82 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 82-85
Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży
miasta Poznania
Assessment of school anxiety in children and adolescents in Poznan
Alicja Krzyżaniak 1/, Radosław Lepka 2/, Barbara Stawińska-Witoszyńska 1/,
Małgorzata Krzywińska-Wiewiorowska 1/, Jarosław Skommer 3/
1/
Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
2/
Wojewódzki Szpital Neuropsychiatryczny w Kościanie im. Oskara Bielawskiego
3/
Zakład Higieny Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Wprowadzenie. Badanie lęku w wieku szkolnym może mieć duże znaczenie Introduction. Anxiety assessment at school age could prove very valuable
nie tylko diagnostyczne, lecz także profilaktyczne. not only as a diagnostic procedure but also as an element of prevention.
Cel pracy. Ocena poziomu lęku jako cechy w oparciu o test Spielbergera. Aim. The aim of the study was an evaluation of anxiety as a personality
feature based on the Spielberger Questionnaire.
Materiał i metody. Badaną populację stanowiło 177 chłopców oraz 180
dziewcząt w wieku od 11-18 lat uczniów losowo wybranych szkół miasta Material & methods. The population studied encompassed 177 boys
Poznania. Badanie lęku jako cechy przeprowadzono w oparciu o test and girls, age 10 to 18, randomly selected from schools in Poznań. The
Spielbergera, zwany również Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci assessment of anxiety as a personality feature was performed using the
(State-Trait Anxiety Inventory for Children  STAIC). Spielberger Questionnaire, also known as the Spielberger State-Trait Anxiety
Inventory for Children (STAIC).
Wyniki. Średnie wartości poziomu lęku jako cechy u chłopców były wyższe
niż u dziewcząt, ale tylko w młodszych grupach wieku i różnice te nie Results. In the youngest population the boys showed higher anxiety
były istotne statystycznie. W starszych grupach wieku od 14 roku życia level than the girls, but no relevant differences between the mean values
obserwowano odwrotną sytuację, dziewczęta miały wyższy poziom lęku niż were noted. Over the age of 14, the girls manifested a higher level of
chłopcy, ale różnice były istotne w 16 i 18 roku życia. Analiza wariancji anxiety, with statistically significant differences at the age of 16 and 18.
wykazała, że wiek był czynnikiem różnicującym poziom lęku zarówno The variation analysis showed that age was a differentiating factor on the
u chłopców, jak i u dziewcząt. anxiety scale in both genders.
Wnioski. Badanie poziomu lęku jako cechy u uczniów powinno uwzględniać Conclusions. The evaluation of anxiety as a personality feature should
wiek i płeć badanych. Zastosowana skala Spielbergera do oceny lęku include age and gender as indispensable variables. The Spielberger
jako cechy może być stosowana w warunkach szkolnych i może stanowić Questionnaire is a suitable tool for studies performed at a school setting
punkt wyjścia do działań profilaktycznych dotyczących sfery emocjonalnej and may be useful as a first step in the assessment of pupils emotional
uczniów. status.
Słowa kluczowe: lęk szkolny, skala Spielbergera Key words: school anxiety, the Spielberger Questionnaire
© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 82-85 Adres do korespondencji / Address for correspondence
prof. UM dr hab. med. Alicja Krzyżaniak
www.phie.pl
Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego
Nadesłano: 12.01.2009
ul. Dąbrowskiego 79, 60-529 Poznań
Zakwalifikowano do druku: 28.03.2009
e-mail: [e-mail]
Wstęp Lęk natomiast jest definiowany przez wielu
badaczy jako antycypacja zagrożenia. Klasycznie te
Jednymi z kluczowych emocji dostępnych czło-
emocje za Zygmuntem Freudem nazywane są lękiem
wiekowi od wczesnego dzieciństwa są strach i lęk,
obiektywnym i lękiem subiektywnym [2]. Współcze-
które skupiają naszą aktywność na unikaniu niebez-
sna definicja lęku zwraca uwagę na holistyczny jego
pieczeństw. Strach powszechnie uznaje się za emocję
charakter, nie tylko jako emocji, ale jako całościowej
odczuwaną w odpowiedzi na zagrożenie pochodzące
reakcji organizmu. Według Stanisława Sieka lęk jest
ze środowiska, która może już występować w okresie
 rodzajem niecelowej reakcji mobilizacyjnej organi-
noworodkowym ze względu na uwarunkowania gene-
zmu, pojawiajÄ…cej siÄ™ nie na widok realnego niebez-
tyczne [1].
pieczeństwa, ale spowodowanej naszymi myślami,
wyobrażeniami, sądami i słowami innych ludzi [3].
