Marzanna Senger
WYCHOWYWANIE DZIECKA NADPOBUDLIWEGO
Problem dziecka nadpobudliwego wydaje się dziś nadmiernie częstym zjawiskiem. W zależności od nasi-
lenia objawów nadpobudliwości oraz od procesu wychowawczego, jakiemu dziecko podlega, może się ono stać
wychowankiem wybitnie trudnym lub tylko kłopotliwym. Zdarza się też, że młody człowiek tylko w pewnych
okresach wykazuje cechy nadpobudliwości, np. przed zachorowaniem, w okresach rekonwalescencji. W tych
wypadkach częste błędy wychowawcze mogą utrwalić nieprawidłowe formy zachowania. Podobnie bywa, gdy
nadmierna ruchliwość i aktywność dziecka wynika z jego temperamentu. W procesie prawidłowego wychowa-
nia może wytworzyć się zespół cech społecznie pozytywnych i pożądanych, natomiast niewłaściwe kierowanie
 maluchem może doprowadzić do poważnych zaburzeń zachowania.
Znaczna liczba dzieci, jak i dorosłych, przejawia cechy wzmożonej pobudliwości, co nie stanowi poważnej
przeszkody dla prawidłowego działania w normalnych warunkach życia społecznego. Przeciwnie, staje się czę-
sto właściwością korzystną, przejawiającą się w aktywnym, twórczym stosunku do wykonywania zadań i do
problemów otaczającego świata. Niepokojący jest natomiast fakt, że w różnych grupach młodych ludzi odbiega-
jących od przyjętych norm czy to pod względem wyników w nauce, czy też pod względem zachowania nasze
nadpobudliwe latorośle są bardzo licznie reprezentowane. W stosunku do nich badacze problemu wysuwają na-
stępujące stwierdzenia:
1. Dzieci nadpobudliwe wyróżniają się określonym zespołem cech zachowania.
2. Nadpobudliwość jest przyczyną nieprawidłowego przystosowania do wymagań otoczenia (domu, szkoły)
i powoduje trudności wychowawcze.
Wydaje się jednak, że możemy dopisać tu jeszcze jedno stwierdzenie:
Zarówno nasilenie się cech omawianej przypadłości, jak i nieprawidłowe przystosowanie dziecka stwarza-
jącego trudności wychowawcze, uzależnione jest od wpływów środowiska i od rodzaju procesu wychowawcze-
go.
Dzieci nadpobudliwe swoim zachowaniem stwarzają wiele problemów wychowawczych, wymagają nie
tylko specjalnego sposobu postępowania, ale odpowiedniej postawy rodziców i wychowawców, wymagają
większego skupienia uwagi i sił niż wychowankowie zrównoważeni.
Jesteśmy w stanie modyfikować w pewnym stopniu zarówno sytuacje zewnętrzne, jak i indywidualne ce-
chy naszych dzieci pod warunkiem, że będziemy rozumieć znaczenie różnych czynników istotnych dla rozwoju
i wychowania dziecka. Innymi słowy  prawidłowym, świadomie kierowanym procesem wychowawczym mo-
żemy zapobiec powstawaniu niekorzystnych cech osobowości młodego człowieka pierwotnie nadpobudliwego
i uzyskać takie zmiany w jego zachowaniu, które pozwalają stwierdzić, że nie jest ono ani trudne, ani nerwowe,
chociaż czasami kłopotliwe.
Jakie dzieci nazywamy nadpobudliwymi?
Nadpobudliwość psychoruchowa oznacza, że termin ten dotyczy zarówno sfery ruchowej, jak i psychicz-
nej. Nadpobudliwość u dzieci przejawia się w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, w nadmiernej reak-
tywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń
uwagi.
Zmienność objawów związana z wiekiem dziecka
U małych dzieci do lat trzech przewaga zaburzenia w postaci znacznej ruchowości i zmienności uczucio-
wej jest uważana za cechę fizjologiczną, a więc za pewną prawidłowość. Bywają jednak maluchy, które bardzo
wcześnie, nieomal od pierwszych dni życia, przejawiają wyraz
nie nadmierną pobudliwość; są krzykliwe, mało
sypiają lub sen ich jest bardzo "lekki", trudno u nich wyrobić nawyk snu w określonych godzinach. Obserwuje
się wahania apetytu przy zupełnie dobrym stanie zdrowia fizycznego.
