córka karczmarza Singera), Jasiek
(brat Panny Młodej). Weselnicy wywodzą się z inteligencji bądź z chłopstwa.
Akt I ma charakter realistyczny i jest obserwacją społeczeństwa. Chłopi
interesują się życiem społecznym - Czepiec pyta Dziennikarza - "Cóż tam,
panie, w polityce?". Inteligenci lekcewa-żą to jednak - uważają stan za
ograniczony do zasięgu parafii. Traktują chłopów jako skansen obyczajów
i wartości, urzeczywistniających ideę "wsi spokojnej" Kochanowskiego. Chłopów
cechuje patriotyzm i zapał, ale potrzeba im przywódcy - Czepiec wspomina
tradycję udziału chłopów w powstaniu kościuszkowskim. Inteligencja nie
rozumie obyczajów, nie wie nic o pracy na roli - w rozmowie z Radczynią
Klimina mówi - "Wyście sobie, a my sobie ..." - Po-eta - "My do Sasa, wy
do lasa". Gospodarz wytyka artystom, że popadają w chłopomanię, pseudofascynację
wsią i pijaństwo - Nos.
Dialog Poety i Racheli wzywający na weselę Chochoła zapowiada zmianę
konwencji - Akt II ma charakter fantastyczny, symboliczny i związany jest
z osobami dramatu. Zjawy są personi-fikacją rozterek wewnętrznych, myśli,
marzeń i odczuć osób realnych. Marysi ukazuje się Widmo, Dziennikarzowi
- Stańczyk, Poecie - Czarny Rycerz, Panu Młodemu - Hetman, Dzia-dowi -
Upiór, Gospodarzowi - Wernyhora. Widmo symbolizuje tęsknotę miłosną chłopki
do zmarłego narzeczonego. Stańczyk jest alegorią troski o losy kraju. Dziennikarz
stwierdza, że Polacy są bezczynni, również i on; bez walki zmierzają ku
zatraceniu. Błazen krytykuje dzia-łalność lojalistów. Daje dziennikarzowi
kaduceusz - symbol władzy - mówi "mąć tę narodową kadź, serce truj, głowę
trać". Dziennikarz przeżywa rozterkę, ale rezygnuje z podjęcia postę-powych
działań. Rycerz Zawisza Czarny jest wcieleniem marzeń artystów Młodej Polski
o sile i potędze ducha. Ukazuje Poecie jego pustkę jako dekadenta i nicość
w czasach gdy społe-czeństwo potrzebowało literatury tyrtejskiej. Hetman
Branicki, targowiczanin jest symbolem zdrajcy ojczyzny i ideałów. Ukazuje
Panu Młodemu, że jego ślub jest wyrazem ludomanii, nie zaś faktycznego
zbratania się chłopów i inteligencji. Upiór to Jakub Szela, który był przywód-cą
rabacji galicyjskiej. Stwierdza, iż między chłopami, a inteligencją nie
może istnieć porozu-mienie. Upiór symbolizuje mściciela krzywdy chłopskiej
i nosi ciężar morderstwa popełnione-go na szlachcie. Wernyhora to legendarny
Kozak z II poł. XVIII, który wieszczył wojny na-poleońskie, rozbiory i
wyzwolenie Polski. Przekazuje on gospodarzowi złoty róg oraz misję zorganizowania
wśród chłopów zrywu narodowego. Ten okazuje się nieodpowiedzialny - od-daje
róg Jaśkowi i znużony zabawą zasypia.
Akt III łączy dwie płaszczyzny utworu. Gospodarz przypomina sobie o
"niepodległościowym zleceniu". Okazuje się, że Jasiek zgubił róg schylając
się po czapkę z piórami. Nie ziściły się marzenia o wolności. Zebrani tańczą
w błędnym kole niemocy i zapomnienia w rytm śpiewu chochoła.
Wyspiański ukazał przygnębiający obraz społeczeństwa. Wykazał podział
stanowy, którego nie zmieniają chłopomańskie gesty inteligentów. Chłopi
czują niechęć do szlachty z powodu zatargów historycznych i braku faktycznego
zainteresowania losami kraju. "Wesele" jest kry-tyką teraźniejszości i
przeszłości. Stanowi sąd nad biernością, egoizmem i pychą inteligencji.
Wyspiański potępiał postawy dekadenckie. Obalił mit wspólnoty narodowej
i mit arkadyjski. Konkluzję dramatu zawiera symboliczny "chocholi taniec".