Krzyżaniak A i wsp. Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży miasta Poznania 83
Ta odpowiedz
adaptacyjna oparta jest o wspólne rola  sędziego i kata , gnębienie, niesprawiedliwe oce-
działanie wszystkich układów naszego organizmu nianie oraz motywowanie przez zastraszenie. Według
tj. układu nerwowego, sercowo-naczyniowego, po- badań Karolczak-Biernackiej istnieje tendencja do
karmowego, dokrewnego, moczowo-płciowego, mię- wyższych poziomów lęku w sytuacji braku wsparcia
śniowo-szkieletowego i odpornościowego. Dopiero ze strony nauczyciela w sprawach osobistych ucznia
współdziałanie tych układów i ich wzajemne oddzia- (potrzeby, troski) [9].
ływania umożliwiają osiągnięcie sukcesu, jakim jest
Innym ważnym z
ródłem lęku szkolnego są stosun-
przystosowanie się do środowiska.
ki z rówieśnikami. Relacje pomiędzy dziećmi zależą
Okres szkolny przypada na czas intensywnego od pełnionych przez nie ról społecznych, popularności
rozwoju dziecka i jego dojrzewania do pełnienia oraz pozycji w hierarchii społecznej [5].
wielu ról w wieku dorosłym. Jest to czas wielu zmian,
Powodzenie dziecka i adaptacja w grupie rówie-
stawiania wymagań i licznych niepowodzeń. W tym
śniczej zależą od jego predyspozycji, wysiłku, w tym
okresie szkoła staje się często miejscem, w którym
emocjonalnego oraz wsparcia i atrybutów pochodzą-
ogniskujÄ… siÄ™ problemy, przed jakimi staje dziecko.
cych od rodziny (np. pozycja rodziców, ich majętność).
Problemy, dodajmy, które są z
ródłem lęku. Oczywiście
Trzeba podkreślić, że dziecko w szkole w sposób ciągły
to, że w określonych sytuacjach dziecko reaguje lękiem
doświadcza ekspozycji społecznej tzn. prezentuje
zależne jest od etapu rozwoju, wrodzonego tempera-
siebie na forum rówieśniczym. Jest to sytuacja bar-
mentu i wpływu otoczenia (głównie modulującego
dzo stresująca, wiąże się z lękiem przed odrzuceniem
wpływu rodziców) [4].
i krytyką. Dla nieśmiałych dzieci ekspozycja społeczna
To wszystko sprawia, że istnieją różnice w per- (zwłaszcza publiczny występ np. odpytywanie) pro-
cepcji lękowej otoczenia pomiędzy poszczególnymi wadzi do obniżenia zdolności, sprawności w wykony-
dziećmi [5]. waniu zadań, zwiększenia poziomu lęku i pogorszenia
kontaktów z nauczycielami i rówieśnikami [5].
Czynnikami, które mają działanie lękotwórcze
w trakcie procesu dydaktycznego sÄ…: kontrola wiedzy Dziecko w szkole nie pozostaje jednak bezbronne
i ocena wiadomości, interakcje nauczyciel  uczeń, wobec doświadczanego lęku. Przeciwnie spontanicz-
atmosfera rywalizacji i brak więzi koleżeńskich, nie- nie podejmuje różne próby zmniejszenia lub usunięcia
podmiotowe traktowanie ucznia [6]. go. Biernacka ujęła je syntetycznie w dziewięciu kate-
goriach:
Według badań Bach-Olasik lęk w szkole jest do-
 aktywność konstruktywna zadaniowa (ograni-
świadczany regularnie przez 70% dzieci (kategorie
czenie kontaktu ze z
ródłem lęku:  nie uczę się do
bardzo często, często i raczej często) [7]. W tych
ostatniego momentu
samych badaniach kontrolowanie wiedzy było wska-
 aktywność konstruktywna zastępcza (podejmo-
zane przez 75% dzieci jako główna przyczyna lęku
wanie innej działalności np. kontakty z przyjaciół-
w szkole.
mi)
Jako szczególnie lękotwórcze określali oni częste
 manipulacje myślami (np. wiara w szczęście, elimi-
sprawdzanie wiadomości i w ich odbiorze niesprawie-
nowanie myśli przykrych)
dliwe ocenianie.