W okresie przedszkolnym przeważa w zachowaniu dzieci element nadmiernej ruchliwości; ponad wszystko
przedkładają one zabawy ruchowe, chwili nie mogą usiedzieć spokojnie, na skutek tego robią wiele szkód
w domu lub same ulegają różnym wypadkom. Rzadziej zdarzają się objawy ruchliwości zawężonej do ruchów
manipulacyjnych.
Niezrównoważenie emocjonalne, przede wszystkim zależne w tym okresie od warunków środowiskowo-
wychowawczych, przejawia się w postaci wahań nastrojów - od płaczu do śmiechu, kapryśności, uporu, czasem
agresji i wybuchów złości.
W wieku 7-10 lat dziecko wychodzące z domu w szerszy krąg społeczny ujawnia wszystkie właściwości,
nawyki i sposoby zachowania ukształtowane we wcześniejszym okresie rozwojowym. Zmiana trybu życia, nowe
wymagania i zadania stawiane dziecku stworzą trudną dla niego sytuację, która w przypadku dzieci nadpobu-
dliwych wpływa na nie bardzo podniecająco. Toteż okres przystosowania do nowych warunków jest na ogół dla
tych dzieci dłuższy i adaptacja bardziej burzliwa niż u ich rówieśników nie przejawiających nadmiernej nadpo-
budliwości.
W pierwszym etapie nauczania dotychczasowy autorytet i kontrola rodziców słabną, a autorytet nauczycie-
la jest wprawdzie uznawany i ma poważne znaczenie, jednak działa jeszcze zbyt krótko, aby pozostawił już
utrwalone ślady. Często więc wpływ nauczyciela na dzieci nadpobudliwe obserwujemy tylko w jego obecności
 nie działa on poza szkołą.
Tak więc w pierwszym etapie nauki najłatwiej postawić diagnozę, ale jednocześnie jest to ostatni moment
do przeciwdziałania negatywnym skutkom nadpobudliwości.
Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej
Objawy nadpobudliwości psychoruchowej nasuwają zasadnicze pytanie: czy nadpobudliwość jest zespo-
łem patologicznych objawów, czy jest to zespół cech składających się na pewien rodzaj temperamentu, związa-
nych z typem układu nerwowego? Nadpobudliwość skłania nas ku poglądowi, że w przypadkach tych mamy do
czynienia z zaburzeniem rozwoju uwarunkowanym nieprawidłowym funkcjonowaniem mózgu. Istnieje również
pogląd, że nadpobudliwość jest cechą typologiczną i wiąże się z określonym typem układu nerwowego.
Społeczeństwo dorosłe nie ogranicza się do  towarzyszenia rozwojowi dziecka, lecz włącza się w ten pro-
ces, mniej lub bardziej aktywnie i planowo, poprzez wychowanie (tj. świadome kierowanie rozwojem dziecka
i kształtowanie jego osobowości).
Wychowanie dziecka nadpobudliwego
Wychowanie stanowi jeden z ważniejszych czynników warunkujących prawidłowy rozwój dziecka. Należy
to rozumieć nie tylko jako przekazywanie młodemu człowiekowi poszczególnych norm współżycia społecznego
w formie nakazów i zakazów, lecz jako proces kształtujący jego osobowość.
W rodzinach dzieci nadpobudliwych spotykamy się najczęściej z wychowaniem niekonsekwentnym oraz
wychowaniem rygorystycznym.
