Przestrzeń i czas w filozofii
dr hab. Andrzej M. A
ukasik
dr hab. Andrzej M. A
ukasik
Instytut Filozofii UMCS
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
[e-mail]
[e-mail]
Podstawowe problemy filozoficzne dotyczÄ…ce
Podstawowe problemy filozoficzne dotyczÄ…ce
czasu i przestrzeni
czasu i przestrzeni
Czy czas i przestrzeń są zależne
w swym istnieniu i własnościach od materii
Czas i przestrzeń są
Czas i przestrzeń istnieją
systemami relacji
niezależnie od materii
między ciałami materialnymi
= koncepcje absolutystyczne
= koncepcje relacjonistyczne
Demokryt, Newton
Arystoteles, Kartezjusz, Leibniz
Czy czas i przestrzeń są zależne
w swoim istnieniu od podmiotu poznajÄ…cego
Obiektywizm
Subiektywizm
czas i przestrzeń
czas i przestrzeń
nie zależą
istniejÄ… tylko  w
od podmiotu poznajÄ…cego
podmiocie poznajÄ…cym
Demokryt, Arystoteles
Berkeley, Hume, Kant
Newton, Einstein
Podstawowe koncepcje
czasu i przestrzeni
Koncepcja Koncepcja Koncepcja
Absolutystyczno Absolutystyczno relacjonistyczna
-obiektywistyczna -subiektywistyczna Arystoteles, Leibniz,
Demokryt, Newton Kant Einstein [?]
Pitagorejczycy o próżni
Pitagorejczycy o próżni
Także i pitagorejczycy przyjmowali istnienie próżni,
Także i pitagorejczycy przyjmowali istnienie próżni,
która, ich zdaniem, miała przenikać kosmos [niebo], a
która, ich zdaniem, miała przenikać kosmos [niebo], a
którą miał on wchłaniać z nieskończoności powietrza. Co
którą miał on wchłaniać z nieskończoności powietrza. Co
więcej, to właśnie próżnia pozwala odróżniać różne
więcej, to właśnie próżnia pozwala odróżniać różne
 natury rzeczy i jest jakby przegrodą, która ustawione w
 natury rzeczy i jest jakby przegrodą, która ustawione w
szereg rzeczy rozgranicza; ma również w pierwszym
szereg rzeczy rozgranicza; ma również w pierwszym
rzędzie zastosowanie w liczbach, których  natura dzięki
rzędzie zastosowanie w liczbach, których  natura dzięki
niej nie jest ciągła (Arystoteles, Fizyka, IV, 213 b).
niej nie jest ciągła ( .
Eleaci o próżni
Eleaci o próżni
 Również nic nie jest próżne. Próżnia jest nicością, a to,
co jest nicością, nie istnieje. [To, co istnieje] nie porusza
się także, nie ma bowiem gdzie się przesunąć, ale jest
pełne. Gdyby istniała próżnia, mogłoby przesunąć się w
próżnię. Ponieważ próżnia nie istnieje, nie ma się gdzie
przesunąć (Melissos, [w:] H. Diels, Die Fragmente, B 7)
H. Diels, Die Fragmente, B 7)
DEMOKRYT Z ABDERY  przestrzeń jako próżnia
DEMOKRYT Z ABDERY  przestrzeń jako próżnia
 PoczÄ…tkiem wszechrzeczy sÄ… atomy [ŹÄżźÄ…]
 PoczÄ…tkiem wszechrzeczy sÄ… atomy [ŹÄżźÄ…]
i próżnia [ºµ½Ì½]. Wszystko inne jest tylko
i próżnia [ºµ½Ì½]. Wszystko inne jest tylko
mniemaniem (Demokryt).
mniemaniem (Demokryt).
 [& ] elementami sÄ… peÅ‚nia i próżnia (ÄÌ
 [& ] elementami sÄ… peÅ‚nia i próżnia (ÄÌ
Ä„·ÁµÂ ºÄ…Å» ÄÌ ºµ½Ì½), nazywajÄ…c jedno
Ä„·ÁµÂ ºÄ…Å» ÄÌ ºµ½Ì½), nazywajÄ…c jedno
bytem, a drugie niebytem; pełnia i ciała stałe
bytem, a drugie niebytem; pełnia i ciała stałe
to byt, próżnia to niebyt (z tego też względu
to byt, próżnia to niebyt (z tego też względu
mówili, że byt nie więcej istnieje niż niebyt,
mówili, że byt nie więcej istnieje niż niebyt,
ponieważ ciało stałe nie bardziej istnieje niż
ponieważ ciało stałe nie bardziej istnieje niż
próżnia); i to były materialne przyczyny
próżnia); i to były materialne przyczyny
rzeczy .
rzeczy .
