JEDEN DZIEŃ IWANA DENISOWICZA (1962), opowieść dokumentalna Aleksandra
Sołżenicyna, opisująca zwykły dzień w gułagu. Jej bohaterem jest Iwan
Denisowicz Szuchow, chłop z Tiemgieniowa, skazany na dziesięć lat za rzekomą
zdradę ojczyzny. Należy do wielu byłych żołnierzy, bezpodstawnie oskarżonych o
szpiegostwo na rzecz hitlerowskiego wywiadu tylko dlatego, że udało im się
zbiec z niemieckiej niewoli. Jest rok 1951 i przed Iwanem pojawia siÄ™ nadzieja,
że za rok skończy się jego katorga, choć jeszcze nikomu nie powrócił z obozu do
rodziny. Iwan toczy walkę o przetrwanie, o przeżycie każdego dnia. W groźnym
syberyjskim klimacie, niedożywiony, schorowany, przymuszany do katorżniczej
pracy, tropiony przez nieludzką służbę obozową, pragnie tylko jednego: oddalić
widmo śmierci. Żyje pośród ludzi, którzy także walczą o przeżycie z
prześladowcami, chorobami i własną słabością: W brygadzie jest tak: albo
wszyscy dostają dodatkowy chleb, albo wszyscy wyzdychają. Oprócz prostych
chłopów jak Iwan w łagrze wegetują oficerowie, artyści, politycy Sołżenicyn
przedstawia prześladowanych i prześladowców. Są wśród więźniów donosiciele, ale
przeważają ludzie uczciwi skazani za przekonania religijne, za nieprawomyślne
teksty albo niewłaściwe znajomości. Nie wszyscy potrafią sprostać nadludzkiemu
wysiÅ‚kowi fizycznemu i brutalnym zasadom podporzÄ…dkowania nadzorcom. Sš biedacy
jak Iwan i są arystokraci, którzy często otrzymują od rodzin paczki i dzięki
temu zachowują odrobinę więcej swobody. Sołżenicyn beznamiętnie odtwarza
obozowe hierarchie, opisuje zwyczaje, codzienny reżim. Jeden Dzień Iwana
Denisowicza jest bowiem przede wszystkim zapisem paradokumentalnym, świadectwem
codziennego okrucieństwa. Dzień w łagrze relacjonuje narrator zbiorowy, swoista
emanacja społeczności więźniów, w imieniu której oceniane są zachowania
skazańców i ich nadzorców. Ten specyficzny narrator wyraża nastroje
zbiorowości. Powściągliwość, obiektywizm relacji, unikanie czułostkowości nie
oznacza bezbarwności opisu. Ale pierwszych czytelników interesował przede
wszystkim temat publikacja utworu stała się sensacją polityczną, Sołżenicyn
stał się z dnia na dzień pisarzem znanym na całym świecie, przekreślającym sny
o komunizmie.