Jerzy Chorążuk1
Sławomir Nałęcz2
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej
Niniejszy rozdział opiera się na wtórnej analizie danych z badania ankietowego  War-
sztaty terapii zajęciowej w 2005 r. przeprowadzonego przez Państwowy Fundusz Reha-
bilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) w 2006 roku. W niektórych fragmentach
opracowania wykorzystano też dane z analogicznej ankiety za rok 2003. W obu badaniach
ankietą objęto wszystkie działające warsztaty terapii zajęciowej (WTZ) znajdujące się w ba-
zie adresowej PFRON, w której to bazie znajdują się wszystkie tego typu warsztaty w związku
otrzymywaniem przez nie środków od Funduszu. Badanie miało formę przesyłanej pocztą
ankiety przeznaczonej do samodzielnego wypełnienia przez przedstawicieli WTZ, zgodnie
z instrukcjami zawartymi na formularzu. Dzięki charakterowi relacji łączących warsztaty
z Funduszem uzyskano 100% wypełnionych ankiet ze wszystkich 608 działających WTZ.
Z większości analiz wyłączono jednak 8 warsztatów, które rozpoczęły działalność pod ko-
niec grudnia 2005 roku, czyli ich działalność w tymże roku nie trwała dłużej niż miesiąc.
Odpowiedzi na pytania ankiety nie zawsze były kompletne, ale odsetek braków danych
nigdy nie przekraczał 5% i dlatego można uznać zebrane dane za reprezentatywne dla ogółu
działających w Polsce warsztatów terapii zajęciowej.
W dalszej części rozdziału niniejsze badanie będzie skrótowo określane jako badanie
WTZ 2006.
1 Kierownik zespołu prowadzącego wtórną analizę danych z badania WTZ 2006 w ramach Krajowego
Obserwatorium Gospodarki Społecznej w Instytucie Studiów Politycznych PAN; kierujący projektowaniem
i realizacją badań WTZ w ramach Wydziału Programowania, Ewaluacji i Komunikacji Społecznej PFRON.
2 Członek zespołu prowadzącego wtórną analizę danych z badania WTZ 2006; koordynator Priorytetu
Badawczego Partnerstwa na Rzecz Rozwoju  Tu jest praca , kierujÄ…cy pracami Krajowego Obserwatorium
Gospodarki Społecznej ISP PAN w latach 2006-2008; adiunkt w Instytucie Studiów Politycznych PAN.
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 199
1. Konstrukcja prawna, pochodzenie i liczebność WTZ
1.1. Konstrukcja prawna warsztatów terapii zajęciowej
Warsztaty terapii zajęciowej zostały powołane do życia ustawą o rehabilitacji zawodo-
wej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 1991 roku. Artykuł 23 ust. 2
tejże ustawy stwierdzał, że:  warsztaty tworzone są dla osób niepełnosprawnych, całkowicie
niezdolnych do pracy zarobkowej, dla których terapia zajęciowa jest formą rehabilitacji spo-
łecznej . Od tego czasu, do chwili obecnej, ustawa była nowelizowana 47 razy3.
W zamyśle ustawodawcy, warsztaty terapii zajęciowej  poprzez skuteczną rehabilitację
zawodową i społeczną  miały stać się sposobem wprowadzenia osób niepełnosprawnych,
uczestniczących w warsztatach, jako potencjalnych pracowników na chroniony lub otwarty
rynek pracy.
Unikatowość warsztatów terapii zajęciowej polega na specyfice tego, czego dotyczy ich
działalność. Warsztaty przede wszystkim służą osobom niepełnosprawnym, określanym
w ustawie jako  uczestnicy warsztatów , WTZ przygotowują swoich uczestników do pod-
jęcia samodzielnego życia społecznego i zawodowego. W artykule 10a ust. 1 wspomnianej
ustawy stwierdza się, że warsztaty  (& ) stwarzają osobom niepełnosprawnym niezdolnym do
pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania
umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia zaś ust. 2 doprecyzowuje, że (...) realizacja
przez warsztat celu, o którym mowa w ust. 1 odbywa się przy zastosowaniu technik terapii
zajęciowej, zmierzających do rozwijania: 1) umiejętności wykonywania czynności życia
codziennego oraz zaradności osobistej, 2) psychofizycznych sprawności oraz podstawowych
i specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu
zawodowym albo podjęcie pracy .
Zgodnie z zapisami ustawy warsztaty terapii zajęciowej mogą być tworzone przez
następujące podmioty prawne: jednostki sektora publicznego i samorządowego, funda-
cje, stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, organizacje wyznaniowe, spółdzielnie
i przedsiębiorstwa komercyjne.
Warsztaty terapii zajęciowej nie posiadają osobowości prawnej, jednakże stanowią
 wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę ww. podmiotów prawnych tworzą-
cych konkretne WTZ.
Warsztatem kieruje kierownik, który, podobnie jak cała kadra WTZ, jest zatrudniony
przez instytucję prowadzącą warsztat. Sposób wyłaniania i nominacji kierującego pozostaje
w gestii kierownictwa organizacji tworzÄ…cej warsztat.
3 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełno-
sprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776 z póz
n. zm.).
200 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Warsztaty terapii zajęciowej ponoszą stosunkowo niewielkie ryzyko finansowe, gdyż
środki na funkcjonowanie i działalność regularnie i w kwotach pokrywających prawie całość
wydatków otrzymują ze środków publicznych  instytucji państwowych i samorządowych.
Zgodnie z ustawą:  koszty utworzenia, działalności i wynikające ze zwiększenia liczby uczest-
ników warsztatu są współfinansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych, ze środków samorządu terytorialnego lub innych z
ródeł .
Oprócz środków publicznych warsztaty mogą uzyskiwać przychody z darowizn (finan-
sowe i materialne) od osób fizycznych, od organizacji pozarządowych lub od podmiotów
gospodarczych. Warsztaty mogą też pozyskiwać przychody ze sprzedaży produktów lub
usług wytwarzanych przez uczestników WTZ.
Warsztaty terapii zajęciowej  ze względu na fakt, że nie posiadają osobowości prawnej,
nie mogą zaciągać kredytów bankowych.
WTZ nie są zorientowane na osiąganie zysku, a wszelkie nadwyżki mogą przeznaczać
wyłącznie na cele statutowej działalności warsztatu, czyli na rehabilitację społeczno-za-
wodową uczestników.
1.2. Liczebność warsztatów terapii zajęciowej oraz dynamika ich powstawania
Pierwsze warsztaty terapii zajęciowej utworzono w 1992 roku. Na koniec 1994 roku
ich liczba wynosiła 160, a pod koniec 2005 roku  608. Obecnie działa 645 WTZ (stan na
koniec 2007 r.).
Jak pokazuje tabela 1, pomiędzy rokiem 1994 a 2005 liczba warsztatów oraz osób z nich
korzystających wzrosła prawie czterokrotnie, przy czym w latach 2000 2005 wzrost ten był
dosyć systematyczny  od 30 do 70 WTZ rocznie. Można oczekiwać, że tendencja wzrostowa
będzie się utrzymywać, gdyż w dalszym ciągu istnieje niewykorzystana przestrzeń dla roz-
woju warsztatów: według stanu na koniec 2005 roku, w 48 powiatach (13% liczby wszystkich
powiatów) nie działał żaden WTZ4. Poza tym, w działających już obecnie placówkach two-
rzyły się kolejki kandydatów oczekujących na uczestnictwo w warsztatach. Aby zapewnić
miejsca dla tych osób, potrzebne byłoby utworzenie ponad 100 nowych WTZ.
Warsztaty terapii zajęciowej, podobnie jak wiele innych innowacji instytucjonalnych,
powstawały najpierw w dużych miastach, a dopiero póz
niej w mniejszych ośrodkach i na
wsi. Według danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku, w miastach zamiesz-
kiwało 61,8% ludności, a na wsi  38,2%. Natomiast odsetek WTZ w miastach w 2003 roku
wynosiła 78,7%, a na wsi  21,3%. W ostanich latach wieś nadrabiła dystans w stosunku do
miasta. Ze 101 nowych WTZ, które powstały w latach 2003 2005, zdecydowana większość
powstała na terenach wiejskich lub w małych ośrodków miejskich. W ciągu tych dwóch lat
odsetek warsztatów zlokalizowanych na wsi wzrósł o 1,5 punktu procentowego i wyniósł
4 Obecnie (31.12.2007) liczba powiatów, w których nie ma ani jednego WTZ, wynosi 31 (8,2% wszystkich
powiatów).
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 201
23,8%, co oznacza, że obecnie co czwarty WTZ funkcjonuje na wsi. Dzięki temu z usług
warsztatów korzysta coraz większy odsetek osób niepełnosprawnych zamieszkałych na
terenach wiejskich.
Porównanie liczebności płacówek według typu instytucji prowadzącej WTZ w latach
2003 2005 wskazuje, że zmienia się struktura organizatorów tworzących warsztaty. Ubywa
jednostek prowadzonych przez przedsiębiorstwa komercyjne i spółdzielnie (łącznie ich
liczba spadła z 59 do 38, a ich udział w ogólnej liczbie warsztatów zmniejszył się o połowę
z 11,6% do 6,2%). Maleje też udział płacówek prowadzonych przez instytucje z sektora
publicznego (spadek z 23,1% do 21,0% wszystkich WTZ, choć w liczbach absolutnych ich
liczba wzrosła ze 117 do 128). Wyraz
nie wzrostową tendencję widać natomiast w liczebności
warsztatów prowadzonych przez organizacje non-profit. Liczba prowadzonych przez nie
płacówek wzrosła o 34% (z 331 do 442), zaś ich udział w ogólnej liczbie WTZ wzrósł z 65,3%
do 72,8%.
Tabela 1. Liczba WTZ i ich uczestników w latach 1994 2005
Warsztaty Uczestnicy WTZ
Åšrednia liczba
Rok uczestników
Liczebność na Przyrost wobec roku Liczebność na Przyrost wobec roku
w jednym WTZ
koniec roku poprzedniego (w %) koniec roku poprzedniego (w %)
1994 160  4 320  27,0
1995 206 28,8 5 866 35,8 28,5
1996 262 27,2 6 957 18,6 26,6
1997 291 11,1 8 312 19,5 28,6
1998 297 2,1 8 746 5,2 29,4
1999 312 5,1 9 202 5,2 29,5
2000 358 14,7 10 554 14,7 29,5
2001 390 8,9 11 489 8,9 29,5
2002 436 11,8 12 992 13,1 29,8
2003 507 16,3 15 967 22,9 31,5
2004 568 12,0 18 198 14,0 32,0
2005 608* 7,0 19 797 8,8 32,6
* Z podanej tu liczby 608 WTZ, 8 były to warsztaty, które zostały zarejestrowane pod koniec roku, faktycznie
więc nie przyjęły jeszcze uczestników, ani nie miały personelu.
y
ródło: Badania WTZ zrealizowane przez PFRON w 2004 i 2006 r. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
202 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
1.3. Organizatorzy warsztatów terapii zajęciowej
Z punktu widzenia instytucji zakładających czy też prowadzących WTZ największą
zbiorowość tworzą warsztaty prowadzone przez podmioty tradycyjnie zaliczane do go-
spodarki społecznej (75%), w tym warsztaty prowadzone przez sektor non-profit stanowią
71% wszystkich WTZ (stowarzyszenia i inne organizacje społeczne prowadzą 52% wszyst-
kich warsztatów, fundacje  9%, organizacje wyznaniowe  11%), zaś sektor spółdzielczy
prowadzi 4% WTZ. Poza ww. podmiotami tradycyjnej gospodarki społecznej jedna piąta
warsztatów terapii zajęciowej (22%) działa w strukturach sektora publicznego (prawie wy-
Å‚Ä…cznie sÄ… to jednostki samorzÄ…du lokalnego), a tylko 2% WTZ funkcjonuje w strukturach
przedsiębiorstw komercyjnych (tabela 2).