PRÓŻNIA
PRÓŻNIA
całkowicie przenikliwa, nieograniczona i nieskończona,
całkowicie przenikliwa, nieograniczona i nieskończona,
ciągła, podzielna w nieskończoność
ciągła, podzielna w nieskończoność
oddziela od siebie poszczególne atomy, co sprawia, że
oddziela od siebie poszczególne atomy, co sprawia, że
każdy atom jest odrębnym indywiduum,
każdy atom jest odrębnym indywiduum,
jest warunkiem koniecznym ruchu, a więc również
jest warunkiem koniecznym ruchu, a więc również
warunkiem koniecznym wyjaśnienia zjawisk w przyrodzie
warunkiem koniecznym wyjaśnienia zjawisk w przyrodzie
argumenty za istnieniem próżni:
argumenty za istnieniem próżni:
1) ruch przestrzenny
1) ruch przestrzenny
2) zagęszczanie i rozrzedzanie ciał
2) zagęszczanie i rozrzedzanie ciał
3) wzrost istot żywych za sprawą pokarmu
3) wzrost istot żywych za sprawą pokarmu
4) doświadczenie Leukipposa z naczyniem napełnionym
4) doświadczenie Leukipposa z naczyniem napełnionym
popiołem.
popiołem.
EPIKUR (341 270 p.n.e.)
EPIKUR (341 270 p.n.e.)
Jeśli już zresztą uważać całą istniejącą przestrzeń za
ograniczoną, to gdyby ktoś wybiegł najdalej na jej
ostateczne kresy i rzucił lotny pocisk, to jak wolisz, czy
ma on podążyć tam, dokąd został wysłany z potężnym
rozmachem, i lecieć daleko, czy też sądzisz, że coś
mu może stanąć na przeszkodzie i stawić opór?
Musisz bowiem przyjąć i wybrać jedno z dwojga. Lecz
jedno i drugie wyjście ci zamyka i wymusza wyznanie,
że całość wszystkiego rozciąga się bez końca. Bo czy
jest coÅ›, co mu staje w drodze i przeszkadza, by
doszedł tam, dokąd został wysłany, i utkwił w swym
celu, czy leci swobodnie, w obu wypadkach nie
wyleciał z kresu. W ten sposób ścigać cię będę i
gdziekolwiek wytkniesz ostateczne krańce, zapytam: a
cóż będzie z nowym pociskiem? Skończy się na tym,
że koniec nigdzie nie znajdzie ostoi i że możność
uciekania będzie przeciągać ucieczkę w
nieskończoność.
Epikur o czasie
Epikur o czasie
 Czas przez się również nie istnieje, lecz tylko po
rzeczach zmysł dochodzi, co się odbyło w przeszłości,
jaka rzecz potem nastaje i wreszcie, co dalej nastÄ…pi. I
wyznać należy, że nikt nie odczuwa samoistnego czasu
poza ruchem rzeczy i ich spokojnym wypoczynkiem .
Platon - ÇÎÁÄ… (miejsce)
Platon - ÇÎÁÄ… (miejsce)
 Jest wreszcie trzeci rodzaj, który istnieje
zawsze, mianowicie miejsce; jest ono
niezniszczalne, ofiarowuje pobyt u siebie
wszystkim przedmiotom, które się rodzą, daje
się dostrzec niezależnie od zmysłów przez
pewien rodzaj rozumowania złożonego; z
trudnością weń można uwierzyć; postrzegamy
je jako coÅ› w rodzaju sennego marzenia i
mówimy, że każda rzecz istnieje z
konieczności w pewnym miejscu, zajmuje
pewną przestrzeń, i że to, co nie mieści się
ani na Ziemi, ani gdzieÅ› na Niebie, jest
niczym (Platon, Timajos, 42b).