 manipulowanie uwagÄ… (skupianie uwagi na innych
Ocena wiadomości, umiejętności jest powiązana
obiektach)
z trzema typami lęków:
 manipulacje wartościami (obniżenie wagi niepo-
 lękiem przed kompromitacją, ponieważ ewentualna
wodzeń)
 porażka może być z
le odebrana przez otocze-
 podbudowa  ja (zwiększenie pewności siebie)
nie
 zamierzona bierność (przewlekanie)
 lękiem przed niepowodzeniem szkolnym, ponieważ
 zamierzone czynności relaksacyjne (np. sen)
wiąże się to z niezaspokojeniem własnych aspira-
 mimowolne reakcje rozładowujące (śmiech, żarty)
cji
[10].
 oraz lękiem przed brakiem zdolności wobec sta-
Lęk i strach są emocjami, które nieodłącznie
wianych wymagań, co ma wpływ na niekorzystny
wiążą się z funkcjonowaniem człowieka. Pełnią bar-
obraz siebie [8].
dzo ważną rolę, modulując nasze zachowania w celu
Kolejnym z
ródłem lęku są interakcje nauczyciel
uniknięcia niebezpieczeństw.
 uczeń, które często powiązane są z niepodmiotowym
W okresie rozwojowym dziecko stoi przed dużym
traktowaniem ucznia. Według badań Bach-Olasik 55%
wyzywaniem, jakim jest szkoła. Uczęszczanie do niej
uczniów wskazało nauczycieli i ich sposób traktowania
wiąże się z licznymi lękami, które w niesprzyjających
ucznia jako jedną z głównych przyczyn lęku szkolnego
warunkach (np. brak wsparcia rodziny) mogÄ… utrud-
[4]. Szczególnie podkreślali oni takie właściwości na-
niać funkcjonowanie dziecka a nawet prowadzić do
uczyciela jak: brak wyrozumiałości, brak partnerstwa,
powstania zaburzeń lękowych  nerwic. Ważne jest,
84 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 82-85
więc zwrócenie uwagi na ten aspekt życia emocjonal- Materiał i metody
nego ucznia i pomoc w radzeniu sobie z lękiem.
Badaną populację stanowiło 357 uczniów z losowo
Emocje, w szczególności te o ujemnym, negatyw-
wybranych szkół miasta Poznania. Liczebność badanej
nym zabarwieniu, takie jak lęk i gniew mają istotny
populacji wg wieku i płci przedstawia tab. I
wpływ na funkcjonowanie dziecka w okresie szkol-
nym. Wpływają nie tylko na jego osiągnięcia na polu
Tabela I. Liczebność badanej populacji wg wieku i płci
edukacyjnym, ale również mają znaczenie dla jego Table I. Number of studied population according to age and gender
funkcjonowania w środowisku społecznym, w tym
Wiek / Age Chłopcy / Boys Dziewczęta / Girls Razem / Total
i w grupie rówieśniczej. W obydwu tych sferach wpływ
11 27 20 47
negatywnych emocji jest najczęściej ujemny [11].
12 19 21 40
Narzędziem psychometrycznym ukierunkowa- 13 22 19 41
nym na ocenę lęku u dzieci jest  Kwestionariusz Ja
14 18 22 40
i Moja Szkoła autorstwa Elżbiety Zwierzyńskiej
15 21 20 41
i Andrzeja Matuszewskiego. Jest to kwestionariusz
16 22 25 47
wielowymiarowy badający lęk związany ze szkołą,
17 25 26 51
służący również do oceny motywacji do nauki. Do-
18 23 27 50
datkowo jest on wyposażony w skalę kłamstwa, będącą
Razem/Total 177 180 357
cennym narzędziem diagnostycznym dla psychologa.
 Kwestionariusz Ja i Moja Szkoła zbudowany jest
U wszystkich uczniów przeprowadzono badanie
z 73 samoopisowych twierdzeń, przy których badane
lęku jako cechy w oparciu o test Spielbergera, zwany
dziecko zakreśla odpowiedzi  tak lub  nie . Autorzy
również Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci
wykazali na podstawie przeprowadzonych badań zwią-
(State-Trait Anxiety Inventory for Children  STAIC).
zek pomiędzy uzyskiwanymi przez dzieci wynikami
Badania były wykonywane w godzinach przedpołu-
a ocenami szkolnymi, ocenami z zachowania, popu-
dniowych, po szczegółowym wytłumaczeniu uczniom
larnością w klasie oraz przystosowaniem do szkoły
zadania. Do badań kwalifikowano zdrowych uczniów.