Tabela 2. Liczebność WTZ ze względu na formy prawne organizatorów (w 2005)
Rodzaj jednostki prowadzÄ…cej WTZ Liczba WTZ % WTZ
130 21,7
Jednostki sektora publicznego
55 9,2
Fundacje
310 51,7
Stowarzyszenia i inne organizacje społeczne
65 10,8
Organizacje wyznaniowe
26 4,3
Spółdzielnie
14 2,3
Przedsiębiorstwa komercyjne
600 100,0
Razem
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
Analiza lokalizacji warsztatów i formy prawnej ich organizatorów pokazuje, że wśród
WTZ prowadzonych przez sektor publiczny 2/3 stanowiÄ… podmioty zlokalizowane na wsi
i w małych miastach (40% WTZ prowadzonych przez instytucje samorządu lokalnego
znajduje się na wsi, a 28% w miasteczkach o liczbie mieszkańców nie większej niż 20 tys.).
Jednocześnie widać, że spółdzielnie i przedsiębiorstwa komercyjne w stosunkowo najmniej-
szym stopniu organizują warsztaty na wsi i w małych ośrodkach miejskich, angażując się
przede wszystkim w miastach między 20 a 500 tys. mieszkańców. Podmioty przynależące do
sektora non-profit (fundacje, stowarzyszenia, organizacje wyznaniowe) posiadają placówki
rozłożone w stosunkowo najbardziej równomierny sposób, mając jednak nadreprezentację
w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (nie dotyczy to organizacji wyznaniowych, które
ponad połowę swych warsztatów mają we wsiach i małych miasteczkach, a resztę przeważnie
w miastach poniżej 500 tys. mieszkańców).
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 203
Tabela 3. Formy prawne organizatorów warsztatów ich lokalizacja (2005)
WieÅ› 23,8% 40,0% 25,5% 18,7% 24,6% 7,7% 7,1%
Miasto do 20
23,7% 28,5% 12,7% 24,2% 27,7% 11,5% 14,3%
000
20 001 50 000 15,8% 12,3% 12,7% 17,1% 13,8% 26,9% 21,4%
50 001 100 000 13,2% 4,6% 9,1% 16,5% 16,9% 15,4% 14,3%
100 001 500 000 14,8% 10,0% 23,6% 13,2% 15,4% 26,9% 35,7%
Powyżej 500 000 8,7% 4,6% 16,4% 10,3% 1,5% 11,5% 7,1%
Razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Liczba analizo-
wanych WTZ 600 130 55 310 65 26 14
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Sławomir Nałęcz.
2. Potencjał ekonomiczny warsztatów terapii zajęciowej
2.1. Zatrudnienie
Na podstawie analizy danych z przeprowadzonych przez PFRON badań ankietowych sza-
cujemy, że w 2005 r., w warsztatach terapii zajęciowej zatrudnionych było ok. 8170 pracowników,
co po przeliczeniu na pełne etaty odpowiadało liczbie ok. 6 730 pełnoetatowych miejsc pracy5.
W stosunku do liczby zatrudnionych w 2003 roku odnotowano wzrost zatrudnienia
o 20%. Przyrost ten jest wprost proporcjonalny do wzrostu liczby warsztatów, który w oma-
wianym okresie również wyniósł 20%. Oznacza to, że liczba pracowników przypadająca
na jeden WTZ nie zmieniła się i nadal wynosi 13,6 osoby zatrudnionej w przeciętnym
WTZ. Prawidłowość ta dotyczy w równym stopniu wszystkich warsztatów niezależnie
do typu instytucji prowadzÄ…cej.
5 Liczbę zatrudnionych określono na podstawie danych z 596 WTZ, doszacowując dane dla brakujących
4 warsztatów.
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia i inne
Spółdzielnie
i liczby mieszkańców
Fundacje
organizacje społeczne
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Miejscowości wg typu
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
204 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Konsekwencją ww. zależności jest, podobna jak opisana w przypadku liczebności
warsztatów, struktura zatrudnienia ze względu na typ jednostki prowadzącej WTZ.
Warsztaty prowadzone przez podmioty tradycyjnie zaliczane do gospodarki społecznej
zatrudniają 77% pracowników etatowych całej zbiorowości WTZ, w tym warsztaty
prowadzone przez sektor non-profit zatrudniajÄ… 72% (stowarzyszenia i inne organizacje
społeczne zatrudniają 53% personelu etatowego wszystkich warsztatów, fundacje  9%,
organizacje wyznaniowe  11%), zaś sektor spółdzielczy zatrudnia 4% personelu wszystkich
WTZ. Poza ww. podmiotami tradycyjnej gospodarki społecznej, jedna piąta personelu
warsztatów terapii zajęciowej (21%) zatrudniona jest w strukturach sektora publicznego,
a tylko 2%  to kadry warsztatów funkcjonujących w strukturach przedsiębiorstw ko-
mercyjnych (tabela 4).
Tabela 4. Struktura zatrudnienia etatowego wg formy prawnej organizatora WTZ (2005) a
Pracownicy etatowi WTZ
WTZ wg formy prawnej podmiotu
założycielskiego w etatach
w % w osobach w %
przeliczeniowych
Jednostki sektora publicznego 1 383,3 20,7 1 686 20,8
Fundacje 588,4 8,8 711 8,8
Stowarzyszenia i inne organizacje
społeczne 3 555,3 53,2 4 284 52,8
Organizacja wyznaniowa 733,5 11,0 896 11,0
Spółdzielnie 283,6 4,2 356 4,4
Przedsiębiorstwa komercyjne 143,8 2,1 185 2,3
Razem: 6 688,0 100,0 8 118 100,0
a
W tabeli nie uwzględniono danych z 4 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym niniejszą
tabelÄ…
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk
Z punktu widzenia liczby pracowników generowanej przez warsztaty w ramach
potencjału zatrudnieniowego gospodarki społecznej, sektor non-profit i spółdzielnie
tworzą łącznie 6,3 tys. miejsc pracy etatowej (ok. 5,2 tys. etatów przeliczeniowych),
zaÅ› WTZ z sektora publicznego i komercyjnego generujÄ… odpowiednio 1,7 tys. i 0,2
tys. miejsc pracy. Razem warsztaty działające poza strukturami instytucji tradycyjnie
zaliczanych do gospodarki społecznej zatrudniały ok. 1,9 tys. pracowników (ok. 1,5 tys.
etatów przeliczeniowych).
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 205
Dalsza analiza sektorowego zróżnicowania struktury zatrudnienia w WTZ pod kątem
proporcji w zakresie zatrudniania kadry kierowniczej, kadry merytorycznej i personelu
technicznego pokazuje, że w tym zakresie nie ma istotnych różnic pomiędzy warsztatami
prowadzonymi przez instytucje z różnych sektorów instytucjonalnych. Okazje się, że jedynie
w wypadku pracowników technicznych struktura sektorowa zatrudnienia odbiega  i to
niewiele  od ogólnej struktury zatrudnienia (stowarzyszenia zatrudniają o 2 punkty pro-
centowe więcej pracowników technicznych niż wynikałoby to z ich udziału w zatrudnieniu
ogółem i z udziału w liczbie prowadzonych WTZ) (tabela 5).
Bardziej szczegółową analizę kadry warsztatów terapii zajęciowej pod kątem rodzaju
stanowisk, a więc i czynności wykonywanych w WTZ, umożliwia tabela nr 6.
W powyższej tabeli zwraca uwagę śladowa liczba etatów w specjalnościach medycznych,
takich jak: neurolog, psychiatra, logopeda, pedagog czy lekarz ogólny. Z obserwacji pracow-
ników PFRON wiadomo, że warsztaty z reguły korzystają z odpłatnej pracy lekarzy, jednak
przeważnie zatrudniają ich na umowę-zlecenie (niestety brak danych o ich liczbie).
Tabela 5. Struktura kadry WTZ wg rodzajów stanowisk pracy i wg formy prawnej organizatora (2005) a
Jednostki Stowarzyszenia PrzedsiÄ™-
Wszystkie Organizacje
sektora Fundacje i inne organizacje Spółdzielnie biorstwa
WTZ wyznaniowe
publicznego społeczne komercyjne
Liczba w % w %
Kadra kierownicza
etaty 899,35 100 21,6 8,9 52,5 10,7 4,1 2,3
1133 100 21,4 9,2 52,1 10,9 4,1 2,4
osoby
Kadra merytoryczna
etaty 4921,33 100 20,4 9,2 53,0 11,0 4,3 2,2
5845 100 20,5 9,2 52,6 11,0 4,5 2,2
osoby
Kadra techniczna
etaty 876,31 100 21,1 7,0 54,3 11,6 4,0 2,0
1179 100 21,5 6,8 53,8 11,7 4,1 2,1
osoby
Liczba analizowanych WTZ
Liczba
WTZ 597  128 55 309 65 26 14
a
Nie uwzględniono danych z 3 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym niniejszą tabelą
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk
206 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Tabela 6. Struktura stanowisk kadry warsztatów terapii zajęciowej w 2005 r. a
Lp. Stanowiska kadry WTZ Liczba osób Liczba etatów % do liczby etatów
1. Kierownik 596 581,2 8,7
2. Księgowy 537 319,2 4,8
Ogółem dla tej kategorii: 1 133 900,4 13,4
Stanowiska merytoryczne
3. Instruktor terapii zajęciowej 3 903 3 629,4 54,2
4. Rehabilitant 463 353,1 5,3
5. Pielęgniarka 360 258,6 3,9
6. Psycholog 427 210 3,1
7. Pracownik socjalny 186 125,9 1,9
8. Specjalista ds. rehabilitacji lub rewalidacji 143 101,8 1,5
9. Instruktor zawodu 163 142,6 2,1
10. Lekarz (ogólnie) 14 4,8 0,1
11. Pedagog 67 46,3 0,7
12. Logopeda 66 26,6 0,4
13. Psychiatra 16 5,4 0,1
14. Neurolog 4 1,3 0,0
15. Inne stanowiska merytoryczne 16 9,8 0,1
Ogółem dla tej kategorii: 5 828 4 915,6 73,4
Stanowiska techniczne
16. Kierowca 466 421,7 6,3
17. SprzÄ…taczka 350 209,0 3,1
18. Pracownik administracyjny 198 129,1 1,9
19. Pomoc techniczna 75 49,8 0,7
20. Pracownik gospodarczy 101 74,4 1,1
Ogółem dla tej kategorii: 1 190 884,0 13,1
Razem: 8 151 6 700,1 100,0
a
W tabeli nie uwzględniono danych z 3 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym niniejszą
tabelÄ….