Według Platona próżnia nie istnieje
Platon o czasie
Platon o czasie
 Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów
 Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów
wiecznych i zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny
wiecznych i zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny
obraz bytu wiecznego, nieruchomego, jedynego, i
obraz bytu wiecznego, nieruchomego, jedynego, i
sprawił, że postępuje on według praw matematycznych
sprawił, że postępuje on według praw matematycznych
 nazywamy go Czasem (Platon, Timajos, 38a).
 nazywamy go Czasem ( .
Czas  naśladuje wieczność i  porusza się ruchem
kołowym według praw matematycznych .
Jeżeli czas jest  obrazem wieczności, to nie może mieć
charakteru linearnego, ale musi mieć charakter
cykliczny, a cykl czasu zamyka siÄ™, gdy wszystkie
planety znajdÄ… siÄ™ ponownie w tych samych
położeniach , co Platon nazywa  rokiem doskonałym
Arystoteles (384 322 p.n.e.)
Arystoteles (384 322 p.n.e.)
kosmos
kosmos
świat jest przestrzennie skończony
świat jest przestrzennie skończony
świat jest wieczny
świat jest wieczny
każda rzecz ma swoje naturalne miejsce
każda rzecz ma swoje naturalne miejsce
Ziemia spoczywa w centrum świata
Ziemia spoczywa w centrum świata
dualizm świata podksiężycowego
dualizm świata podksiężycowego
i nadksiężycowego
i nadksiężycowego
teoria pierwiastków
teoria pierwiastków
fizyka jakościowa
fizyka jakościowa
Miejsce naturalne
Miejsce naturalne
[& ] zmiana miejsc elementarnych ciał naturalnych,
[& ] zmiana miejsc elementarnych ciał naturalnych,
takich np. jak ogień, ziemia itp., wykazuje nie tylko to, że
takich np. jak ogień, ziemia itp., wykazuje nie tylko to, że
miejsce jest czymś, ale i to, że wywiera ono pewien
miejsce jest czymś, ale i to, że wywiera ono pewien
wpływ; mianowicie każde ciało elementarne dąży do
wpływ; mianowicie każde ciało elementarne dąży do
właściwego sobie miejsca, jeśli tylko nic nie stanie mu na
właściwego sobie miejsca, jeśli tylko nic nie stanie mu na
przeszkodzie: jedno do góry, inne na dół. [& ]  Do góry
przeszkodzie: jedno do góry, inne na dół. [& ]  Do góry
nie jest jakimÅ› przypadkowym kierunkiem, lecz jest
nie jest jakimÅ› przypadkowym kierunkiem, lecz jest
miejscem, ku któremu się unosi ogień i wszystko, co jest
miejscem, ku któremu się unosi ogień i wszystko, co jest
lekkie. Podobnie  na dół nie jest również przypadkowym
lekkie. Podobnie  na dół nie jest również przypadkowym
kierunkiem, lecz takim, do którego zdążają przedmioty
kierunkiem, lecz takim, do którego zdążają przedmioty
ciężkie i utworzone z ziemi.
ciężkie i utworzone z ziemi.
Miejsce - ÄÌÄ„żÂ
Miejsce - ÄÌÄ„żÂ
[& ] miejsce jest to bezpośrednia i nieruchoma granica
[& ] miejsce jest to bezpośrednia i nieruchoma granica
ciała otaczającego
ciała otaczającego
[& ] próżnia nie jest bynajmniej konieczna również dla
[& ] próżnia nie jest bynajmniej konieczna również dla
ruchu przestrzennego: wszak ciała mogą równocześnie
ruchu przestrzennego: wszak ciała mogą równocześnie
zajmować kolejno miejsca po sobie, nawet i wtedy, gdy
zajmować kolejno miejsca po sobie, nawet i wtedy, gdy
nie istnieje w danym wypadku specjalny odstęp poza
nie istnieje w danym wypadku specjalny odstęp poza
ciałami poruszającymi się. Dowodzą tego w sposób
ciałami poruszającymi się. Dowodzą tego w sposób
oczywisty obroty rzeczy ciągłych, jak również obroty ciał
oczywisty obroty rzeczy ciągłych, jak również obroty ciał
poruszajÄ…cych siÄ™ w cieczach.
poruszajÄ…cych siÄ™ w cieczach.