Symbole - "rozdarta sosna" oraz "złoty róg", "czapka z piór", "złota
podkowa", "chocholi taniec"

Symbol "rozdarta sosna" łączy się z głównym bohaterem powieści "Ludzie
bezdomni" Stefana Żeromskiego. Tomasz Judym wyrzeka się osobistego szczęścia,
nie decyduje się na małżeństwo z Joasią Podborską. Rani ją, odtrącając
miłość i plany na stworzenie rodziny.
Bohater pochodzi z ubogiej, robotniczej rodziny. Po zdobyciu zawodu
lekarza jego celem staje się walka o ulepszenie rzeczywistości - pomoc
bezdomnym z warszawskich ulic, ubogim chłopom z Cisów i pracującym w nieludzkich
warunkach robotnikom z Zagłębia. Judym ape-luje do innych o wrażliwość
społeczną. Wygłasza referat u doktora Czernisza o zrzeczeniu się honorariów
za leczenie biedaków - traci aprobatę własnego środowiska. Stawia światu
wyma-gania maksymalne, ale realne. Judym zorganizował przy zakładzie uzdrowiskowym
mały szpital dla ludności Cisów. Opracował projekt osuszania bagien, pogarszających
warunki zdrowotne. Spotkał się jednak z oportunizmem zarządcy, Krzywosąda.
Światem, w którym porusza się Judym rządzi zasada zysku. Postawa buntu,
"szewska pasja" prowadzi do samot-nej walki z otoczeniem, bezdomności fizycznej
i duchowej. Judym zamieszkuje w przygod-nych lub służbowych mieszkaniach.
Bezdomnymi są również: brat Tomasza, Wiktor - dzia-łacz robotniczy, w obawie
przed represjami tułający się wraz z rodziną po Europie, Korzecki - inżynier,
świadek krzywdy i nędzy górników Zagłebia, Joanna - nauczycielka wędrująca
po domach swoich wychowanków. Ujawnia się dramat szlachetnych jednostek,
które w oczach społeczeństwa są maniakami. Postać Judyma przypomina bohatera
romantycznego. Podobnie jak Kordian szuka drogi życiowej i walczy samotnie,
jest wrażliwy na krzywdę jak Konrad Wallenrod i bierze odpowiedzialność
za losy innych wzorem Konrada z III cz. "Dziadów". Awans społeczny rodzi
konflikt, gdyż z jednej strony Judym zrzeka się związku z warstwą robotniczą,
z drugiej zaś chce pomagać ludziom tego stanu. Decyduje się na rozstanie
z uko-chaną, aby odpowiedzialność za bliskich nie wiązała mu rąk w walce
ze złem. Po spotkaniu z Joasią przeżywa rozterkę wyboru między "urodą życia"
a altruizmem. Zostaje sam jak rozdarta przez huragan sosna. Symbol jest
jednocześnie psychizacją krajobrazu.