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 207
Bardziej szczegółową analizę kadry warsztatów terapii zajęciowej pod kątem rodzaju
stanowisk, a więc i czynności wykonywanych w WTZ, umożliwia tabela nr 6. W tabeli
tej zwraca uwagę śladowa liczba etatów w specjalnościach medycznych, takich jak: neuro-
log, psychiatra, logopeda, pedagog czy lekarz ogólny. Z obserwacji pracowników PFRON
wiadomo, że warsztaty z reguły korzystają z odpłatnej pracy lekarzy, jednak przeważnie
zatrudniajÄ… ich na umowÄ™-zlecenie (niestety brak danych o ich liczbie).
Spośród wysoko wykwalifikowanych specjalistów zatrudnionych w ramach personelu
etatowego warsztatów, znaczącą grupę stanowią psycholodzy. Ich zatrudnienie to w sumie
427 osób (5% personelu), ale zatrudnieniu temu odpowiada tylko 210 etatów (3%). Ana-
liza danych ankietowych za 2005 rok ujawniła, że psycholodzy byli zatrudnieni w 72%
warsztatów i prawie zawsze było to zatrudnienie w wymiarze pół etatu. Zatrudnianie
psychologów w WTZ stało się standardem, który okazał się konieczny ze względu na
potrzebę rehabilitacji uczestników dotkniętych wykluczeniem społecznym, w tym przede
wszystkim osób z upośledzeniem umysłowym oraz chorych psychicznie (te dwie ostatnie
grupy osób stanowią łącznie aż 77,1% wszystkich uczestników warsztatów).
2.2. Przychody
Przychody całej zbiorowości WTZ wyniosły w 2005 r. ok. 258,9 mln złotych, przy czym
struktura tych przychodów ze względu na typ instytucji prowadzącej była niemal identyczna
ze strukturą liczebności WTZ6.
Warsztaty prowadzone przez podmioty tradycyjnie zaliczane do gospodarki społecznej
generowały 77% przychodów całej zbiorowości WTZ, w tym do warsztatów prowadzo-
nych przez sektor non-profit trafiło 73% przychodów, zaś do sektora spółdzielczego  4%.
Warsztaty działające poza strukturami instytucji tradycyjnie zaliczanych do gospodarki
społecznej pozyskały łącznie ok. 59,1 mln zł, co stanowiło 22,8% przychodów wszystkich
WTZ (tabela 7).
DominujÄ…cym z
ródłem finansowania WTZ są środki publiczne  prawie 97% to środki
z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych przekazywane przez
starostę. Porównanie danych z badań za 2003 i 2005 rok pokazuje, że udział tego z
ródła
w zbiorczym budżecie warsztatów w zasadzie nie zmienia się.
Innym z
ródłem przychodów ze środków publicznych jest wsparcie uzyskiwane ze
środków własnych samorządu powiatowego. Stanowi ono zaledwie 0,6% ogółu przy-
chodów wszystkich WTZ.
Pozostałe 2,7% przychodów pozyskiwanych przez warsztaty terapii zajęciowej po-
chodziło z różnych z
ródeł: ze sprzedaży wyrobów wytworzonych przez uczestników
6 Liczbę zatrudnionych określono na podstawie danych z 576 WTZ, doszacowując dane dla brakujących
24 warsztatów.
208 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
warsztatów (0,6%), od organizatora WTZ (0,5%), od opiekunów uczestnika ( dobrowolne
wpłaty stanowiły 0,1% budżetu przeciętnego warsztatu) lub od innych osób prywatnych
czy firm (0,3%), względnie był to jeszcze inny niewymieniony rodzaj przychodu własnego
warsztatu (1,1%).
Tabela 7. Struktura przychodów WTZ w 2005 r. według formy prawnej organizatora WTZ a
Rodzaj jednostki prowadzącej WTZ Struktura przychodów wszystkich WTZ
Jednostki sektora publicznego 20,7%
Fundacje 9,6%
Stowarzyszenia i inne organizacje społeczne 51,9%
Organizacja wyznaniowa 11,2%
Spółdzielnie 4,5%
Przedsiębiorstwa komercyjne 2,1%
Razem 100,0%
a
W tabeli nie uwzględniono danych z 24 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym ni-
niejszÄ… tabelÄ…
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
Analiza struktury przychodów według formy prawnej organizatora WTZ pokazuje, że
i w tym zakresie warsztaty były do siebie dość zbliżone, choć placówki prowadzone przez
podmioty komercyjne oraz przez spółdzielnie wykazały też pewne odmienności od opisanej
powyżej struktury przychodów przeciętnego WTZ. Warsztaty prowadzone przez podmioty
komercyjne dysponowały przeciętnie najmniejszymi budżetami. Z powodu nieco mniej-
szej, niż w innych typach WTZ, liczby uczestników warsztaty te uzyskiwały odpowiednio
niższe kwoty z PFRON. Dodatkowo środki te stanowiły większą niż w innych WTZ część
ich budżetu (99%), ponieważ warsztaty te nie uzyskiwały środków od samorządu powiato-
wego ani z darowizn oraz w mniejszym stopniu niż inne warsztaty otrzymywały wsparcie
od swojej instytucji macierzystej; uzyskiwały też mniejsze środki ze sprzedaży wyrobów
uczestników, jak i z innych z
ródeł.
Warsztaty prowadzone przez spółdzielnie wyróżniały się największym przeciętnym
budżetem, który wiązał się z większą niż w innych WTZ liczbą uczestników i odpowiednio
większymi środkami z PFRON. Warsztaty spółdzielcze pozyskały za to stosunkowo mało
przychodów z samorządu powiatowego (tylko 0,1%), z darowizn i z innych z
ródeł.
WTZ prowadzone przez sektor publiczny i sektor non-profit miały zbliżony udział środ-
ków publicznych (środki z PFRON stanowiły po ok. 96 97% całości przychodów) oraz otrzy-
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 209
mywały niewielkie, ale większe niż spółdzielnie środki z darowizn, z dobrowolnych wpłat
i od organizatora WTZ. Warsztaty prowadzone przez samorząd lokalny pozyskiwały nieco
większe środki ze sprzedaży wyrobów wytworzonych przez uczestników warsztatów.
Tabela 8. Struktura przychodów WTZ w 2005 r. według form prawnych organizatorów
y
ródło finansowania
PFRON przekazane przez
starostÄ™ 96,7% 96,4% 95,1% 96,8% 97,5% 98,2% 99,0%
Środki własne samorządu
powiatowego 0,6% 0,4% 0,9% 0,7% 0,6% 0,1% 0,0%
Z innych z
ródeł 2,7% 3,2% 4,0% 2,5% 1,9% 1,7% 1,0%
w tym:
organizator WTZ 0,46% 0,90% 0,18% 0,38% 0,45% 0,10% 0,07%
sprzedaż wyrobów
uczestników WTZ 0,59% 0,83% 0,34% 0,53% 0,53% 0,75% 0,53%
dobrowolne wpłaty
rodziców /opiekunów
uczestników WTZ 0,14% 0,21% 0,05% 0,16% 0,08% 0,07% 0,10%
prywatni darczyńcy 0,28% 0,26% 0,41% 0,28% 0,13% 0,19% 0,00%
inne 1,1% 1,0% 2,4% 1,2% 0,7% 0,6% 0,3%
Razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100% 100,0%
Średnia kwota przychodów
(w tys. zł) przypadająca
na 1 WTZ 431,6 410,1 432,5 437,7 446,7 450,5 387,9
Liczba analizowanych WTZ 576* 125 54 295 63 25 14
* W tabeli nie uwzględniono danych z 24 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym ni-
niejszÄ… tabelÄ….
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk i Sławomir Nałęcz.
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia i inne
Spółdzielnie
Fundacje
organizacje społeczne
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
210 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
2.3. Koszty
Wydatki warsztatów terapii zajęciowej były tylko nieznacznie niższe niż przychody
(o 0,5%), a ich struktura ze względu na typ instytucji prowadzącej była niemal identyczna
ze strukturą przychodów WTZ.
Warsztaty prowadzone przez podmioty tradycyjnie zaliczane do gospodarki społecznej
generowały 77% wydatków całej zbiorowości WTZ, w tym w warsztatach prowadzonych
przez sektor non-profit powstawało 73% kosztów, zaś w sektorze spółdzielczym  4%.
Warsztaty działające poza strukturami tradycyjnie pojmowanej gospodarki społecznej
wydały w 2005 roku łącznie ok. 58,5 mln zł, co stanowiło 22,7% rozchodów wszystkich
WTZ (tabela 9).
Tabela 9. Udział poszczególnych typów placówek w zbiorczym budżecie WTZ (2005) a
Rodzaj jednostki prowadzącej WTZ Struktura kosztów wszystkich WTZ
Jednostki sektora publicznego 20,7%
Fundacje 9,2%
Stowarzyszenia i inne organizacje społeczne 52,6%
Organizacja wyznaniowa 11,2%
Spółdzielnie 4,3%
Przedsiębiorstwa komercyjne 2,0%
Razem 100,0%
a
W tabeli nie uwzględniono danych z 21 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym ni-
niejszÄ… tabelÄ….
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
Dominującą kategorią wydatków są koszty pracy, które wraz z pochodnymi stanowią
65,8% wszystkich rozchodów (same wynagrodzenia stanowią 53,5% rozchodów). Analiza
danych wykazuje, że udział kosztów pracy jest w zasadzie identyczny we wszystkich for-
mach prawnych organizatorów WTZ, z nieznacznie większym odsetkiem w spółdzielniach
(66,4%), i nieznacznie mniejszym w fundacjach (63,4%).
Także inne pozycje kosztów są strukturalnie podobne we wszystkich formach prawnych
organizatorów warsztatów terapii zajęciowej (tabela 10).
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 211
Tabela 10. Struktura kosztów według form prawnych organizatorów WTZ (2005)
Razem
Rodzaj kosztów
w tys. zł w % w %
Całkowita kwota kosztów, 255 058,6 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
w tym:
wynagrodzenia pracowników 136 571,0 53,5 55,1 51,4 53,2 53,0 56,7 53,1
pochodne kosztów pracy a 31 266,8 12,3 13,1 12,0 12,2 12,4 9,7 9,3
szkolenia pracowników 914,9 0,4 0,3 0,4 0,4 0,4 0,2 0,4
ubezpieczenie uczestników 640,2 0,3 0,2 0,2 0,3 0,2 0,4 0,2
kieszonkowe dla uczestni-
ków, w ramach  treningu
14 071,1 5,5 5,6 5,3 5,5 5,3 6,2 4,7
ekonomicznego
wycieczki uczestników 3 910,3 1,5 1,8 1,5 1,4 1,5 1,7 1,9
wymiana sprzętu lub koszty
dodatkowego wyposażenia 4 761,6 1,9 1,8 2,5 1,8 2,0 1,4 1,4
Liczba analizowanych WTZ 579 b  126 54 298 63 25 13
a
W tabeli nie uwzględniono danych z 21 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym ni-
niejszÄ… tabelÄ….
b
Składki na ubezpieczenie społeczne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych,
odpisy na Zakładowy Fundusz Świadczeń Socjalnych.
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Sławomir Nałęcz.