[& ] nikt nie potrafi wyjaśnić, wskutek czego ciało
[& ] nikt nie potrafi wyjaśnić, wskutek czego ciało
wprawione w ruch, gdzieś się musi zatrzymać; dlaczego
wprawione w ruch, gdzieś się musi zatrzymać; dlaczego
zatrzyma się raczej w tym niż w innym miejscu? A zatem
zatrzyma się raczej w tym niż w innym miejscu? A zatem
ciało albo się będzie znajdować w spoczynku, albo się
ciało albo się będzie znajdować w spoczynku, albo się
będzie poruszać w nieskończoność, jeśli tylko nie stanie
będzie poruszać w nieskończoność, jeśli tylko nie stanie
mu na drodze jakieś inne silniejsze ciało.
mu na drodze jakieś inne silniejsze ciało.
Arystoteles o czasie
Arystoteles o czasie
[& ] czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej
[& ] czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej
myśli w ogóle nie podlegał zmianie, albo gdybyśmy nie
myśli w ogóle nie podlegał zmianie, albo gdybyśmy nie
doznawali tych zmian, nie odczuwalibyśmy upływu
doznawali tych zmian, nie odczuwalibyśmy upływu
czasu. [& ] Albowiem czas jest właśnie ilością ruchu za
czasu. [& ] Albowiem czas jest właśnie ilością ruchu za
względu na  przed i  po .
względu na  przed i  po .
W obrazie świata Arystotelesa istnieje wyróżniony układ
W obrazie świata Arystotelesa istnieje wyróżniony układ
odniesienia związany ze środkiem świata (i środkiem
odniesienia związany ze środkiem świata (i środkiem
Ziemi) - ruch i spoczynek majÄ… charakter absolutny
Ziemi) - ruch i spoczynek majÄ… charakter absolutny
czasoprzestrzeń Arystotelesa:
czasoprzestrzeń Arystotelesa:
Kartezjusz o przestrzeni
Kartezjusz o przestrzeni
Utożsamienie przestrzeni z materią
Utożsamienie przestrzeni z materią
[& ] natura materii, czyli ciała
[& ] natura materii, czyli ciała
rozpatrywanego w ogólności, nie na tym
rozpatrywanego w ogólności, nie na tym
polega, że jest ono jakąś rzeczą twardą
polega, że jest ono jakąś rzeczą twardą
czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny
czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny
sposób działającą na zmysły, ale tylko na
sposób działającą na zmysły, ale tylko na
tym, że jest ono rzeczą rozciągłą wzdłuż,
tym, że jest ono rzeczą rozciągłą wzdłuż,
wszerz i w głąb. [& ] i ciężar i barwa, i
wszerz i w głąb. [& ] i ciężar i barwa, i
wszystkie inne tego rodzaju jakości,
wszystkie inne tego rodzaju jakości,
dające się odczuwać w materii cielesnej,
dające się odczuwać w materii cielesnej,
mogą być z niej usunięte, podczas gdy
mogą być z niej usunięte, podczas gdy
ona sama pozostaje nienaruszona; stÄ…d
ona sama pozostaje nienaruszona; stÄ…d
wynika, że jej natura od żadnej z nich nie
wynika, że jej natura od żadnej z nich nie
zawisła.
zawisła.
Kartezjusz o próżni
Kartezjusz o próżni
 miejsce wewnętrzne = przestrzeń
 miejsce zewnętrzne = powierzchnia najbliżej
otaczajÄ…cÄ… to, co siÄ™ w danym miejscu znajduje
 Że zaś nie może istnieć próżnia w znaczeniu
filozoficznym, tj. taka, w której żadnej nie ma substancji,
jasno widać stąd, że rozciągłość przestrzeni lub miejsca
wewnętrznego nie jest czymś różnym od rozciągłości
ciała .
Relacjonistyczna koncepcja czasu i przestrzeni
Relacjonistyczna koncepcja czasu i przestrzeni
Leibniza
Leibniza
Co do mnie, niejednokrotnie podkreślałem,
Co do mnie, niejednokrotnie podkreślałem,
że mam przestrzeń za coś czysto
że mam przestrzeń za coś czysto
względnego, podobnie jak czas,
względnego, podobnie jak czas,
mianowicie za porządek współistnienia
mianowicie za porządek współistnienia
rzeczy, podczas gdy czas stanowi
rzeczy, podczas gdy czas stanowi
porządek ich następstwa. Albowiem
porządek ich następstwa. Albowiem
przestrzeń oznacza z punktu widzenia
przestrzeń oznacza z punktu widzenia
możliwości porządek rzeczy istniejących
możliwości porządek rzeczy istniejących
równocześnie, jako istniejących razem,
równocześnie, jako istniejących razem,
abstrahując od szczegółowego sposobu
abstrahując od szczegółowego sposobu
istnienia każdej z nich z osobna; i gdy
istnienia każdej z nich z osobna; i gdy
oglÄ…da siÄ™ wiele rzeczy naraz, spostrzega
oglÄ…da siÄ™ wiele rzeczy naraz, spostrzega
siÄ™ w nich ten porzÄ…dek.