"Złoty róg", który otrzymał Gospodarz od Wernyhory, jest symbolem myśli
kierującej naro-dem. Ma zachęcić do walki o niepodległość. "Na jego rycerny
głos spotężni się Duch, podej-mie Los". Gospodarz, który miał być przywódcą,
przekazał róg Jaśkowi. Ten zgubił go na-chylając się nad "czapką z piór".
Ona zaś symbolizuje tradycję i poczucie własności. Próżność doprowadziła
do zaprzepaszczenia idei narodowej. Motywem chciwości staje też zamknięta
w skrzyni przez Gospodynię "złota podkowa" - symbol szczęścia w walce.
Chochoł pojawia się również w finale "Wesela", gdy gromada chłopów
i inteligencji oczekuje dźwięku złotego rogu. Chochoł przyśpiewuje zgromadzonym
do monotonnego tańca - "Miałeś chamie złoty róg, miałeś chamie czapkę z
piór: czapkę wicher niesie, róg huka po lesie, ostał ci się ino sznur."
Zgromadzeni pogrążeni w letargu dreptają w kółko. "Chocholi taniec" jest
symbolem marazmu; bezsilności i apatii po przegranych powstaniach narodowych.
Stanowi on motyw negatywny i pesymistyczny. Nadzieją dla Polaków jest róża,
która ożyje po zrzuceniu słomy chochoła.

Wszechstronność Stanisława Wyspiańskiego

Artysta żył w latach 1869-1907, a jego postać związana była z Krakowem.
Studiował w Szkole Sztuk Pięknych i na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był
kierownikiem graficznym kra-kowskiego "Życia". Oprócz malarstwa interesowały
go inne dziedziny plastyki: grafika, sztuka witrażowa, polichromia oraz
scenografia i kostiumologia teatralna. Wyspiański był zwolenni-kiem historycznego
malarstwa Jana Matejki. W obrazach ulubionymi tematami były portrety ("Portret
Lucjana Rydla", "Studium dziewczynki", "Autoportret"), mitologia ("Jutrzenka"),
Biblia ("Madonna z dzieciątkiem"), wieś ("Chochoły"), macierzyństwo ("Śpiący
Staś"), pej-zaż ("Widoki na Kopiec Kościuszki"), a także szkice do książek.
Ujawnia się tu styl secesyjny (dekoracyjna, kapryśna linia) oraz impresjonistyczny.
W literaturze Wyspiański stał się naj-większym obok romantyków twórcą dramatów.
Był pierwszym inscenizatorem "Dziadów". Zadebiutował "Warszawianką", a
kolejnymi utworami były "Lelewel", "Noc listopadowa", "Bolesław Śmiały",
"Wesele", "Akropolis", "Wyzwolenie". Określano go mianem "czwartego wieszcza".

Naturalistyczny obraz klęski powstania styczniowego

Stefan Żeromski w opowiadaniu "Rozdzióbią nas kruki, wrony..." ukazuje
haniebną śmierć powstańca Andrzeja "Winrycha" Boryckiego z rąk Moskali.
Bohater jest symbolem narodu, który broni się. Stado wron obsiada zwłoki,
a jedna z nich przebija dziobem czaszkę i dostaje się do mózgu. Narrator
nazywa mózg Winrycha "ostatnią fortecą polskiego powstania". Ptaki stanowią
symbol zaborców. Pojawia się chłop, który ściąga z trupa odzienie i zdejmuje
skórę z zastrzelonego konia. Następnie grzebie zwłoki powstańca i konia
w jednym dole. Chłop dziękuje Bogu za łup - nędzarz nie ma świadomości
patriotycznej, jest obojętny na to, co nie-związane z bytem materialnym.
Motywacją jego działania jest chęć przetrwania biedy - kieruje się instynktem
samozachowawczym. Pisarz uważa szlachtę winną nędzy, ciemnoty i degenera-cji
chłopstwa. Krytykuje tych, którzy dążyli do ugody z carem - ugrupowanie
Stańczyków - nazywa ich "metafizykami reakcji i prorokami ciemnoty". Poprzez
motto utworu, słowa "Irydionu" Zygmunta Krasińskiego, Żeromski wyraża konieczność
przygotowania niższych klas do pełnoprawnego uczestnictwa w społeczeństwie,
które kiedyś odzyska niepodległość. Opowiadanie utrzymuje się w konwencji
naturalistycznej. Język jest zindywidualizowany na styl inteligenta końca
XIX w. i cechuje go ekspresja. Pisarz zestawia wydarzenia z obraz natu-ry,
deszczowym porankiem jesiennym.