Wychowanie pierwszego rodzaju charakteryzuje się brakiem względnie stałych wymagań stawianych mło-
demu człowiekowi oraz udzielanych mu praw. W postępowaniu dorosłych nie udaje się zaobserwować jakiejś
jednolitej linii i wyważonego, równego stosunku do latorośli. Wychowanie to przybiera najczęściej dość gwał-
towną postać i nie zawsze uzasadnione  przechodzenie z liberalnego do rygorystycznego systemu wycho-
wawczego, a więc pozostawianie dziecku całkowitej swobody, bądz
wprowadzanie ścisłej kontroli z przewagą
stosowania kar, często fizycznych. Ten rodzaj niekonsekwentnego wychowania obserwuje się w rodzinach,
gdzie brak jest uzgodnionego działania między matką i ojcem; matka  liberalna, ojciec  rygorystyczny (lub
odwrotnie).
Wychowanie rygorystyczne jest tym rodzajem procesu wychowawczego, który rzadko obecnie spotykamy
w czystej formie. Bywają rygorystyczni  ojciec lub matka, nauczyciel lub wychowawczynie w przedszkolu. Nie
zdarza się, aby wszyscy byli rygorystyczni, a więc dziecko podlega najczęściej działaniu postępowania niekon-
sekwentnego. Zdarzają się jednak rodziny, w których przeważa rygoryzm i to rygoryzm konsekwentny, któremu
podporządkowani są wszyscy członkowie rodziny.
Konsekwentnie rygorystyczne wychowanie stwarza bardzo wyraz
ne i stałe kryteria postępowania. Tego nie
wolno, to można, a to trzeba-może być w pewnych okresach życia dziecka pozytywne, o ile nie towarzyszy mu
brutalność i bezwzględność. To z kolei przysparza dziecku negatywnych bodz
ców, najczęściej lękotwórczych.
Stosowanie kar cielesnych, krzyku, ciągłego dyrygowania zaburza jego równowagę nerwową, a przy braku moż-
liwości ujawnienia się indywidualności młodego człowieka dochodzi do nieprawidłowego ukształtowania się
jego osobowości.
Lecznicza i zapobiegawcza rola procesu wychowania
Najistotniejszym dla tego referatu okresem w rozwoju dziecka nadpobudliwego jest wiek szkolny. Podsta-
wową jego działalnością jest w tym czasie nauka. Jednak nadpobudliwość wychowanka powoduje różnorakie
trudności w podporządkowaniu się regulaminowi szkolnemu, dostosowaniu się do wymagań nauczycieli, co od
pierwszej chwili może niekorzystnie wpłynąć na stosunki uczeń  nauczyciel. Zagrożone są również stosunki
owego dziecka z rówieśnikami.
Właściwe pokierowanie aktywnością dzieci nadpobudliwych, wykorzystanie jej dla celów społecznie pozy-
tywnych, może dać bardzo dobre rezultaty wychowawcze. Dość wcześnie (od 1 klasy) należy włączać ucznia do
zespołowej pracy, przyzwyczajać go do wywiązywania się z powierzonych mu obowiązków.
Kierując się szeroko rozumianym dobrem owego ucznia, w trakcie nauki szkolnej należy zadbać o rozwi-
nięcie znacznej indywidualizacji pracy z omawianym dzieckiem. W czasie zajęć należy prosić je o pomoc w
przygotowaniu gazetek ściennych, ścieraniu tablicy, przygotowywaniu niezbędnych przyborów, np. magnetofo-
nu. Można także zaproponować mu, aby zawiesił prace kolegów w miejscu zwanym  MAA

GALERI
 .
Kiedy uczeń nadpobudliwy  wierci się, kręci w czasie, gdy inni piszą w skupieniu, należy podejść do nie-
go z łagodnością, dotknąć jego ramienia. Spokojne spojrzenie nauczyciela, jego dłoń na ramieniu ucznia powin-
ny na pewien czas wyciszyć dziecko.
W czasie, kiedy uczeń nie w pełni wykona polecenie, nie należy go upominać, głośno karcić. Pamiętajmy
o pochwale za częściowe nawet wykonanie przez niego zadania. Miłe słowo ze strony nauczyciela jest bardzo
cenne dla ucznia.
Często na początku zajęć dziecko nadpobudliwe zajmuje się sprawami, które nie mają nic wspólnego z na-
uką. Są wesołkowate, głośno się śmieją, chodzą po sali, jakby szukały sobie miejsca. Wówczas należy spokojnie
określić stawiane przed nim żądania i sposób wykonania danych zadań. Niekiedy należy pomóc mu w wyjęciu
z teczki przyborów szkolnych. Przy czym taka indywidualna pomoc powinna mieć miejsce często i krótkotrwa-
le, nie powinna być przeprowadzana sporadycznie.