siÄ™ w nich ten porzÄ…dek.
 Przestrzeń jest czymś absolutnie jednorodnym i gdy brak
Przestrzeń jest czymś absolutnie jednorodnym i gdy brak
rzeczy w niej umieszczonych, jeden punkt przestrzeni
rzeczy w niej umieszczonych, jeden punkt przestrzeni
nie różni się absolutnie niczym od drugiego. Otóż przy
nie różni się absolutnie niczym od drugiego. Otóż przy
założeniu, że przestrzeń sama w sobie jest czymś
założeniu, że przestrzeń sama w sobie jest czymś
odmiennym od porządku, w jakim pozostają ciała
odmiennym od porządku, w jakim pozostają ciała
względem siebie, okazuje się, że niemożliwe jest, aby
względem siebie, okazuje się, że niemożliwe jest, aby
istniała racja, dla jakiej Bóg, zachowując te same
istniała racja, dla jakiej Bóg, zachowując te same
położenia ciał względem siebie, umieścił je w przestrzeni
położenia ciał względem siebie, umieścił je w przestrzeni
właśnie tak, a nie inaczej, i dla jakiej nie ułożył
właśnie tak, a nie inaczej, i dla jakiej nie ułożył
wszystkiego na opak, zastępując (na przykład) zachód
wszystkiego na opak, zastępując (na przykład) zachód
wschodem.
wschodem.
 Jeżeli jednak przestrzeń nie jest niczym innym, jak tym
Jeżeli jednak przestrzeń nie jest niczym innym, jak tym
porządkiem czy związkiem, i bez ciał jest niczym innym,
porządkiem czy związkiem, i bez ciał jest niczym innym,
jak tylko możliwością ich umieszczenia w niej, to oba te
jak tylko możliwością ich umieszczenia w niej, to oba te
stany  jeden taki, jaki jest, drugi zaś z założenia
stany  jeden taki, jaki jest, drugi zaś z założenia
odwrotny  nie różniłyby się zgoła między sobą, różnica
odwrotny  nie różniłyby się zgoła między sobą, różnica
ich tkwi bowiem jedynie w naszym urojonym założeniu o
ich tkwi bowiem jedynie w naszym urojonym założeniu o
rzeczywistości przestrzeni samej w sobie, ale naprawdę
rzeczywistości przestrzeni samej w sobie, ale naprawdę
jeden będzie akurat tym samym, co drugi, skoro oba są
jeden będzie akurat tym samym, co drugi, skoro oba są
absolutnie nierozróżnialne; a zatem nie ma potrzeby
absolutnie nierozróżnialne; a zatem nie ma potrzeby
pytać o rację pierwszeństwa jednego z nich przed
pytać o rację pierwszeństwa jednego z nich przed
drugim.
drugim.