Cechy powieści

Powieść kontynuowała nurt realistyczny i czerpała inspiracje z naturalizmu
i impresjonizmu.
Element naturalistyczny stanowi pesymistyczna wizja determinizmu -
bohater podporządko-wany jest instynktom (miłości, agresji, strachu, nienawiści),
a jego wolę więzi rytm biologicz-ny. Człowieka cechuje walka o byt, w której
wygrywa jednostka bezwzględna, pozbawiona wątpliwości etycznych. Indywidualista
nie spełniający norm zostaje odrzucony przez otocze-nie. Istnieją tendencję
do brutalizacji obrazu świata.
Do elementów impresjonizmu zalicza się narratora i sposób narracji.
W "Ludziach bezdom-nych" jest on subiektywny, patrzy z punktu widzenia
bohatera. W "Chłopach" istnieje trzech narratorów. Pierwszy - realistyczny
i obiektywny, drugi - członek gromady oraz trzeci - impre-sjonistyczny.
Istnieją epizody nie związane z tokiem akcji. Pisarz ogranicza rolę
fabuły. Kompozycja jest luźna i otwarta. Powieść prezentuje irracjonalność
psychiki bohatera - emocje górują nad roz-sądkiem.

"Lalka" - "Ludzie bezdomni" - różne sposoby narracji

Prus wprowadził dwóch narratorów. Pierwszy prowadzi obiektywną narrację
autorską, która obejmuje wydarzenia z dwóch lat. Jest wszechwiedzący, ocenia
i komentuje akcję. Niekiedy posługuje się postacią Wokulskiego - z jego
perspektywy opisuje Powiśle. Istnieje przewaga między narracją a dialogami.
Narrator subiektywny to Rzecki w "Pamiętniku starego subiekta". Posługuje
się on retrospek-cją, odwołaniem do wspomnień, przeżyć, narusza chronologię
i przez to może omówić wyda-rzenia kilkudziesięciu lat. Opis ma charakter
sentymentalny i humorystyczny. Stylizacja po-etycka narracji subiekta pogłębia
wizerunek psychologiczny bohaterów, ukazuje uczucia.
Żeromski problematykę pozytywistyczną umieścił w formie powieści modernistycznej.
Kon-struuje ona bohatera prowadzącego przez pozornie obiektywną, trzecioosobową
narrację. Nar-rator przyjmuje jednak punkt widzenia bohatera i jego system
wartości. Pojawia się monolog wewnętrzny. Obiektywne postrzeganie zastąpione
jest emocjonalnym przeżywaniem.
W "Ludziach bezdomnych" istnieje także narracja jawnie subiektywna,
pierwszoosobowa - stanowią ją wyznania Joasi w pamiętniku.
Narrację powieści cechuje drobiazgowość opisu, nadmiar szczegółów.
Język prozy nabiera często cech poezji poprzez "bogate mówienie". Pisarz
posługuje się psychizacją krajobrazu dla wyrażenia rozterki duchowej Judyma.

Człowiek i przyroda w "Chłopach"

