http://e-prawnik.pl
Testament
Jak szybko ustalić kto jest spadkobiercą?
Data: 06-05-2009 r.
Potrzeba zmian
Rozwiązania przyjęte w nowelizacji ustawy prawo o notariacie, kodeksu cywilnego oraz kodeksu
postępowania cywilnego mają osiągnąć dwa zasadnicze cele. Z jednej strony zamierzeniem ustawodawcy
było odciążenie, i tak już nadmiernie obciążonych sądów, od spraw, które nie są zbyt skomplikowane i mogą
być także dokonywane na drodze pozasądowej. Z drugiej strony wprowadzone zmiany dają obywatelowi
możliwość wyboru instytucji właściwej do stwierdzenia nabycia spadku czy też otwarcia i ogłoszenia
testamentu.
Po wejściu w życie nowych przepisów cztery kategorie spraw spadkowych mogą być załatwiane przed sądem
bądz
notariuszem :
złożenie oświadczenia o przyjęciu czy też odrzuceniu spadku (art. 640 k.p.c.),
otwarcie i ogłoszenie testamentu (art. 649 ż 1 k.p.c. po zmianach),
uzyskanie zaświadczenia o powołaniu wykonawcy testamentu (art. 655 k.p.c. po zmianach),
stwierdzenie nabycia spadku przez sąd albo notarialny akt poświadczenia dziedziczenia (art. 669 i dodany
art. 669 k.p.c.).
1
Dzięki temu postępowanie spadkowe ma być znacznie szybsze i mniej sformalizowane. Dla prostoty i
szybkości postępowania ma znaczenie przede wszystkim to, że, przykładowo, notarialne poświadczenie
dziedziczenia będzie można uzyskać u każdego notariusza i w dowolnej miejscowości, w przeciwieństwie do
postępowania sądowego, dla którego wyłącznie właściwym jest sąd spadku, czyli zasadniczo sąd ostatniego
miejsca zamieszkania spadkodawcy.
Na czym polega notarialne poświadczenie dziedziczenia?
Instytucja pozasądowego poświadczenia prawa do spadku znana jest innym europejskim porządkom
prawnym, m.in. prawu francuskiemu, belgijskiemu, holenderskiemu, hiszpańskiemu czy też portugalskiemu.
Stanowi ona ułatwienie dochodzenia roszczeń spadkowych oraz przyśpieszenie postępowania w tym
zakresie.
Zmiany wprowadzające niniejszą instytucję
dotyczą wyłącznie spraw niespornych oraz przypadków dziedziczenia z ustawy i z mocy testamentów
zwykłych, pozostawiając uczestnikom postępowania możliwość wyboru pomiędzy drogą postępowania
sądowego a poświadczeniem dziedziczenia przed notariuszem .
Jeśli jednak uczestnicy nie będą zgodni co do okoliczności stwierdzenia nabycia spadku, niemożliwe będzie
wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia przez notariusza i jedyną drogą stwierdzenia nabycia spadku
pozostanie uzyskanie takiego aktu na drodze postępowania sądowego. Niedopuszczalne jest także notarialne
poświadczenie dziedziczenia dokonane na podstawie testamentów szczególnych (ustnego, wojskowego czy
sporządzonego na statku powietrznym lub morskim). Wyłączenie powyższe będzie miało znaczenie głównie
dla najbardziej popularnego testamentu szczególnego, jakim jest testament ustny, ze względu na konieczność
przesłuchania świadków takiego testamentu i oceny złożonych przez nich zeznań przez sąd.
Tak stwierdzenie nabycia spadku jak i poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem
sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o
przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
Postępowanie przed notariuszem dotyczące uzyskania aktu poświadczenia dziedziczenia będzie się składać z
trzech etapów:
sporządzeniu protokołu dziedziczenia przy udziale wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako
spadkobiercy ustawowi lub testamentowi,
sporządzeniu przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia ,
zarejestrowaniu przygotowanego przez notariusza i podpisanego przez uczestników aktu poświadczenia
dziedziczenia w rejestrze prowadzonym przez Krajową Radę Notarialną w systemie informatycznym.
Ustawa nowelizująca wprowadza domniemanie, iż osoba, która uzyskała
stwierdzenie nabycia spadku albo
poświadczenie dziedziczenia, jest spadkobiercą . Przeciwko domniemaniu wynikającemu ze stwierdzenia
nabycia spadku nie można powoływać się na domniemanie wynikające z zarejestrowanego aktu
poświadczenia dziedziczenia.
Względem osoby trzeciej , która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia,
spadkobierca może
udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku albo
zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia .
Jeżeli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, lecz spadkobiercą nie
jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby trzeciej, osoba, na której rzecz rozporządzenie
następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze.
Jak wynika z powyższego, notarialne poświadczenie dziedziczenia zostaje więc zrównane w swych
skutkach z sądowym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku. Notariusz uzyskał tym samym
możliwość dokonywania czynności zbliżonych (jednak nie tożsamych) z wydawaniem orzeczeń sądowych -
jednakże tylko w tym, ograniczonym zakresie, jakim jest wydanie aktu wskazującego krąg spadkobierców.
Jaka jest procedura sporządzania pozasądowego poświadczenia praw do spadku?
Etap pierwszy
Przed sporządzeniem aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz sporządza protokół dziedziczenia-
przy udziale wszystkich osób, mogących być spadkobiercami ustawowymi bądz
też testamentowymi
. Jednocześnie notariusz poucza osoby biorące udział w spisywaniu protokołu o obowiązku ujawnienia
wszelkich okoliczności objętych treścią protokołu oraz o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych
oświadczeń. Adnotacja o dokonanym w tym zakresie pouczeniu powinna być zamieszczona w sporządzonym
protokole.
Protokół dziedziczenia obejmuje w szczególności:
zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia złożone przez osoby biorące udział w spisywaniu protokołu,
oświadczenia o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub
dziedziczyłyby wraz z nimi,
oświadczenia o znanych testamentach spadkodawcy lub braku takich testamentów,
oświadczenia, że w odniesieniu do spadku nie zostało uprzednio wydane postanowienie o stwierdzeniu
nabycia spadku i nie toczy się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku ani nie został sporządzony akt
poświadczenia dziedziczenia,
oświadczenia, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz który spośród spadkobierców powołanych do
spadku z ustawy odpowiada warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (nie
obowiązuje dla spadków otwartych o dniu 13 lutego 2001 roku),
oświadczenia, czy spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub, nie posiadając żadnego
obywatelstwa, nie zamieszkiwał w Rzeczypospolitej Polskiej albo w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe
lub posiadanie nieruchomości położonej za granicą,
oświadczenia, czy były składane oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, czy zostało wydane
orzeczenie dotyczące niegodności dziedziczenia oraz czy były zawierane umowy z przyszłym spadkodawcą w
przedmiocie zrzeczenia się dziedziczenia po nim,
wzmiankę o pouczeniu przez notariusza o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń.
Dodatkowym elementem protokołu sporządzonego przez notariusza, jest oświadczenie o przyjęciu spadku
(wprost bądz
z dobrodziejstwem inwentarza) albo też o odrzuceniu spadku. Oświadczenia powyższe składane
są w sytuacji, gdy od otwarcia spadku nie upłynęło 6 miesięcy oraz jeśli spadkobiercy nie złożyli wcześniej
takich oświadczeń - w innym przypadku w akcie należy zamieścić wzmiankę o dacie, miejscu i treści
złożonych przez poszczególnych spadkobierców oświadczeń o przyjęciu czy też odrzuceniu spadku.
Załącznikami do protokołu dziedziczenia są:
odpis aktu zgonu spadkodawcy,
odpisy aktów stanu cywilnego osób powołanych do spadku z ustawy,
inne dokumenty mogące mieć wpływ na ustalenie praw do spadku.
Jeśli dziedziczenie następuje na podstawie testamentu, spadkobiercy przedkładają notariuszowi
testament, ten go otwiera i ogłasza. Z wskazanych czynności sporządza się protokół.
Notariusz odmawia sporządzenia aktu, jeżeli:
w stosunku do spadku został już uprzednio sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia lub wydane
postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku,
w toku sporządzania protokołu dziedziczenia ujawnią się okoliczności wskazujące, że przy jego sporządzeniu
nie były obecne wszystkie osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub
testamentowi albo istnieją lub istniały testamenty, które nie zostały otwarte i ogłoszone,
wskutek braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy spadek przypada,
jako spadkobiercy ustawowemu, gminie albo Skarbowi Państwa,
spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub, nie posiadając żadnego obywatelstwa, nie
zamieszkiwał w Rzeczypospolitej Polskiej albo w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub posiadanie
nieruchomości położonej za granicą.
Etap drugi
Jeżeli notariusz nie ma wątpliwości co do osób spadkobierców oraz udziałów spadkowych, sporządza akt
poświadczenia dziedziczenia.