 [& ] przyjmując, że ktoś pyta, dlaczego Bóg nie stworzył
[& ] przyjmując, że ktoś pyta, dlaczego Bóg nie stworzył
wszystkiego raczej o rok wcześniej, oraz że ta sama
wszystkiego raczej o rok wcześniej, oraz że ta sama
osoba zechce stąd wnosić, iż uczynił coś, dla czego
osoba zechce stąd wnosić, iż uczynił coś, dla czego
niepodobna znalez
ć racji, dla jakiej uczynił właśnie tak, a
niepodobna znalez
ć racji, dla jakiej uczynił właśnie tak, a
nie inaczej, należałoby mu odpowiedzieć, że jego wywód
nie inaczej, należałoby mu odpowiedzieć, że jego wywód
byłby słuszny, gdyby czas był czymś zewnętrznym
byłby słuszny, gdyby czas był czymś zewnętrznym
wobec rzeczy czasowo trwających, jako że niepodobna
wobec rzeczy czasowo trwających, jako że niepodobna
znalez
ć racji, dla jakiej rzeczy przy zachowaniu tego
znalez
ć racji, dla jakiej rzeczy przy zachowaniu tego
samego ich następstwa miałyby być połączone raczej z
samego ich następstwa miałyby być połączone raczej z
tymi chwilami niż z innymi. Atoli już to samo dowodzi, że
tymi chwilami niż z innymi. Atoli już to samo dowodzi, że
zewnętrzne wobec rzeczy chwile nie są niczym i
zewnętrzne wobec rzeczy chwile nie są niczym i
polegają wyłącznie na porządku następczym tych
polegają wyłącznie na porządku następczym tych
rzeczy, tak że gdy ten porządek pozostaje bez zmiany,
rzeczy, tak że gdy ten porządek pozostaje bez zmiany,
wtedy z dwóch stanów rzeczy jeden  wyobrażony w
wtedy z dwóch stanów rzeczy jeden  wyobrażony w
antycypacji  nie różni się niczym i nie może być
antycypacji  nie różni się niczym i nie może być
odróżniony od tego, który zachodzi obecnie.
odróżniony od tego, który zachodzi obecnie.
 Próżnia nie istnieje, albowiem rozmaite części próżnej
Próżnia nie istnieje, albowiem rozmaite części próżnej
przestrzeni byłyby zupełnie do siebie podobne, w pełni
przestrzeni byłyby zupełnie do siebie podobne, w pełni
odpowiadałyby sobie i nie dałyby się same przez się
odpowiadałyby sobie i nie dałyby się same przez się
rozróżnić, a ponadto różniłyby się jedynie liczbą, co jest
rozróżnić, a ponadto różniłyby się jedynie liczbą, co jest
absurdem. W ten sam sposób dowodzę również, że czas
absurdem. W ten sam sposób dowodzę również, że czas
nie jest rzeczÄ….
nie jest rzeczÄ….
Nie twierdzę, że materia i przestrzeń są tym samym;
Nie twierdzę, że materia i przestrzeń są tym samym;
powiadam tylko, że nie ma przestrzeni tam, gdzie nie ma
powiadam tylko, że nie ma przestrzeni tam, gdzie nie ma
materii, i że przestrzeń sama w sobie nie jest
materii, i że przestrzeń sama w sobie nie jest
rzeczywistością absolutną. Przestrzeń i materia różnią
rzeczywistością absolutną. Przestrzeń i materia różnią
się między sobą tak jak czas i ruch. Rzeczy te, chociaż
się między sobą tak jak czas i ruch. Rzeczy te, chociaż
różne, są jednakże nierozdzielne.
różne, są jednakże nierozdzielne.
Berkeley o czasie i przestrzeni
Berkeley o czasie i przestrzeni
Rzeczy najprostsze na świecie, najbliższe nam i
doskonale znane, okazujÄ… siÄ™ zaskakujÄ…co trudne i
niezrozumiałe, kiedy się je rozważa w sposób
abstrakcyjny. Czas, miejsce i ruch rozpatrywane w
konkrecie, w ich właściwym kontekście, są czymś
każdemu znanym, lecz kiedy wpadną w ręce metafizyka,
stają się zbyt abstrakcyjne i zbyt subtelne, by mógł je
pojąć zwyczajny człowiek obdarzony zdrowym
rozsądkiem. [& ] Jeśli chodzi o mnie, to ilekroć próbuję
utworzyć sobie prostą ideę czasu, abstrahując od
następstwa idei w moim umyśle, czasu płynącego
jednostajnie, w którym partycypują wszystkie byty,
tylekroć gubię się i wikłam w trudnościach nie do
pokonania.