2.4. Nadwyżka
Dane ankietowe za 2005 rok i za lata wcześniejsze pozwalają sądzić, że na ogół przy-
chody WTZ nieznacznie przewyższają wydatki. W 2005 roku nadwyżka ta wynosiła
przeciętnie 0,5%.
komercyjne
Stowarzyszenia i inne
Spółdzielnie
organizacje społeczne
Fundacje
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostki sektora
publicznego
212 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
W sytuacji, gdy środki otrzymane z PFRON przewyższają koszty, niewydatkowana
nadwyżka zwracana jest do Funduszu. Gdy jednak nadwyżka nie powstała ze środków
publicznych, wówczas pozostawała ona w WTZ, gdzie mogła zostać wykorzystana wyłącznie
na realizację misji warsztatu, tj. na reintegrację społeczno-zawodową jego uczestników.
Tabela 11. Relacja przychodów wszystkich WTZ do wydatków w latach 2000 2005
Lata Stosunek przychodów do wydatków wyrażony w procentach
100,9
2000
2001 101,6
2002 101,0
2003 100,8
2005 100,5
y
ródło: Badania WTZ zrealizowane przez PFRON w roku 2004 i 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
2.5. Środki trwałe
Środki trwałe będące w dyspozycji warsztatów terapii zajęciowej możemy analizować
tylko w ujęciu rzeczowym, gdyż ich wartość finansowa nie była uwzględniona w kwestio-
nariuszu badania WTZ 2006
Do podstawowych środków trwałych, z których korzystają WTZ, należy zaliczyć
nieruchomości oraz środki transportu. Występują także środki będące trwałym wypo-
sażeniem WTZ, które stanowią niezbędną infrastrukturę dla codziennej działalności
uczestników. Są one nabywane  zgodnie z ustawą  za pieniądze z PFRON. Funkcjono-
wanie WTZ w tym aspekcie normujÄ… stosowne rozporzÄ…dzenia Ministra Pracy i Polityki
Społecznej.7Przepisy te wymagają m.in., aby projekt utworzenia WTZ zawierał:  adres
i dokument potwierdzający tytuł prawny do obiektu lub lokalu przeznaczonego na war-
sztat na okres nie krótszy niż 10 lat .
Cechą charakterystyczna środków trwałych, z których korzystają warsztaty jest to, że
jeżeli środki takie występują, to nie są one własnością WTZ, tylko organizatorów WTZ lub
w wypadku niektórych budynków  należą do instytucji lub organizacji, które dany lokal
wynajmują lub użyczają warsztatom (tabela 12).
7 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 września 2002 r. w sprawie szczegółowych
zasad tworzenia, działania i finansowania warsztatów terapii zajęciowej (Dz. U. Nr 167, poz. 1376).
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 213
Tabela 12. Sytuacja prawna lokali / budynków wykorzystywanych przez WTZ (31.12.2005 r.)
Kto jest właścicielem budynku /
lokalu, w którym funkcjonuje
WTZ?
w %
Jednostka prowadzÄ…ca
(organizujÄ…ca) WTZ 47,3 62,3 45,5 36,1 60,0 80,8 42,9
Inny podmiot prawny 52,3 36,9 54,5 63,5 40,0 19,2 57,1
Brak danych 0,3 0,8 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0
Liczba analizowanych WTZ 600 130 55 310 65 26 14
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
Najpewniejszą sytuację w zakresie bazy lokalowej mają WTZ prowadzone przez spół-
dzielnie (w 81% przypadków lokal używany przez WTZ jest ich własnością). Stosunkowo
dobrze wypadają też jednostki sektora publicznego (62% z nich posiada lokal na własność)
oraz organizacje wyznaniowe (60% ma własny lokal). Z nie swoich budynków/lokali naj-
częściej zmuszane są korzystać WTZ prowadzone przez stowarzyszenia (tylko 36% z nich
działa w budynku należącym do ich organu założycielskiego), fundacje (własny lokal ma
45% z nich) i przedsiębiorstwa komercyjne (43% ma własny lokal).
Istotnym zagadnieniem mającym wpływ na jakość działania WTZ jest to, czy użyt-
kowany przez warsztat budynek/lokal jest przystosowany do potrzeb wynikajÄ…cych z nie-
pełnosprawności uczestników. Ze względu na schorzenia uczestników i często ich bezrad-
ność biologiczną czy psychiczną jest oczywiste, że budynek i pomieszczenia, w których
przebywają oni codziennie przez ok. 8 godzin, powinny być dostosowane do odbywania
w nich rehabilitacji zawodowej, społecznej, a często także medycznej. I rzeczywiście w 9
na 10 warsztatów rodzaj schorzenia uczestników powoduje, że budynek/lokal, w którym
działa WTZ, wymaga/wymagał dostosowania. Analiza zebranych danych wskazuje, że
w pełnym zakresie dostosowanie to zostało dokonane w 60% warsztatów (tabela 13).
Najwyższy procent pełnego dostosowania lokalu WTZ do potrzeb uczestników występu-
je w przedsiębiorstwach komercyjnych (77%), zaś najniższy  w warsztatach spółdzielczych
(52%). Podmioty sektora non-profit (fundacje, stowarzyszenia, organizacje wyznaniowe)
oraz instytucje sektora publicznego w ok. 60% korzystały z bazy lokalowej całkowicie
przystosowanej do potrzeb uczestników.
Warsztaty terapii zajęciowej, ze względu na specyfikę beneficjentów, muszą dysponować
własnymi środkami transportowymi w związku z wyjazdami rehabilitacyjnymi uczestni-
ków jak i ze względu na potrzebę dowozu części uczestników do WTZ
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia
społeczne
Spółdzielnie
i inne organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostka sektora
Wszystkie WTZ
214 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Tabela 13. Tabela 13. Stopień dostosowania budynku /lokalu do potrzeb uczestników WTZ (2005)
Przystosowanie budynku
W pełni przystosowany 60,5% 60,5% 57,8% 60,1% 64,1% 52,2% 76,9%
Częściowo 38,9% 38,6% 42,2% 39,6% 34,4% 47,8% 23,1%
Całkowicie nieprzystosowany 0,6% 0,9% 0,0% 0,4% 1,6% 0,0% 0,0%
Razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Liczba analizowanych WTZ 537 a 114 45 278 64 23 13
a
W tabeli nie uwzględniono danych z 64 WTZ, w tym 54 WTZ, w których ze względu na rodzaj schorzeń
uczestników nie występowała potrzeba wykonywania dostosowań lokalu/budynku oraz 10 WTZ, które nie
przekazały danych w zakresie objętym niniejszą tabelą.
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
Dane z badania WTZ 2006 dowodzą, że 81% warsztatów dysponuje środkami transportu
samochodowego. Podobnie jak w wypadku bazy lokalowej  także w kwestii posiadania
bazy transportowej  pozytywnie wyróżniają się warsztaty prowadzone przez organizacje
wyznaniowe i spółdzielnie (samochód posiada odpowiednio 89% oraz 88% z nich).
Tabela 14. Wyposażenie warsztatów terapii zajęciowej w środki transportu (2005)
Czy WTZ posiada
środki transportu?
Tak 81,2% 83,1% 83,6% 77,4% 89,2% 88,5% 85,7%
Nie 18,7% 16,2% 16,4% 22,6% 10,8% 11,5% 14,3%
Brak danych 0,2% 0,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
Razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Liczba analizowanyh
WTZ 600 130 55 310 65 26 14
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.3. Potencjał społeczny
publicznego
Stowarzyszenia
Spółdzielnie
i inne organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Firmy komercyjne
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
publicznego
Stowarzyszenia
Spółdzielnie
i inne organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Firmy komercyjne
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 215
3. Potencjał społeczny wtz
Ze względu na konstrukcję prawną warsztaty terapii zajęciowej nie posiadają członków,
a ich bazę społeczną tworzą sami uczestnicy (ok. 20 tys. osób) oraz ich rodziny/opiekunowie
(ok. 29 tys.), a także kadra warsztatów (ok. 8 tys.).
Kwestia pracy społecznej nie została postawiona wprost w analizowanej tu ankiecie,
jednak znalazły się w niej pytania pozwalające ocenić skalę zaangażowania opiekunów
uczestników we wsparcie działań WTZ. Na podstawie odpowiedzi, jakich na te pytania
udzielili przedstawiciele warsztatów, można sądzić, że w przeciętnym warsztacie terapii
zajęciowej opiekunowie 82% uczestników angażują się we współdziałanie z płacówką. Biorąc
to pod uwagę, można szacować liczbę osób przynajmniej sporadycznie świadczących pracę
społeczną w ramach warsztatów na ok. 16 tys.8, w tym ok. 12 tys. w ramach warsztatów
prowadzonych przez podmioty tradycyjnie zaliczane do gospodarki społecznej (sektor
non-profit i sektor spółdzielczy), zaś w placówkach sektora publicznego  3,3 tys. osób,
a w WTZ prowadzonych przez przedsiębiorstwa komercyjne  0,4 tys. osób)9.
Jak widać z tabeli 15. odsetek rodziców/opiekunów angażujących się we współpracę
z WTZ nie był istotnie zróżnicowany w warsztatach pogrupowanych według formy prawnej
organizatora WTZ, choć można wskazać, że wahał się on od 78% w warsztatach spółdziel-
czych do 88% w warsztatach prowadzonych przez przedsiębiorstwa komercyjne.
Z analizy wyników badania WTZ 2006 wynika, że praca społeczna rodziców/opiekunów
uczestników warsztatów dotyczy głównie takich czynności, jak:
" pomoc w wycieczkach i wyjazdach organizowanych dla uczestników warsztatów
(przynajmniej sporadycznie angażuje się w to 51% opiekunów uczestników),
" pomoc w organizacji imprez (angażuje się w to 83% opiekunów uczestników),
" pomoc w remontach (angażuje się w to 39% opiekunów uczestników),
" pomoc w transporcie (angażuje się w to 35% opiekunów uczestników).
Szacujemy, że ww. pomoc świadczona przez rodziców/opiekunów odpowiada, co do liczby
godzin, ok. 0,3 tys. pełnych etatów (co stanowi ok. 0,04 w porównaniu do pracy płatnej wyko-
nywanej w WTZ). Większość tej pracy społecznej ma miejsce w placówkach prowadzonych
przez podmioty zaliczane do tradycyjnie rozumianej gospodarki społecznej (ponad 0,2 tys.
etatów przeliczeniowych), zaś na warsztaty prowadzone przez sektor publiczny i przedsię-
biorstwa komercyjne przypada niespełna 0,1 tys. etatów przeliczeniowych pracy społecznej.
8 Szacując liczbę rodziców/opiekunów angażujących się we współpracę z warsztatami, przyjęliśmy,
że w każdej z angażujących się rodzin w pracy na rzecz WTZ uczestniczyła tylko jedna osoba.
9 Skromniejsze oszacowania oszacowania pracy społecznej świadczonej w ramach organizacji non-profit
(fundacje, stowarzyszenia, organizacje wyznaniowe i inne organizacje społeczne) prowadzących warsztaty
terapii zajęciowej pochodzą z badania SOF 2006. Na podstawie tego badania oszacowano, że w przeciętnej or-
ganizacji non-profit prowadzącej WTZ w pracę społeczną przynajmniej raz do roku angażuje się przeciętnie ok.