Podejmując próby właściwego kierowania aktywnością dzieci nadpobudliwych, należy pamięć o pewnych
ogólnie przyjętych zasadach:
1. Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy. Chwiejna uwaga dzieci nadpo-
budliwych kieruje ich zainteresowanie na coraz nowsze tory. Staje się to przyczyną zapominania, co one uwa-
żają za całkowite wytłumaczenie niewypełnienia zadania, a co jest nie do przyjęcia dla dorosłych. Dlatego im
bliższy jest postawiony cel lub termin, tym większa pewność, że polecenie zostanie wykonane, praca zakoń-
czona.
2. Konsekwentne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego przedsięwzięcia.
3. Stała kontrola i przypominanie o obowiązkach. Rodzice i nauczyciele sami konstatują tę konieczność, ale fakt
ten niecierpliwi ich, staje się argumentem przeciwko młodemu człowiekowi, dowodem, jak trudny jest wy-
chowanek.
Należy też przypomnieć inną znaną zasadę pedagogiczną, że zarówno odległość celów działania, jak i za-
kres powierzonych obowiązków oraz system kontroli muszą zmieniać się z wiekiem i być dostosowane do moż-
liwości i poziomu rozwoju dziecka. Im dziecko starsze i lepiej wdrożone do samodzielności, tym bardziej mo-
żemy kontrolę osłabić i ocenić wynik działania.
Wychowanek nadpobudliwy powinien nauczyć się kontrolować i opanować swoje reakcje emocjonalne.
Staramy się skłonić go do zrozumienia sytuacji, do krytycznej oceny postępowania, bez wywoływania poczucia
lęku, winy lub niepewności, co może dodatkowo zaburzyć jego równowagę emocjonalną.
Nadpobudliwi młodzi ludzie są wrażliwi na stosunek do nich. Nadmierna krytyka, żartowanie, nawet nie-
winne, stają się przyczyną zaburzenia ich równowagi emocjonalnej. Należy więc oszczędzić im takich doznań,
włączając je we  właściwe grupy koleżeńskie.
Ważnym czynnikiem w wychowaniu omawianych dzieci jest umiejętne wypełnienie ich wolnego czasu.
Trzeba zaproponować im jakieś zajęcie, które je uspokoi i wewnętrznie zorganizuje. Dalsza nasza ingerencja jest
potrzebna tylko wtedy, gdy wychowanek zniechęca się lub ma jakieś trudności.
Zabawy podwórkowe są dla dzieci nadpobudliwych wieku szkolnego możliwością zaspokojenia potrzeby
ruchu i współdziałania w grupie. Jednak muszą to być zabawy organizowane, a przynajmniej kontrolowane
przez dorosłych.
W stosunku do uczniów nadpobudliwych, którzy zaczynają wchodzić w wiek dojrzewania działania wy-
chowawcze muszą być szczególnie przemyślane. Młodzież nadpobudliwa jest wybitnie aktywna, rzutka, chętna
do działania. Należy to we właściwy sposób wykorzystać w szkole, w kółkach zainteresowań, w domu. Trzeba
jednak pozostawić jej swobodę, jedynie obserwując i nieznacznie kontrolując przebieg działalności, aby w od-
powiednim momencie wkroczyć z pomocą.
W wieku dojrzewania nie obserwujemy już takiej formy nadruchliwości, jaką spotykaliśmy w młodszym
wieku szkolnym.
Należy bezwzględnie pamiętać, że młody człowiek nadpobudliwy psychoruchowo wychowywany od naj-
wcześniejszego dzieciństwa w spokojnej atmosferze, systemie konsekwentnych wymagań i stałej kontroli, przy
pełnej pomocy rodziców i nauczycieli, ma wszelkie szanse prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie,
aczkolwiek nadal pozostanie skłonny do przejściowych zaburzeń równowagi procesów nerwowych.