 Kiedy poruszam jakąś częścią mojego ciała, to jeśli ten ruch jest
swobodny i nie czuję oporu, wówczas mówię, że mam do czynienia
z przestrzenią, ale jeśli napotykam opór, wtedy powiadam, że mam
do czynienia z innym ciałem i zależnie od tego, czy ten opór jest
mniejszy, czy większy, powiadam, że przestrzeń jest mniej lub
bardziej czysta. Zatem kiedy mówię o czystej czy pustej przestrzeni,
nie należy przypuszczać, jakoby termin przestrzeń reprezentował
ideę niezależną od idei ciała czy ruchu albo dającą się bez nich
pojąć, nawet jeśli istotnie mamy skłonność brać każdy rzeczownik
za reprezentujący jakąś odrębną ideę, którą można oddzielić od
wszystkich innych, co było powodem niezliczonych błędów. Gdybym
więc założył, że cały świat, wyjąwszy moje własne ciało, został
unicestwiony i stwierdził, że pozostaje jeszcze czysta przestrzeń, to
nie miałbym na myśli niczego innego, jak tylko to, że wydaje mi się
możliwe, aby członki mego ciała poruszały się swobodnie bez
jakiegokolwiek oporu, ale gdyby moje ciało również zostało
unicestwione, wówczas nie byłoby żadnego ruchu, a zatem
i przestrzeni.
 Nie należy pomijać, że według sądu tych, którzy
prawdziwe miejsca ciał określają przez części
przestrzeni absolutnej, ruchu kamienia w procy albo
wody w krążącym naczyniu nie można nazwać ruchem
rzeczywiście obrotowym, skoro jest on w dziwny sposób
złożony z ruchów nie tylko naczynia lub procy, lecz
również z dziennego ruchu Ziemi dookoła osi,
miesięcznego ruchu Ziemi i Księżyca naokoło wspólnego
środka ciężkości i rocznego ruchu Ziemi naokoło Słońca;
i z tego powodu każda cząstka kamienia lub wody
zakreśla linię stanowczo różniącą się od kolistej.
Również nie istnieje dążność odosiowa, w którą można
by wierzyć, ponieważ nie odnosi się do jakiejś osi w
przestrzeni absolutnej [& ].
Subiektywistyczna koncepcja czasu i przestrzeni
Subiektywistyczna koncepcja czasu i przestrzeni
Immanuela Kanta
Immanuela Kanta
 Cóż to więc jest przestrzeń i czas? Czy to coś
 Cóż to więc jest przestrzeń i czas? Czy to coś
rzeczywiście istniejącego (wirkliche Wesen)? Czy też to
rzeczywiście istniejącego (wirkliche Wesen)? Czy też to
są wprawdzie tylko określenia lub stosunki między
są wprawdzie tylko określenia lub stosunki między
rzeczami, takie jednak, jakie by przysługiwały także im
rzeczami, takie jednak, jakie by przysługiwały także im
samym w sobie, gdyby nawet nie były naocznie
samym w sobie, gdyby nawet nie były naocznie
oglądane, czy też są one takimi określeniami, które
oglądane, czy też są one takimi określeniami, które
przywiązane są do samej tylko formy naoczności, a tym
przywiązane są do samej tylko formy naoczności, a tym
samym i do podmiotowych właściwości
samym i do podmiotowych właściwości
naszego umysłu, bez których nie można
naszego umysłu, bez których nie można
by tych określeń przypisać żadnej rzeczy?
by tych określeń przypisać żadnej rzeczy?
Przestrzeń i czas jako aprioryczne formy zmysłów
Przestrzeń i czas jako aprioryczne formy zmysłów
Przestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by
Przestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by
zostało wysnute z doświadczeń zewnętrznych
zostało wysnute z doświadczeń zewnętrznych
Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem a priori
Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem a priori
leżącym u podłoża wszelkich zewnętrznych danych
leżącym u podłoża wszelkich zewnętrznych danych
naocznych
naocznych
O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto
O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto
mówić tylko ze stanowiska człowieka.
mówić tylko ze stanowiska człowieka.
Stwierdzamy zatem empiryczną realność przestrzeni (w
Stwierdzamy zatem empiryczną realność przestrzeni (w
odniesieniu do wszelkiego możliwego zewnętrznego
odniesieniu do wszelkiego możliwego zewnętrznego
doświadczenia), jakkolwiek zarazem przyjmujemy jej
doświadczenia), jakkolwiek zarazem przyjmujemy jej
transcendentalną idealność, tj. to, że jest ona niczym,
transcendentalną idealność, tj. to, że jest ona niczym,
skoro tylko opuścimy warunek możliwości wszelkiego
skoro tylko opuścimy warunek możliwości wszelkiego
doświadczenia i uznajemy ją za coś, co znajduje się u
doświadczenia i uznajemy ją za coś, co znajduje się u
podłoża rzeczy samych w sobie.
podłoża rzeczy samych w sobie.