15 osób, przepracowujÄ…c w sumie w ciÄ…gu roku liczbÄ™ godzin odpowiadajÄ…cÄ… ¾ etatu. W skali wszystkich WTZ
prowadzonych przez sektor non-profit przekładałby się to na 6,5 tys. wolontariuszy i wolumen pracy społecznej
odpowiadający ok. 0,3 tys. pełnych etatów.
216 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Tabela 15. Opiekunowie osób będących uczestnikami WTZ pracujący społecznie na rzecz warsztatów (2005)
Szacunkowa
Średni procent rodziców Średni procent liczba rodziców
Rodzaj jednostki pro- Liczba
w ogóle niewspółpracu- rodziców współpra- wspomagają-
wadzącej WTZ uczestników
jących z WTZ a cujących z WTZ a cych działania
WTZ
Jednostki sektora
publicznego 20,0 80,0 4 146 3 315
Fundacje 13,6 86,4 1 814 1 567
Stowarzyszenia
i organizacje społeczne 18,6 81,4 10 227 8 326
Organizacje
wyznaniowe 16,1 83,9 2 108 1 768
Spółdzielnie 22,0 78,0 863 673
Przedsiębiorstwa
komercyjne 11,7 88,3 417 368
Wszystkie WTZ 18,2 81,8 19 575 16 017
a
Struktura odpowiedzi na pytanie:  Jaki procent rodziców uczestników w ogóle nie współpracuje z WTZ?
w ankietach z 590 WTZ; w pozostałych kolumnach wyniki dla wszystkich 600 WTZ.
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Sławomir Nałęcz.
Istotną różnicę we wsparciu ze strony rodzin beneficjentów udzielanego dla różne-
go typu WTZ zaobserwowano tylko w odniesieniu do pomocy materialno-finansowej.
Wsparcie materialne na rzecz WTZ prowadzonych przez jednostki komercyjne lub spół-
dzielnie było przekazywane przez 28 36% rodzin, podczas gdy w przypadku placówek
publicznych lub non-profit darowizny przekazywało ok. 50% rodzin. Różnica ta wydaje
się związana z uwarunkowaniami fiskalnymi: przekazując darowiznę na rzecz warsztatów
działających w ramach sektora publicznego lub organizacji non-profit, łatwiej uzyskać
zmniejszenie podatku niż w przypadku darowizn na rzecz spółdzielni czy przedsiębiorstw
komercyjnych.
4. Funkcje warsztatów terapii zajęciowej
4.1. Funkcja zatrudnieniowa
Warsztaty terapii zajęciowej dawały zatrudnienie w formie umowy o pracę dla blisko
8,2 tys. osób. Biorąc pod uwagę, że nie wszystkie te osoby były zatrudnione na pełnym
etacie, przekładało się to na 6,7 tys. pełnoetatowych miejsc pracy. Miejsca pracy w WTZ
to przeważnie miejsca pracy pełnoetatowej, jednak udział miejsc pracy pełnoetatowej
w stosunku do wszystkich miejsc pracy etatowej z pewnością nie przekraczał 82%. Odsetek
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 217
pełnoetatowych miejsc pracy był zatem w WTZ mniejszy niż u przeciętnego pracodawcy
w gospodarce narodowej (89%)10.
Poza pracą etatową warsztaty generują też zatrudnienie w formach takich jak umowa
-zlecenie czy umowa o dzieło. Wedle informacji pracowników PFRON wizytujących
warsztaty, w ramach takich umów zatrudniani są przeważnie lekarze i część księgowych.
A
ączną liczbę osób zatrudnionych na umowę-zlecenie lub umowę o dzieło można więc
szacować na ok. 1 tys. osób, jednak praca w WTZ była dla tych osób przeważnie pracą
dodatkową, a nie głównym miejscem pracy.
Analiza struktury personalnej WTZ pod względem wykształcenia prowadzi do wnio-
sku, że warsztaty tworzą miejsca pracy przede wszystkim dla osób dobrze wykształconych,
w tym dla osób z wykształceniem wyższym (49%) oraz z wykształceniem zawodowym
i policealnym (37%). Jest to oczywiście związane ze specjalistycznym charakterem pracy
personelu i w zasadzie forma instytucji prowadzącej WTZ nie ma większego wpływu
na strukturÄ™ zatrudnienia w WTZ (tabela 16).
Tabela 16. Struktura wykształcenia personelu WTZ wg typu organizatora warsztatu (2005)
Poziom wykształcenia
pracowników WTZ
wyższe 48,9% 46,0% 53,9% 49,7% 50,0% 36,7% 52,4%
średnie zawodowe oraz
37,1% 39,1% 35,4% 36,4% 36,5% 41,5% 37,3%
policealne
średnie ogólnokształcące 5,8% 5,1% 4,1% 6,3% 5,3% 10,3% 1,6%
zasadnicze zawodowe 6,6% 7,8% 5,7% 6,1% 6,1% 9,7% 6,5%
podstawowe, niepełne
podstawowe 1,7% 2,0% 1,0% 1,5% 2,1% 1,7% 2,2%
Razem: 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Liczba analizowanych
WTZ 596 a 128 55 308 65 26 14
a
W tabeli nie uwzględniono danych z 4 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym niniejszą
tabelÄ….
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
10 Dane o strukturze pracujących w gospodarce narodowej na podstawie książki Aktywność ekonomiczna
ludności Polski IV kwartał 2005, Warszawa: GUS 2006.
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia
społeczne
Spółdzielnie
i inne organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
218 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Niestety ograniczony zakres danych z ankiet nie pozwala określić, czy i na ile specyficz-
ne są miejsca pracy oferowane w WTZ pod względem płci, wieku czy niepełnosprawności
pracowników warsztatów. Jednak z informacji od przedstawicieli PFRON wizytujących
warsztaty wiadomo, że wyraz
ną przewagę liczbową wśród pracowników WTZ mają ko-
biety (stanowią one ok. 90% personelu merytorycznego). Dominacja kobiet wśród kadry
warsztatów odróżnia ten typ podmiotów od przeciętnego polskiego pracodawcy, u którego
kobiety stanowiÄ… zaledwie 45% personelu etatowego11.
Można przyjąć, że ze względu na duże wymagania, jakie wiążą się z pracą z niepełno-
sprawnymi, w WTZ zatrudnione sÄ… osoby o relatywnie wysokich kwalifikacjach i dobrej
pozycji na lokalnym rynku pracy, a więc są to osoby raczej niezagrożone wykluczeniem
społecznym czy bezrobociem.
O pewnej specyfice miejsc pracy powstających w wyniku działalności warsztatów
decyduje fakt, że co drugi WTZ działa na wsi, a co piąty w małym miasteczku. Na wsi
i w małych miasteczkach miejsca pracy dla kadry warsztatów stanowią dużą wartość dla
lokalnego rynku pracy, gdyż praca dla osób z relatywnie wysokim wykształceniem jest
trudniej dostępna na prowincji niż w średnich czy dużych miastach.
Analiza poziomu wykształcenia kadry w zależności od typu organizatora WTZ
wykazała brak istotnego zróżnicowania poziomu wykształcenia w tym zakresie z wyjąt-
kiem pewnej odmienności struktury zatrudnienia w warsztatach prowadzonych przez
spółdzielnie (w porównaniu z innymi WTZ występuje tu o 10 punktów procentowych
mniejszy udział pracowników z wykształceniem wyższym na korzyść personelu z wy-
kształceniem średnim).
4.2. Funkcja świadczenia usług dla społeczności lokalnej
Warsztaty terapii zajęciowej są instytucjami nastawionymi na zaspokajanie potrzeb spo-
łeczności lokalnej. Świadczy o tym zarówno sposób przekazywana im środków finansowych,
jak też sposób nadzoru (w obu wypadkach odbywa się to przez instytucje samorządu powiato-
wego). Najważniejszym jednak dowodem na lokalny charakter działalności warsztatów jest to,
że przytłaczająca większość ich beneficjentów (95%) to mieszkańcy tego samego powiatu, na
terenie którego znajduje się WTZ, z którego korzystają. Typ instytucji prowadzącej warsztat
nie powoduje większych różnic w zakresie zasięgu działalności placówek (tabela 17).
Usługi świadczone przez warsztaty na rzecz środowisk osób niepełnosprawnych mają
charakter lokalny i dlatego ważne jest określenie ich dostępności dla poszczególnych spo-
łeczności lokalnych. Dostępność ta niestety nie jest pełna, gdyż nadal w ok. 1/10 powiatów
nie ma ani jednego WTZ, a co więcej  zdecydowana większość warsztatów stwierdza,
11 Dane o strukturze pracujących w gospodarce narodowej na podstawie książki Aktywność ekonomiczna
ludności Polski IV kwartał 2005, Warszawa: GUS 2006.
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 219
że nie jest w stanie przyjąć wszystkich chętnych do skorzystania z uczestnictwa w WTZ.
Kolejki kandydatów w roku 2005 istniały w 86% warsztatów (w 2003 roku  w 85%). A
Ä…cznÄ…
liczbę osób zapisanych jako  oczekujące na miejsce w WTZ w 2005 roku szacujemy na
3,3 tys., to jest 17% osób będących w tym roku uczestnikami wszystkich warsztatów. Tak
powszechna obecność kolejek oraz ich długość oznacza z jednej strony pozytywną ocenę
usług świadczonych przez warsztaty, z drugiej zaś  uwidacznia, że dotychczasowa liczba
funkcjonujących WTZ nie zaspakaja w pełni potrzeb lokalnych środowisk osób niepełno-
sprawnych. Swego rodzaju mapę niezaspokojonych potrzeb na usługi warsztatów terapii
zajęciowej pokazuje tabela 18.
Tabela 17. Uczestnicy z i spoza społeczności lokalnej, w której działa WTZ (2005)
Uczestnicy WTZ mieszkajÄ…cy&
w miejscowości, w której ma siedzibę WTZ 55,5% 46,1% 57,8% 58,0% 51,0% 66,3% 76,7%
na terenie gminy, ale poza miejscowością,
17,9% 46,1% 16,3% 16,0% 12,5% 14,3% 10,6%
w której ma siedzibę WTZ
na terenie innej gminy, ale z powiatu,
21,9% 27,7% 18,9% 21,7% 32,1% 13,7% 9,4%
w którym ma siedzibę WTZ
w innym powiecie 4,7% 21,4% 7,0% 4,3% 4,4% 5,8% 3,4%
Razem 100,0% 4,8% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Liczba analizowanych WTZ 590 a 100,0% 54 304 64 26 14
a
W tabeli nie uwzględniono danych z 10 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym ni-
niejszÄ… tabelÄ….
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk
Ważną rolę w lokalnej społeczności WTZ odgrywa również w zakresie rynku pracy.
Polega ona na tworzeniu i utrzymywaniu pewnej liczby stabilnych miejsc pracy etatowej
dla kobiet i zarazem dla osób relatywnie dobrze wykształconych, mających problem ze
znalezieniem adekwatnego miejsca pracy na lokalnych rynkach pracy w małych miejsco-
wościach. Dzięki WTZ w lokalny rynek pracy zostają włączeni przynajmniej niektórzy
uczestnicy opuszczający warsztaty. Uruchomiony zostaje także znaczny potencjał pracy
rodziców/opiekunów osób niepełnosprawnych, które to osoby zyskują dzięki opiekuńczej
funkcji warsztatów czas na rozwój swojej aktywności zawodowej.