[12].
Badań nie wykonywano w dniach, kiedy uczniowie
W ocenie lęku szczególnie przydatny jest Inwen-
mieli planowane sprawdziany.
tarz Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci (State-Trait Anxie-
Porównanie średnich wyników testu Spielbergera
ty Inventory for Children  STAIC) autorstwa C.D.
w grupach wieku między chłopcami i dziewczętami
Spielbergera, C.D. Edwardsa, R.E. Lushene a, J.Mon-
wykonano w oparciu o test t-Studenta, a analizÄ… wa-
tuoriego i D. Platzek a, w skrócie nazywany Skalą Lęku
riancji sprawdzono czy wiek różnicuje skalę lęku.
Spielberger a. Skala mierzy lęk w dwóch wymiarach:
lęk jak stan emocjonalny aktualnie przeżywany i lęk
Wyniki badań
jako cechę charakteru. Taka konstrukcja narzędzia
pozwala zmierzyć nie tylko nasilenie lęku w chwili ba- Poziom lęku jako cechy badany w oparciu o test-
Spielbergera u chłopców wahał się od 15,0 w wieku 11
dania, ale również pozwala określić skłonność dziecka
lat do 13,6 w 18 roku życia, u dziewcząt obserwowa-
do przeżywania lęku w sytuacjach stresogennych, co
no wzrost wartości poziomu lęku z wiekiem od 14,5
umożliwia prognozowanie funkcjonowania dziecka
w 11 roku życia do 18,9 w 18 roku życia. Szczegółowo
w warunkach szkolnych i umożliwia zaplanowanie
przedstawia to tabela II
działań profilaktycznych. Skala Spielberger a składa
się z dwóch części, każda po dwadzieścia pytań o cha-
Tabela II. Poziom lęku jako cechy u chłopców i dziewcząt wg wieku
rakterze zamkniętym. W części pierwszej dziecko
Table II. Anxiety level as a feature in boys and girls according to age
odpowiada na pytania o to, jak czuje siÄ™ w chwili bada-
nia. W części drugiej natomiast odpowiada na pytania
Chłopcy / Boys Dziewczęta / Girls
Wiek / Age
xÄ…SD xÄ…SD
o to, jak się czuje na ogół, zazwyczaj. Inwentarzem
11 15,0Ä…7,1 14,5Ä…8,2
STAIC można badać jednoczasowo całe grupy dzieci,
co pozwala wykorzystywać to narzędzie do działań 12 15,4ą7,8 13,9ą8,0
profilaktycznych a także jako narzędzie w badaniu 13 15,0ą7,6 15,2ą7,4
przesiewowym. Obecnie dostępna jest polska wersja 14 12,5ą6,2 13,9ą7,3
skali, wraz z opracowanymi normami [11]. 15 12,5Ä…6,4 16,6Ä…8,0
16 12,3Ä…7,1 18,2Ä…9,0*
Celem pracy była ocena kształtowania się poziomu
17 13,9Ä…7,6 17,9Ä…8,4
lęku jako cechy u dzieci i młodzieży miasta Pozna-
18 13,6Ä…7,9 18,9Ä…9,3*
nia.
*różnice istotne między chłopcami a dziewczętami przy p<0,05
*significant differences between boys and girls with p<0,05
Krzyżaniak A i wsp. Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży miasta Poznania 85
Analiza wariancji wykazała, że wiek różnicuje Wyniki testów STATIC porównane z wynikami
poziom lęku a wartości testu F wynosiły dla chłopców kwestionariusza  Ja i moja szkoła potwierdzają dużą
3,5144 a dla dziewcząt 5,7450 i wartości te są istotne trafność teoretyczną kwestionariusza Spielbergera.
przy p<0,05. Lęk szkolny badany przy pomocy kwestionariusza
 Ja i moja szkoła dotyczy raczej stałej cechy uczniów
Średnie wartości poziomu lęku jako cechy u chłop-
a nie ich aktualnego stanu.
ców były wyższe niż u dziewcząt, ale tylko w młod-
szych grupach wieku i różnice te nie były istotne Test Spielbergera może być wykorzystany do
(tab. II). Od 13 roku życia dziewczęta miały wyższy prognozowania oraz oceny funkcjonowania dziecka
poziom lęku niż chłopcy a różnice były istotne w wieku w szkole [15]. Wiadomo, że duże nasilenia lęku
16 i 18 lat. może niekorzystnie wpływać na efekty uczenia się
a to w konsekwencji może powodować dezorganizację
Dyskusja
zachowania i zaburzenia w funkcjonowaniu. Duży
poziom lęku może być jedną z przyczyn niepowodzeń
Wyniki badań prowadzonych przy użyciu skali
szkolnych.