Przepisy zmieniające ustawę o notariacie wskazują jakie elementy powinien zawierać taki akt. I tak
elementami obligatoryjnymi notarialnego poświadczenia dziedziczenia są:
dzień, miesiąc i rok oraz miejsce sporządzenia aktu,
imię, nazwisko i siedzibę kancelarii notariusza, a jeżeli akt sporządził zastępca notariusza - nadto imię i
nazwisko zastępcy,
imię i nazwisko spadkodawcy, imiona jego rodziców oraz jego numer PESEL,
datę i miejsce zgonu spadkodawcy oraz jego ostatnie miejsce zamieszkania,
wskazanie spadkobierców, którym spadek przypadł - imiona, nazwiska i imiona rodziców oraz datę i miejsce
urodzenia osób fizycznych, a w przypadku osób prawnych - nazwę i siedzibę,
tytuł powołania do spadku i wysokość udziałów w spadku wraz ze wskazaniem w razie dziedziczenia
ustawowego, czy spadkobierca był małżonkiem spadkodawcy, czy jego krewnym i w jakim stopniu, a w razie
dziedziczenia testamentowego wraz z określeniem formy testamentu,
wskazanie spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne podlegające dziedziczeniu z ustawy oraz ich
udziały w nim (nie obowiązuje dla spadków otwartych o dniu 13 lutego 2001 roku),
powołanie protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu,
podpisy wszystkich biorących udział w spisywaniu protokołu dziedziczenia,
podpis notariusza,
adnotacja o dokonaniu rejestracji w systemie informatycznym Krajowej Rady Notarialnej.
Akt poświadczenia dziedziczenia powinien być podpisany przez wszystkich uczestników postępowania.
Podpisy uczestników postępowania poświadczają wyrażenie przez nich zgody na sporządzona przez notariusz
treść aktu. Brak któregokolwiek z podpisów uniemożliwia ostateczne sporządzenie aktu - w takim przypadku
jedyna drogą pozostanie sądowe stwierdzenie nabycia spadku.
Etap trzeci
Ostatnim etapem sporządzania notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia jest jego rejestracja w rejestrze
prowadzonym przez Krajową Radę Notarialną w systemie informatycznym. Z chwilą rejestracji akt
poświadczenia dziedziczenia staje się dokumentem zrównanym w swej mocy z sądowym postanowieniem
o stwierdzeniu nabycia spadku. Okoliczność dokonania rejestracji winna być również uwidoczniona w akcie
(numer i data wpisu).
Zarejestrowany
akt poświadczenia dziedziczenia ma skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku.
W związku z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa obrotu, w szczególności uniknięcia funkcjonowania
w obrocie kilku poświadczeń dziedziczenia czy też pominięcia niektórych spadkobierców, nowelizacja
przewiduje kilka mechanizmów zapobiegających wskazanym problemom.
Pierwszym jest obecność podczas sporządzania aktu poświadczenia dziedziczenia wszystkich spadkobierców,
mogących być spadkobiercami ustawowymi i testamentowymi. Nieobecność któregokolwiek ze spadkobierców
uniemożliwia sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia.
Drugim jest konieczność zgody na wydanie takiego aktu wszystkich stawających przed notariuszem. Brak
zgody któregokolwiek ze spadkodawców skutkuje tym, iż jedynym sposobem stwierdzenia nabycia spadku jest
droga sądowa.
Trzecim mechanizmem jest rejestracja notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia. Jeśli bowiem do
rejestru wpłynie wniosek o rejestrację aktu dziedziczenia dotyczącego spadku, co do którego taki akt
poświadczenia został już zarejestrowany, organ odmówi rejestracji.
Dokonując wpisu do rejestru, notariusz będzie posługiwał się bezpiecznym podpisem elektronicznym,
weryfikowanym za pomocą ważnego certyfikatu.
Sam rejestr będzie jawny, jednakże zakres danych ujawnionych nie będzie obejmował samego aktu
poświadczenia dziedziczenia. Na żądanie sądów, prokuratur, izb i urzędów skarbowych oraz osób, które wykażą
istnienie swego interesu prawnego, Krajowa Rada Notarialna będzie zobowiązana ujawnić pełny zakres
danych zawartych w rejestrze.
Ustawa przewiduje ponadto możliwość uzupełnienia aktu poświadczenia dziedziczenia (w przypadku
niewskazania spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne - dla spadków otwartych do dnia 13 lutego
2001 roku) oraz możliwość uchylenia tegoż aktu i wykreślenia go z rejestru.