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia
społeczne
Spółdzielnie
i inne organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
220 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Tabela 18. Liczba osób oczekujących na przyjęcie do WTZ oraz szacunkowa liczba potrzebnych nowych war-
sztatów w poszczególnych województwach w 2005 r.
Lp. Województwo
1. dolnośląskie 38 33 86,8 350 11
2. kujawsko-pomorskie 37 33 89,2 194 6
3. lubelskie 51 39 76,5 195 6
4. lubuskie 17 16 94,1 98 3
5. łódzkie 34 27 79,4 183 6
6. małopolskie 54 43 79,6 197 6
7. mazowieckie 63 55 87,3 322 10
8. opolskie 15 14 93,3 98 3
9. podkarpackie 32 25 78,1 94 3
10. podlaskie 18 14 77,7 73 2
11. pomorskie 38 34 89,5 168 5
12. śląskie 50 46 92,0 521 16
13. świętokrzyskie 23 21 91,3 108 3
14. warmińsko-mazurskie 31 29 93,5 148 5
15. wielkopolskie 74 64 86,5 312 10
16. zachodnio-pomorskie 25 24 96,0 171 5
Wszystkie województwa 600 517 86,2 3 232 (3 313) b 100 (102) b
a
Szacunkowa liczba brakujących WTZ została obliczona, jako liczba oczekujących na miejsce w WTZ
podzielona przez 32,6, tj. przez aktualną średnią liczbę uczestników w jednym WTZ
b
13 warsztatów, które zadeklarowało występowanie u nich kolejki oczekujących na miejsce w WTZ, nie
podało konkretnej liczby oczekujących, dlatego osoby oczekujące w tych 13 warsztatach zostały uwzględnione
dopiero w ostatnim, sumarycznym wersie tabeli w ramach liczb podanych w nawiasach. LiczbÄ™ oczekujÄ…cych na
miejsca w tych 13 warsztatach przyjęto na podstawie średniej uzyskanej w pozostałych 503 WTZ, które wykazały
konkretne liczby oczekujÄ…cych.
a
brakujÄ…cych WTZ
Szacunkowa liczba
jest kolejka
w województwie
w kolejce
Liczba WTZ
Liczba WTZ, w których
Liczba oczekujÄ…cych
% do ogółu WTZ
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 221
4.3. Funkcja innowacyjna
Powszechność kolejek i rosnąca proporcjonalnie do liczby warsztatów rzesza osób nie-
pełnosprawnych zgłaszających potrzebę uczestnictwa w WTZ są świadectwem odkrywania
w społeczeństwie polskim nowej potrzeby społecznej, którą zaspokajają i jednocześnie
ujawniają warsztaty terapii zajęciowej.
Działalność WTZ jest unikalną i w środowiskach lokalnych wcześniej niespotykaną
ofertą integracji społecznej, a w pewnym stopniu również integracji zawodowej, skierowaną
do środowisk osób niepełnosprawnych. Dzięki powstaniu warsztatów osoby te zyskują
świadomość, że istnieją możliwości włączenia ich w życie społeczne i zawodowe. Problem
polega jednak na tym, że pojawienie się warsztatów rozbudza świadomość deprywacji
u większej liczby osób niż warsztaty mogą aktualnie przyjąć jako uczestników (popyt na
usługi WTZ rośnie szybciej niż podaż oferowanych przez warsztaty miejsc).
4.4. Funkcja świadczenia usług w zakresie aktywizacji zawodowej osób
dotkniętych/zagrożonych wykluczeniem społecznym
Warsztaty terapii zajęciowej miały w 2005 roku blisko 20 tys. uczestników, którzy brali
udział w zajęciach rehabilitacji społecznej i zawodowej (przeciętnie 32,6 uczestników w jed-
nym WTZ). Były to osoby zagrożone lub już dotknięte wykluczeniem społecznym ze względu
na poważny stopień niepełnosprawności oraz charakter występujących u nich schorzeń.
Uczestnicy warsztatów to osoby, u których stwierdzono znaczny lub umiarkowany stopień
niepełnosprawności (odpowiednio 65% i 35% uczestników). Struktura uczestników warszta-
tów w zakresie stopnia niepełnosprawności nie wykazywała istotnych różnic ze względu na
typ instytucji prowadzącej warsztat, z wyjątkiem tego, że odsetek osób o znacznym stopniu
niepełnosprawności był nieco wyższy w warsztatach prowadzonych przez spółdzielnie (73%).
Tabela 19. Struktura uczestników WTZ ze względu na stopień niepełnosprawności (2005)
Stopień niepełnospraw-
ności uczestników WTZ
znaczny 64,9% 60,4% 62,9% 66,2% 66,1% 73,0% 64,3%
umiarkowany 34,9% 39,4% 36,8% 33,7% 33,6% 27,0% 34,8%
lekki 0,2% 0,2% 0,3% 0,1% 0,3% 0,0% 1,0%
Razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100% 100,0%
Liczba analizowanych
WTZ 599 a 130 55 309 65 26 14
a
Nie uwzględniono danych z 1 WTZ, który nie przekazał informacji w zakresie objętym niniejszą tabelą.
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Sławomir Nałęcz.
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia
społeczne
Spółdzielnie
i organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
222 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Wśród uczestników warsztatów zdecydowaną większość stanowiły osoby z upośledze-
niem umysłowym (64%). Kolejnymi pod względem rozpowszechnienia rodzajami schorzeń
były choroby psychiczne (13%) oraz dysfunkcje narządów ruchu (7%). Nie stwierdzono
istotnych różnic w strukturze schorzeń uczestników pomiędzy warsztatami prowadzonymi
przez poszczególne typy organizatorów WTZ (tabela 20).
Tabela 20. Struktura uczestników WTZ ze względu na rodzaj schorzenia (2005)
Rodzaj schorzeń uczestników WTZ
upośledzenie umysłowe 63,9% 64,1% 64,6% 63,9% 64,0% 61,4% 61,8%
choroby psychiczne 13,2% 14,3% 10,7% 13,4% 12,9% 10,1% 15,2%
epilepsja 2,2% 2,0% 3,2% 2,3% 2,0% 1,4% 1,0%
dysfunkcja narzÄ…du ruchu, w tym
6,9% 9,2% 5,7% 6,8% 6,1% 3,6% 2,4%
choroby narzÄ…du ruchu
dysfunkcja wzroku, w tym
2,3% 1,5% 4,0% 1,7% 1,7% 11,8% 1,0%
niewidomi
zaburzenia słuchu, mowy, choroby
1,4% 1,4% 0,8% 1,6% 1,1% 1,0% 0,5%
słuchu
inne 10,2% 7,5% 11,0% 10,4% 12,2% 10,7% 18,1%
Razem 100,0% 100,0% 100% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Liczba analizowanych WTZ 571 a 123 52 297 60 26 13
a
Nie uwzględniono danych z 29 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym niniejszą tabelą.
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Sławomir Nałęcz.
Zagrożenie wykluczeniem społecznym osób trafiających do WTZ jest tym większe, że
borykają się oni nie tylko z ograniczeniami wynikającymi z ich schorzeń, lecz także są to
najczęściej osoby o bardzo słabym wykształceniu. Co trzeci uczestnik przeciętnego WTZ nie
posiada nawet pełnego wykształcenia podstawowego, 37% ma tylko wykształcenie podstawo-
we (w większości uzyskane w szkołach specjalnych), co czwarty uczestnik ma wykształcenie
zasadnicze zawodowe, a wykształcenie średnie lub wyższe występuje w bardzo małym zakre-
sie (odpowiednio 4% i 0,5% uczestników). Struktura wykształcenia uczestników warsztatów
nie wykazywała istotnych różnic ze względu na typ instytucji prowadzącej WTZ, z wyjątkiem
tego, że wśród uczestników warsztatów organizowanych przez przedsiębiorstwa komercyjne
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia
społeczne
Spółdzielnie
i organizacje
Fun-dacje
wyzna-niowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 223
odsetek osób najsłabiej wykształconych był stosunkowo niski w porównaniu z przeciętną dla
całej populacji WTZ (osoby nieposiadające pełnego wykształcenia podstawowego stanowiły
tu tylko 25%, podczas gdy w zbiorowości wszystkich warsztatów odsetek ten wynosił 33%).
Tabela 21. Struktura uczestników WTZ ze względu na wykształcenie (2005)
Wykształcenie uczestników WTZ
wyższe, w tym licencjat 0,4% 0,6% 0,4% 0,4% 0,2% 0,2% 0,5%
średnie zawodowe i policealne 2,1% 2,5% 1,9% 2,0% 1,9% 2,0% 3,9%
średnie ogólnokształcące 2,3% 2,4% 2,8% 2,1% 2,2% 3,1% 2,6%
zasadnicze zawodowe 24,8% 25,6% 24,4% 24,4% 25,3% 24,8% 28,8%
podstawowe 36,9% 35,8% 40,1% 35,9% 41,5% 34,1% 38,7%
niepełne podstawowe 4,8% 6,2% 3,7% 4,8% 3,4% 4,0% 1,3%
absolwenci szkół życia 23,0% 20,5% 22,9% 24,2% 19,9% 29,5% 23,0%
brak wykształcenia
(nie uczęszczał do szkoły) 5,6% 6,3% 3,7% 6,2% 5,6% 2,2% 1,0%
Razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Liczba analizowanych WTZ 583* 126 54 303 63 24 13
* Nie uwzględniono danych z 29 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym niniejszą tabelą.
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Sławomir Nałęcz.
Spośród wielu form terapii, zajęć rekreacyjnych i treningów umiejętności społecznych
prowadzonych w warsztatach najważniejsze z punktu widzenia aktywizacji zawodowej
wydają się zajęcia  przygotowujące do pracy na stanowiskach roboczych . Zajęcia tego
typu prowadzi 54% warsztatów terapii zajęciowej, przy czym odsetek ten jest największy w
warsztatach przedsiębiorstw komercyjnych i warsztatach spółdzielczych (odpowiednio 79%
i 77%), a najmniejszy  w WTZ prowadzonych przez fundacje i organizacje wyznaniowe
(odpowiednio 43% i 47%). Wydaje się, że większa skala stosowania  przygotowań do pracy
na stanowiskach roboczych zaobserwowana w spółdzielniach i przedsiębiorstwach komer-
cyjnych wynika wprost z faktu, że te ostatnie instytucje są często jednocześnie podmiotami
prowadzącymi zakłady pracy chronionej i w związku z tym dysponują odpowiednim zaple-
czem technicznym i organizacyjnym umożliwiającym prowadzenie zajęć przygotowujących
uczestników do pracy na konkretnym stanowisku roboczym (tabela 22).