Spielbergera u dorosłych wskazują, że kobiety mają
Badanie emocji doznawanych przez dzieci w wie-
wyższy poziom lęku niż mężczyz
ni, co w naszych ba-
ku szkolnym ma równocześnie znaczenie diagnostycz-
daniach potwierdziło się głównie w starszych grupach
ne i profilaktyczne. Może być cennym uzupełnieniem
wieku. Wzrastanie poziomu lęku z wiekiem w naszych
wywiadu i badania przeprowadzonego przez psy-
badaniach potwierdziło się tylko w odniesieniu do
chologa u uczniów z problemami w funkcjonowaniu
dziewcząt. Wyniki badań innych autorów nie zawsze
w warunkach szkolnych, a także pozwala zaplanować
sÄ… jednoznaczne [13,14].
działania profilaktyczne.
Mimo, iż wiek jest czynnikiem różnicującym skalę
to jednak w naszych badaniach tylko u dziewczÄ…t ob-
Wnioski
serwowano wyższy poziom lęku w starszych grupach
1. Badanie poziomu lęku jako cechy u uczniów po-
wieku w porównaniu do młodszych.
winno uwzględniać wiek i płeć badanych.
Według badań Kraina i Kendalla dzieci w wieku
2. Zastosowana skala Spielbergera do oceny lęku
7,5-10 lat wykazywały mniejsze nasilenie lęku jako
jako cechy może być stosowana w warunkach
cechy niż starsze 11-15 lat [14].
szkolnych i może stanowić punkt wyjścia do
W badaniach innych autorów u dziewcząt 11-
działań profilaktycznych dotyczących sfery emo-
letnich uzyskano niższe wartości testu niż w grupie
cjonalnej uczniów.
dziewczÄ…t 16-letnich [13].
Piśmiennictwo / References
1. Molicka M. Uwarunkowanie lęku u dzieci. Grupa i Zabawa 9. Karolczak-Biernacka B. Czynniki atmosfery szkolnej i więzi.
1999; 2: 6-12. Edukacja 1991, 1: 67-78.
2. Bąkowska M. Lęk, stres i strach jako bariery w wychowaniu. 10. Karolczak-Biernacka B. Lęk szkolny. Nowa Szkoła 1992, 9:
Kieleckie Studio Pedagogiczne 1999; 12: 129-147. 528-535.
3. Siek S. Walka ze stresem. Warszawa 1989, ATK.
11. Jaworska A. STAIC. Warszawa 2005.
4. Bach-Olasik T. Lęk dzieci jako rezultat modelującego wpływu 12. Zwierzyńska E, Matuszewski A. Kwestionariusz Ja i moja
rodziców. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1999; 5/6: szkoła  podręcznik. Centrum Metodyczne Pomocy
66-74. Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2002.
5. Muszyńska E. Sytuacja ekspozycji społecznej dziecka 13. Jacques HAK, Mash EJ. A test of the tripartite model of
 z
ródłem lęku szkolnego. Ruch Pedagogiczny 1998(3/4): anxiety and depression in elementary and high school boys
45-55. and girls. J Abnorm Child Psychol 2004 Feb32(1): 13-25.
6. Bach-Olasik T. Lęk a rozwój młodzieży. Edukacja 1991, 1: 14. Krain AL, Kendall PC. The role of parental emotional distress
52-66. in parent report of child anxiety. J Clin Child Psychol 2000
Sep29(3): 328-35.
7. Bach-Olasik T. Doświadczenia szkolne z
ródłem lęku.
Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1991, 6.
15. Krzyżaniak A, Berkowska M i wsp. Poziom lęku u dzieci
i młodzieży miasta Poznania. Pediatria Praktyczna 2000,
8. Witkowska A. Co to jest fobia szkolna? Edukacja i dialog
8(4): 411-419.
1999, 2: 44-50.