Nowelizacja uprawnia sąd spadku do uchylenia notarialnego poświadczenia dziedziczenia w przypadku,
gdy:
w odniesieniu do tego samego spadku zostało wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku
zarejestrowania dwa lub więcej aktów poświadczenia dziedziczenia w odniesieniu do tego samego spadku -
w takim przypadku sąd na wniosek zainteresowanego uchyla wszystkie akty poświadczenia dziedziczenia i
wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku,
przewiduje to ustawa - taka okoliczność zachodzi w sytuacji, gdy wskutek prawomocnego zatwierdzenia
przez sąd uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, ulega
zmianie krąg osób, co do których nabycie spadku zostało już stwierdzone albo zarejestrowany został akt
poświadczenia dziedziczenia. Sąd po przeprowadzeniu rozprawy zmienia z urzędu postanowienie o
stwierdzeniu nabycia spadku albo uchyla zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia i orzeka w tym
przedmiocie.
W razie uchylenia zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, sąd zawiadamia o tym notariusza,
który uchylony akt sporządził, oraz Krajową Radę Notarialną, przesyłając odpisy wydanego orzeczenia.
Akt poświadczenia dziedziczenia winien zostać wymieniony we wniosku o podział majątku spadkowego.
Od dnia wejścia w życie ustawy przez postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku należy rozumieć także
zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia. Jeżeli ustawa wyznacza początek lub koniec biegu terminu
na dzień uprawomocnienia się postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku, należy rozumieć przez ten
dzień również datę zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia.
Wprawdzie nie dokonano jeszcze nowelizacji rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca
2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej dostosowującej wysokość stawki do nowej
instytucji jaka jest akt poświadczenia dziedziczenia, jednakże w uzasadnieniu do ustawy zmieniającej
wskazano, iż łączna suma sporządzenia notarialnego poświadczenia dziedziczenia wyniesie 100 zł.
Otwieranie i ogłaszanie testamentów, zaświadczenie o powołaniu wykonawcy testamentu - dalsze
uprawnienia notariuszy
Nowelizacja wprowadziła także możliwość otwierania i ogłaszania testamentu przez notariusza. Notariusz
może więc w świetle powyższego, otwierać i ogłaszać testamenty, jednakże o dokonanym otwarciu i
ogłoszeniu testamentu zobowiązany jest zawiadomić nie tylko osoby, których rozrządzenia testamentowe
dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku, ale także sąd spadku, przesyłając odpis
sporządzonego protokołu z otwarcia i ogłoszenia testamentu.
Notariusz został także upoważniony do wydania osobie powołanej na wykonawcę testamentu na jej wniosek
zaświadczenia , w którym wymieni imię, nazwisko, miejsce ostatniego zamieszkania oraz datę i miejsce
śmierci spadkodawcy, imię, nazwisko i miejsce zamieszkania wykonawcy testamentu, jak również zamieści
stwierdzenie, że dana osoba została powołana na wykonawcę testamentu. O wydanym zaświadczeniu
notariusz zobowiązany jest powiadomić sąd.
Poszerzenie kompetencji referendarza sądowego
Na podstawie ustawy nowelizującej referendarze sądowi uzyskają uprawnienia do dokonywania
wszelkich czynności w postępowaniu spadkowym, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy,
zabezpieczenia spadku oraz przesłuchania świadków testamentu ustnego. Referendarz nie będzie więc
uprawniony do wydawania rozstrzygnięć, które mogą nastąpić lub następują po przeprowadzeniu rozprawy -
tj. postanowienia o stwierdzeniu nabyciu spadku, postanowienia w przedmiocie działu spadku, postanowienia
o wyjawieniu przedmiotów spadkowych, postanowienia zatwierdzające uchylenie się od skutków prawnych
oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
Inne czynności, takie jak wydanie postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza, otwarcie i ogłoszenie
testamentu, wydanie zaświadczenia wykonawcy testamentu, ustanowienie kuratora spadku czy zwolnienie z
obowiązków wykonawcy testamentu, mogą w sądzie być wykonywane przez referendarzy sądowych.
Uchylenie obowiązku wyróżniania spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne
Ustawa zmieniająca uchyliła także przepis art. 1066 Kodeksu cywilnego, nakazujący osobno wymienić
spadkodawców dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziały w tym gospodarstwie. W stwierdzeniu
nabycia spadku nie będą więc oni wyróżniani.
Zmiany w innych aktach prawnych
Ustawa wprowadza także niewielkie zmiany w innych aktach prawnych. I tak w ustawie z dnia dnia 13 lutego
1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej w art. 19 po ust. 4 dodaje ust. 4a stanowiący, iż
konsul nie może sporządzić aktu poświadczenia dziedziczenia, natomiast w ustawie z dnia 29 września 1986
r. - Prawo o aktach stanu cywilnego - jako konieczny element aktu zgonu wymienia numer PESEL zmarłego.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy - Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. 2007, Nr 181, poz. 1287)
http://e-prawnik.pl