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia
społeczne
Spółdzielnie
i organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
224 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Tabela 22. Formy terapii prowadzone przez WTZ (2005)
Formy terapii prowadzone przez
WTZ
muzykoterapia 81,2% 80,8% 75,5% 82,1% 78,1% 88,5% 85,7%
pomoc psychologiczna 87,3% 90,4% 83,0% 86,0% 85,9% 96,2% 92,9%
biblioterapia 37,8% 38,4% 34,0% 36,7% 40,6% 42,3% 50,0%
psychoterapia 68,8% 69,6% 58,5% 69,8% 62,5% 73,1% 100,0%
psychodrama, pantomima,
32,7% 28,8% 49,1% 30,5% 31,3% 42,3% 42,9%
psychogimnastyka
arteterapia (terapia przez sztukÄ™) 79,8% 79,2% 81,1% 78,9% 84,4% 84,6% 71,4%
terapia ruchem i zajęcia sportowe 97,1% 96,0% 98,1% 96,8% 98,4% 100,0% 100,0%
hipoterapia 18,3% 13,6% 22,6% 19,2% 23,4% 11,5% 14,3%
hydroterapia 33,6% 34,4% 24,5% 36,0% 32,8% 26,9% 21,4%
przygotowanie do pracy na stano-
53,7% 51,2% 43,4% 54,9% 46,9% 76,9% 78,6%
wiska robocze
inne 5,4% 4,8% 9,4% 4,9% 6,3% 0,0% 14,3%
Liczba analizowanych WTZ 583 a 126 54 303 63 24 13
a
Nie uwzględniono danych z 17 WTZ, które nie przekazały informacji w zakresie objętym niniejszą tabelą.
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk.
Podejmowanie przez uczestników WTZ pracy zawodowej na chronionym lub
otwartym rynku pracy jest najbardziej zaawansowanym rezultatem rehabilitacji
społeczno-zawodowej w warsztatach. Stanowi ono ważną, ale nie jedyną miarę sku-
teczności warsztatu. Innymi wskaz
nikami skuteczności są: podejmowanie nauki przez
uczestników WTZ, opuszczanie przez nich placówki ze względu na poprawę stanu
zdrowia w wyniku rehabilitacji, czy też nie uzyskanie przedłużenia orzeczenia o stopniu
niepełnosprawności, ze względu na poprawę stanu zdrowia. Analiza danych przekaza-
nych przez warsztaty pokazuje, że pracę zawodową w latach 1998 2005 podjęło w sumie
957 uczestników, z czego 360 w 2005 roku. Skuteczność działań WTZ nakierowanych
na zatrudnienie uczestników warsztatów mierzona jako procent zatrudnionych w ciągu
roku uczestników w stosunku do liczby uczestników pozostających w warsztacie na
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia
społeczne
Spółdzielnie
i organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organiza-cje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 225
koniec tegoż roku wyraża się średnim dla lat 1998 2005 wskaz
nikiem 1%. Oznacza to,
że w przeciętnym roku zaledwie 1 na 100 uczestników warsztatów uzyskiwał pracę.
W roku 2005 wskaz
nik ten osiągnął najwyższy dotychczas poziom: 1,8% (tabela 23).
Tabela 23. Uczestnicy WTZ podejmujący pracę zawodową w stosunku do ogólnej liczby uczestników w danym
roku.
Liczba uczestników WTZ, Liczba uczestników Uczestnicy WTZ, którzy podjęli
Lata którzy podjęli pracę WTZ na koniec danego pracę zawodową w ogólnej liczbie
zawodową w danym roku roku ogółem uczestników WTZ w danym roku
1998 82 8 746 0,9%
1999 102 9 202 1,1%
2000 109 10 554 1,0%
2001 93 11 489 0,8%
2002 84 12 992 0,6%
2003 137 15 967 0,8%
2005 360 19 797 1,8%
Przeciętny % zatrudnionych uczestników WTZ w latach 1998 2005: 1,0%
y
ródło: Badania WTZ zrealizowane przez PFRON w 2004 i 2006 r. Opracowanie: Jerzy Chorążuk
Dla porównania efektywności działań prozatrudnieniowych w warsztatach prowa-
dzonych przez różnego typu instytucje zsumowano liczby uczestników, którzy uzyskali
zatrudnienie w latach 1998 2005 i zestawiając je z liczebnością uczestników na dzień 31
grudnia 2005 roku. W wyniku tej analizy okazało się, że tylko połowa warsztatów spośród
tych, które rozpoczęły działalność przed 1 stycznia 2005 roku może pochwalić się posia-
daniem przynajmniej jednego uczestnika, który uzyskał zatrudnienie, a stosunek liczby
uczestników, którzy uzyskali zatrudnienie w latach 1998-2005 do liczby uczestników w
WTZ na koniec 2005 roku wynosił zaledwie 0,07. Na tym tle korzystnie wyróżniały się
warsztaty prowadzone przez przedsiębiorstwa komercyjne i spółdzielnie, gdyż zdecydo-
wana większość z nich miała już przynajmniej jednego takiego uczestnika, który uzyskał
zatrudnienie (odpowiednio 73% i 64% warsztatów prowadzonych przez przedsiębiorstwa
komercyjne i spółdzielnie). Dodatkowo również wskaz
nik liczby uczestników uzyskujących
zatrudnienie był dwukrotnie wyższy w tych dwóch typach warsztatów (16% i 12%  wobec
średniej 7% dla w całej populacji warsztatów) (tabela 24).
Tabela 24. Warsztaty, w których choć jeden uczestnik uzyskał zatrudnienie oraz stosunek liczby uczestników latach 1998-2005 do liczby uczestników WTZ
wg stanu na 31.12.2005 r.
Jednostki Stowarzyszenia PrzedsiÄ™-
Organizacje
Wszystkie WTZ sektora Fundacje i organizacje Spółdzielnie biorstwa
wyznaniowe
publicznego społeczne komercyjne
Odsetek WTZ, w których choć
1 uczestnik podjÄ…Å‚ pracÄ™ 50,2% 54,5% 52,0% 46,5% 48,3% 64,0% 72,7%
Odsetek WTZ, w których żaden
uczestnik nie podjÄ…Å‚ pracy 49,8% 45,5% 48,0% 53,5% 51,7% 36,0% 27,3%
Razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Uczestnicy, którzy podjęli pracę
w latach 1998 2005 1 154 226 106 572 96 99 55
Liczba uczestników WTZ
na dzień 31.12.2005 r.
17 075 3 346 1 608 9 034 1 912 828 347
Odsetek uczestników, którzy podjęli
pracÄ™ w latach 1998 2005 wobec
liczby uczestników 31.12.2005 0,07 0,07 6,6% 0,06 0,05 0,12 0,16
Liczba analizowanych WTZ 514 a 101 50 269 58 25 11
a
W tabeli uwzględniono dane tylko z tych WTZ, które zadeklarowały rozpoczęcie swojej działalność przed 1.01.2005 r. oraz potrafiły określić liczbę uczestników, którzy
uzyskali zatrudnienie (o ile sytuacja uzyskania zatrudnienia w ogóle miała miejsce).
y
ródło: Badania WTZ zrealizowane przez PFRON w 2004 i 2006 r. Opracowanie: Jerzy Chorążuk i Sławomir Nałęcz.
226
Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 227
Dalsza analiza danych dotyczących zatrudnienia byłych uczestników WTZ ujawnia, że
w większości trafiają oni do pracodawców chronionego rynku pracy (34% do zakładów aktyw-
ności zawodowej i 28% do zakładów pracy chronionej), podczas gdy zatrudnienie u pracodaw-
cy z otwartego rynku pracy lub w ramach samodzielnej działalności gospodarczej realizowa-
ne jest przez odpowiednio przez 37% i 2% uzyskujących zatrudnienie uczestników warsztatów.
Tabela 25. Struktura uczestników WTZ, którzy uzyskali zatrudnienie w 2005 r. ze względu na typ pracodawcy,
u którego zostali zatrudnieni
Miejsce zatrudnienia
byłych uczestników
WTZ:
Zakład pracy
27,7% 23,0% 17,9% 30,2% 22,5% 54,5% 25,0%
chronionej
Zakład aktywności
33,7% 31,1% 32,1% 33,2% 55,0% 0,0% 12,5%
zawodowej
Otwarty rynek pracy 36,9% 39,3% 50,0% 35,6% 22,5% 45,5% 62,5%
Własna działalność
1,7% 6,6% 0,0% 1,0% 0,0% 0,0% 0,0%
gospodarcza
Razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Liczba analizowanych
350 61 54 304 64 24 8
WTZ
y
ródło: Badanie WTZ 2006. Opracowanie: Jerzy Chorążuk
4.5. Funkcja demokratycznego zarzÄ…dzania
Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej wszystkie decyzje dotyczące
działalności placówki podejmuje kierownik. Kierownik jest mianowany przez instytucję
która prowadzi warsztat. Pewien wpływ (opiniodawczy) na kwestie merytoryczne mają
pracownicy WTZ uczestniczący - na mocy ustawy - w działających Radach Programowych
WTZ (obok kierownika warsztatu członkami Rady są: specjaliści do spraw rehabilitacji lub
rewalidacji, instruktorzy terapii zajęciowej, psycholog, doradca zawodowy lub instruktor
zawodu). Rada dokonuje kompleksowej oceny realizacji indywidualnego programu rehabili-
tacji każdego uczestnika warsztatu i zajmuje stanowisko w kwestii osiągniętych przez niego
postępów w rehabilitacji (nie rzadziej niż raz na 3 lata). Oznacza to, że decyzje o pozostaniu
lub wypisaniu uczestników z WTZ podejmowane są w drodze dość szerokiej konsultacji
publicznego
komercyjne
Stowarzyszenia
społeczne
Spółdzielnie
i organizacje
Fundacje
wyznaniowe
Przedsiębiorstwa
Organizacje
Jednostki sektora
Wszystkie WTZ
228 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
uwzględniającej opinie pracowników różnych specjalności. Tego typu dyskusje i spotkania
Rady mogą siłą rzeczy stanowić forum dialogu demokratyzującego relacje między kierow-
nictwem WTZ a jego pracownikami.
Formy uczestnictwa beneficjentów czy pracowników warsztatów terapii zajęciowej
w zarządzaniu placówką nie były badane w ramach wypełnianej przez WTZ ankiety. Ze
względu na konstrukcje prawną i specyfikę uczestników warsztatów (64% to osoby upo-
śledzone umysłowo, a 13%  osoby chore psychicznie) można jednak przyjąć, że uczestnicy
warsztatów nie biorą udziału we współzarządzaniu WTZ.
Pewien nieformalny wpływ na działanie warsztatów wywierać mogą rodzice/opie-
kunowie uczestników WTZ. Brakuje jednak mechanizmu formalnej reprezentacji ich
opinii, co byłoby tym bardziej pożądane zważywszy, że 4 na 5 opiekunów angażuje się we
współpracę z WTZ.
Zewnętrznym organem nadzoru, do którego mogą próbować odwołać się strony ewen-
tualnego konfliktu wewnątrz WTZ, jest samorząd powiatowy, a w szczególności Powiatowe
Centra Pomocy Rodzinie.