Powieść ukazuje życie wiejskiej społeczności w ciągu czterech pór roku.
Wieś Lipce i jej mieszkańcy zostali umieszczeni w wymiar mitu, poza czas
historyczny i konkretne miejsce.
Władysław Reymont ukazał hierarchię społeczności, stosunki między chłopami
a dziedzicem - spór o serwituty, realistyczne opisy czynności na roli i
w gospodarstwie, zabaw i obrzędów. Dokonuje apoteozy ludzkiego trudu i
przywiązania do ziemi. Życie gromady wpisane jest w tradycję oraz czas
biologiczny i sakralny. Zmiany pór roku decydują o dniach pracy i rozrywki
chłopów. Cykliczne następowanie po sobie siania zboża, pielęgnacji, zbioru,
młócki i kopania ziemniaków urasta do rangi "zegara życia". Rytm ten ma
charakter pierwotny, nie należy do świata kultury. Czas obrzędowy wyznacza
święta kościelne - adwent, Wielki Tydzień i odpu-sty, które łączą religię
z życiem towarzyskim. Dla chłopów możliwością rozrywki jest taniec. Stanowi
on kontynuację tradycji ludowej, weselnej i próbę zaspokojenia potrzeb
estetycznych. Symbolizuje także witalność. Według Reymonta, zgodnie z naturalizmem,
człowiek jest czę-ścią natury, cechuje go walka o byt jako motyw życia.
Następuje mitologizacja (nadanie więk-szej rangi, uniwersalizacja) egzystencji
ludzkiej, która poddana jest cyklicznym zmianom - jesienią istnieje konieczność
umierania, aby na wiosnę dać miejsce dla nowego istnienia. Mi-tologizacji
ulegają także postaci Jagny i Boryny. Jagna, żona Boryny, kochanka jego
syna Antka w płaszczyźnie realistycznej jest kochliwą, niezdolną do hamowania
popędów seksual-nych dziewczyną. Jest odmienna od członków gromady - narusza
ich normy moralne i zostaje ofiarą samosądu. Witalna siła Jagny, odzwierciedlająca
rozrodczy pęd przyrody, pozwala określić ją jako mit ziemi, Matki-Natury,
Kobiety-Ewy. Boryna jest oschłym, despotycznym, bogatym chłopem. Przed
śmiercią wychodzi na pole, nabiera ziemi i zaczyna siać. Urasta do symbolu
"Piasta na świętych niwach". Stanowi mit Siewcy uświęconego rolniczym obrzędem
i biorącego symboliczny ślub z Ziemią-Naturą. Śmierć Boryny nie zmienia
dotychczasowego rytmu życia wsi.

Znaczenie pojęć

Dekadentyzm - termin Teofila Gautiera - schyłkowość, uważano, iż kultura,
cywilizacja i ludzka moralność dążą do upadku w świecie myśli kategoriami
zysku i opłacalności. Postawa była mieszaniną pesymizmu, zwątpienia w celowość
istnienia i negacji nauki, postępu. Deka-dent manifestował zanik chęci
życia, biernie zdawał się na los. Stawiał sztukę nad naturalno-ścią, wyrafinowanie
na prostotą, chorobę nad zdrowiem. "Choroba końca wieku" objawiała się
ucieczką w "sztuczny raj" przez środki odurzające i perwersyjną erotykę.
Przykładem de-kadenta był Stanisław Przybyszewski - pisał - "Norma to głupota,
degeneracja - to geniusz!".
Modernizm - dążenia do odrębności, nowatorstwa, krytyczny stosunek
do tradycji. Podstawę dały filozofie: Artura Schopenhauera i Fryderyka
Nietzschego. Pierwszy z nich w dziele "Świat jako wola i wyobrażenie" uważał,
że życiu człowieka towarzyszy cierpienie. Popęd życiowy zmusza go do zaspokajania
pragnień i ambicji. Aktywność ta przysparza mu klęsk, upokorzeń, niezadowolenia
z rzeczywistości, z siebie i lęku przed śmiercią. Człowiek szuka ucieczki
przed życiem, które jest pasmem męki. Ukojenie "bólu istnienia" sprowadza
się do wyzbycia pożądań; wyzwolenia od świata. Schopenhauer uważał, iż
stanem realizującym tę postawę jest nirwana - niebyt. Drugą możliwością
była kontemplacja i przeżywanie piękna natury i sztuki. Twórca stał się
kapłanem sztuki.
Fryderyk Nietzsche głosił relatywizm poznawczy. Za prawdę uznawał,
to co służy życiu. Człowiek z subiektywnych doznań tworzy imaginację świata.
Relatywna jest również etyka, która stanowi pochodną ludzkiej natury. W
utworze "Tako rzecze Zaratustra" zakwestionował wartości filozofii chrześcijańskiej
i demokracji - altruizm, wolność, równość, litość - uważał je za "etykę
niewolników", w nich upatrywał upadek kultury. Domagał się uwolnienia jednostek
o wyjątkowej sile wewnętrznej i biologicznej od ograniczeń moralnych. Nadludzie
powinni mieć prawo działania "poza dobrem i złem". Nietsche głosił dwie
postawy życiowe: apolliń-ską i dionizyjską. Pierwsza zakładała przeciwstawienie
się harmonii, jasności i dążenie do doskonałości zgodnej z normą kulturową.
Druga - wewnętrzny konflikt, niepokój, poszukiwa-nie bujności życia pozbawionego
norm.
Henryk Bergson krytykował intelekt, uznawał intuicję za sposób poznawania
świata. Zaletami intuicji są: dynamika, zmienność i wyłamywanie się ze
schematów. Uważał również że moto-rem rozwoju człowieka jest wewnętrzna
siła - elan vital.
Neoromantyzm - podkreślał związek epoki z tradycją filozoficzną i
literacką romantyzmu. Dwie orientacje Młodej Polski - "uspołeczniona" i
"wyzwolona" odwoływały się odpowiednio do romantyzmu narodowego i uniwersalistycznego.
Pierwsza kontynuowała tradycję polskiej irredenty ("Rozdzióbią nas kruki,
wrony..."), druga kładła nacisk na problemy moralne, este-tyczne.
Fin de siecle - określa koniec wieku związany z poglądem o upadku
kultury europejskiej.
Symbolizm - nazwa pojawiła się w tytule manifestu francuskich poetów,
na łamach pisma "Le Figaro". Symbolizm cechowało przekonanie, że świat
materialny jest jedynie zasłoną skrywającą niepoznawalny zmysłami byt idealny,
wieczny, mistyczny. Głównym zadaniem poezji było przeniknięcie owego bytu.
Literatura, starając się wyrazić "stan duszy", musi suge-rować treść przez
zmysłowy równoważnik, emocjonalną sugestię - symbol. W odróżnieniu od alegorii,
może on być różnie interpretowany. Zamierzona wieloznaczność i brak wyrazistości
powodują, że sens dzieła pozostaje częściowo ukryty. Symboliczne obrazy
odnaleźć można w twórczości Tetmajera, Kasprowicza, Staffa, Wyspiańskiego.
Impresjonizm - (wrażenie) pojawił się w wystąpieniach Piotra Chmielowskiego,
Lucjana Rydla i Artura Langego. Oznacza wrażenie; indywidualny, przelotny
stan uczuć. Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było
jego utrwalenie. Świat przedstawiony jest subiektywny, emocjonalnie nasycony,
zmysłowy. Istniała niechęć do ideowego określania się wobec świata, bierność
intelektualna i nieokreśloność doznań. Styl utworów cechuje przewaga rzeczowników
konkretnych nad pojęciami, przymiotników nad rzeczownikami oraz dążenie
do instrumentalizacji. W poezji istniała predylekcja do zapisywania przeżyć
i uczuć przez grę skojarzeń, paraleizm stanu duszy i krajobrazu. W prozie
polegało to na stosowaniu luźnej, fragmentarycznej kompozycji i podkreślaniu
roli podświadomości w działaniu bohatera.

Powyższe terminy są tożsame z nazwą Młoda Polska.

Ekspresjonizm - (wyrażenie) został skodyfikowany dopiero w latach I
wojny światowej w programach twórców niemieckich. W Polsce nazwa ukazała
się w piśmie "Zdrój". Emocje twórcy miały być dramatycznie i wyraziście
uzewnętrzniane. W odróżnieniu od impresjoni-zmu, który preferował lirykę
subtelnego nastroju, ekspresjonizm określał poetykę "krzyku du-szy". Styl
akcentuje opozycje w obrazie rzeczywistości (patos-trywialność, wolność-determinizm,
aktualność-uniwersalizm). Cechuje go hiperbolizacja, deformacja leksykalna
i składniowa, fantastyka oparta na motywach sennych. Przedstawicielami
byli Stanisław Przy-byszewski i Jan Kasprowicz.

strona główna | pozytywizm



Napisz do mnie: e-mail <[e-mail]>