5. Perspektywy, wnioski, rekomendacje
5.1. Perspektywy, czynniki wspierajÄ…ce i bariery rozwoju
Warsztaty terapii zajęciowej zaczęły powstawać w 1992 roku i do chwili obecnej wykazy-
wały się znaczną dynamiką rozwojową, osiągając na koniec 2005 roku liczbę 608 jednostek,
zaś na koniec 2007 roku liczbę 645 jednostek. Dynamika powstawania nowych warsztatów
jest stopniowo coraz mniejsza, jednak wciąż jeszcze istnieje potrzeba powstania WTZ w 31
powiatach, gdzie dotychczas nie działa ani jeden warsztat, a dodatkowo potrzeba rozłado-
wania kolejek osób chętnych do uczestnictwa w już istniejących warsztatach wiązałaby się
z powstaniem ponad 100 kolejnych warsztatów.
Wraz z liczebnością WTZ proporcjonalnie wzrasta potencjał zbiorowości warsztatów
w wymiarze ekonomicznym (zatrudnienie, przychody) oraz społecznym (liczba opiekunów/
rodziców angażujących się w reintegrację społeczną uczestników warsztatów).
Analizy zmian liczebności warsztatów w latach 2003 2005 wskazują, że zmienia się
struktura organizatorów tworzących WTZ. Wyraz
nie przybywa organizatorów z sektora
non-profit. Ich udział w ogólnej liczbie warsztatów wzrósł z 65% do 73%. Ubywa natomiast
organizatorów WTZ z sektora przedsiębiorstw komercyjnych i ze spółdzielni (łącznie ubyło
21 warsztatów, przez co udział warsztatów prowadzonych przez te podmioty spadł z 12%
do 6%). Spada też zaangażowanie sektora publicznego w tworzenie nowych WTZ (udział
prowadzonych przez samorząd lokalny warsztatów spadł z 23% do 21%). Oznacza to, że
tendencje wzrostowe w zbiorowości warsztatów terapii zajęciowej zależą obecnie przede
wszystkim od aktywności podmiotów non-profit, takich jak fundacje, stowarzyszenia
i organizacje wyznaniowe.
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 229
Czynnikiem sprzyjającym wzrostowi liczebności warsztatów terapii zajęciowej są wspo-
mniane powyżej niezaspokojone potrzeby społeczne, a z drugiej ustawowo zagwarantowane
wsparcie publiczne pozwalające prawie w 100% sfinansować koszty powstania i działalności
WTZ.
Główne bariery wzrostu liczby warsztatów terapii zajęciowej to niska inicjatywność
społeczna w wielu regionach wyrażająca się nieumiejętnością organizowania się osób po-
trzebujących terapii zajęciowej (a właściwie opiekunów takich osób) w organizacje, które
mogłyby stać się organizatorami WTZ. Z drugiej strony  w związku z zasadą niewielkiej
nawet partycypacji samorządu lokalnego w kosztach funkcjonowania warsztatów  lo-
kalne władze nie zawsze chętnie wspierają tworzenie nowych warsztatów obawiając się
uszczuplenia swego budżetu. Pewnym problemem dla organizatorów warsztatów może
być też brak odpowiedniej bazy lokalowej oraz fachowej kadry niezbędnej do prowadzenia
specjalistycznych placówek, jakimi są WTZ.
Dla dobrego rozwoju usług prowadzonych w warsztatach terapii zajęciowej potrzebne są
też szkolenia personelu już obecnie zatrudnionego w tych placówkach. Istnienie potrzeby
szkolenia personelu zgłasza 99% warsztatów, a tymczasem wyniki badania TUW 2006
potwierdzają, że niezbędne szkolenia przeprowadzono w pełnym zakresie jedynie w 42%
warsztatów, częściowo  w 40% warsztatów, a w pozostałych nie przeprowadzono szkoleń
w ogóle (lub nie udzielono odpowiedzi na to pytanie).
5.2. Wnioski
Warsztaty terapii zajęciowej zaczęły powstawać na mocy ustawy z dnia 9 maja 1991 r.
o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. WTZ są autonomicznymi
finansowo jednostkami organizacyjnymi, które mogą być tworzone w ramach instytucji
sektora publicznego, organizacji pozarzÄ…dowych (fundacje, stowarzyszenia i inne orga-
nizacje społeczne), organizacji wyznaniowych, spółdzielczych, a nawet przedsiębiorstw
komercyjnych. Na dzień 31 grudnia 2005 roku zarejestrowanych było 608 WTZ, zaś na
koniec 2007 roku  645.
Działalność WTZ ma charakter stałej działalności usługowej z zakresu reintegracji
społecznej i zawodowej, świadczonej na rzecz osób o znacznym i umiarkowanym stopniu
niepełnosprawności. Na koniec 2005 roku z warsztatów korzystało blisko 20 tys. osób. Były
to głównie osoby z upośledzeniem umysłowym (64%), osoby chore psychicznie (13%) oraz
z różnego rodzaju dysfunkcjami fizycznymi (23%).
Z punktu widzenia typu instytucji zakładających i prowadzących WTZ największą
zbiorowość tworzą warsztaty prowadzone przez podmioty tradycyjnie zaliczane do go-
spodarki społecznej (75%), w tym warsztaty prowadzone przez sektor non-profit stanowią
71% wszystkich WTZ (stowarzyszenia i inne organizacje społeczne prowadzą 52% wszyst-
kich warsztatów, fundacje  9%, organizacje wyznaniowe  11%), zaś sektor spółdzielczy
prowadzi 4% warsztatów. Poza podmiotami tradycyjnej gospodarki społecznej jedna piąta
230 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
warsztatów terapii zajęciowej (22%) działa w strukturach sektora publicznego (prawie wy-
Å‚Ä…cznie sÄ… to jednostki samorzÄ…du lokalnego), a tylko 2% WTZ funkcjonuje w strukturach
przedsiębiorstw komercyjnych
Liczba warsztatów wykazuje tendencję rosnącą chociaż w ostatnich latach przyrosty stają
się coraz mniejsze. Wzrost liczby warsztatów odbywa się głównie poprzez tworzenie nowych
WTZ w ramach sektora non-profit (fundacje, stowarzyszenia lub organizacje wyznaniowe),
podczas gdy udział placówek prowadzonych przez sektor publiczny zmniejsza się, a liczba
warsztatów prowadzonych przez spółdzielnie i przedsiębiorstwa komercyjne  spada.
Działalność warsztatów opiera się na pracy płatnego personelu etatowego (8,2 tys. pra-
cowników, 6,7 tys. etatów przeliczeniowych) uzupełnianego pracą ok. 1 tys. specjalistów
zewnętrznych (głównie lekarze i księgowi) zatrudnionych w ramach umowy-zlecenia lub
umowy o dzieło.
Liczebność płatnego personelu warsztatów rozłożona jest pomiędzy poszczególne typy
prawne instytucji prowadzących WTZ w proporcjach analogicznych do liczebności war-
sztatów. Na placówki prowadzone przez podmioty należące do tradycyjnie rozumianej go-
spodarki społecznej (sektor non-profit i spółdzielnie) przypada łącznie 6,3 tys. miejsc pracy
etatowej (ok. 5,2 tys. etatów przeliczeniowych). WTZ z sektora publicznego i komercyjnego
zatrudniały łącznie ok. 1,9 tys. pracowników (ok. 1,5 tys. etatów przeliczeniowych).
Wsparciem personelu płatnego jest praca społeczna opiekunów osób niepełnosprawnych
uczestniczących w WTZ. Angażują się w nią przynajmniej sporadycznie opiekunowie 82%
uczestników, czyli ok. 16 tys. osób. Pomoc w organizowaniu wycieczek, imprez, w remontach
i w transporcie świadczona przez opiekunów odpowiada wedle naszych szacunków ok. 0,3
tys. pełnych etatów (co stanowi ok. 0,04 w porównaniu z pracą płatną wykonywaną w WTZ).
Ponad ¾ bazy spoÅ‚ecznej warsztatów skupia siÄ™ w placówkach prowadzonych przez pod-
mioty należące do tradycyjnie rozumianej gospodarki społecznej, w tym głównie z sektora
non-profit. Blisko 1/4 potencjału pracy społecznej świadczonej w ramach WTZ przypada na
placówki prowadzone przez instytucje niezaliczane do tradycyjnie rozumianej gospodarki
społecznej (3,3 tys. osób pracuje społecznie w ramach warsztatów prowadzonych przez
sektor publiczny, zaś 0,4 tys. osób angażuje się w prace wspierające działanie warsztatów
prowadzonych przez przedsiębiorstwa komercyjne).
Potencjał ekonomiczny warsztatów terapii zajęciowej wyraża się kwotą przychodów
na poziomie 258,9 mln złotych, przy czym struktura tych przychodów ze względu na typ
instytucji prowadzącej była niemal identyczna ze strukturą liczebności WTZ. Warsztaty
prowadzone przez podmioty tradycyjnie zaliczane do gospodarki społecznej generowały
77% przychodów całej zbiorowości WTZ, w tym do warsztatów prowadzonych przez sektor
non-profit trafiło 73% przychodów, zaś do sektora spółdzielczego  4%. Warsztaty działające
poza strukturami instytucji tradycyjnie zaliczanych do gospodarki społecznej pozyskały
łącznie ok. 59,1 mln zł, co stanowiło 22,8% przychodów wszystkich WTZ.
Finansowanie działania warsztatów opiera się głównie na nierynkowych środkach
publicznych, tzn. blisko 97% przychodów WTZ pochodzi z funduszy PFRON, które każdy
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 231
z warsztatów otrzymuje jako iloczyn liczby uczestników danego warsztatu i centralnie
ustalonej kwoty przypadającej w każdym miesiącu na jednego uczestnika WTZ. Prócz
tego 0,6% budżetu przeciętnego WTZ pochodzi z nieobligatoryjnych dotacji samorządu
powiatowego. Pozostałe 2,7% przychodów WTZ pozyskiwane jest z różnych z
ródeł, w tym
jedyny rodzaj przychodów o charakterze rynkowym, tj. przychody ze dochód sprzedaży
wyrobów wytworzonych przez uczestników warsztatów, stanowił zaledwie 0,6% zsumo-
wanych przychodów wszystkich warsztatów. Do nierynkowych z
ródeł przychodów należy
zaliczyć  dobrowolne wpłaty opiekunów osób niepełnosprawnych (0,1%) uczestniczących
w warsztacie oraz darowizny od pozostałych osób fizycznych i prawnych (0,3%), a także
wsparcie ze strony instytucji tworzÄ…cej WTZ (0,5%).
Warsztaty terapii zajęciowej, niezależnie od formy prawnej organizatorów warsztatów,
posiadają podobny potencjał ekonomiczny  z wyjątkiem środków trwałych, które są
własnością instytucji prowadzących warsztaty. W najkorzystniejszej sytuacji pod wzglę-
dem infrastruktury lokalowej i transportowej są WTZ prowadzone przez spółdzielnie
i organizacje wyznaniowe.
Efektywność warsztatów terapii zajęciowej w stosunkowo małym stopniu przejawia się
uzyskiwaniem zatrudnienia przez uczestników WTZ. Zaledwie 1 do 2% osób niepełnospraw-
nych uczestniczących w warsztatach uzyskuje pracę, przy czym w większości przypadków
(61%) jest to praca w ramach rynku pracy chronionej (w tym względzie korzystnie wyróżniają
się warsztaty prowadzone przez spółdzielnie i przedsiębiorstwa komercyjne, gdyż uzyski-
wane w nich wskaz
niki zatrudnienia uczestników są dwukrotnie wyższe niż w pozostałych
typach WTZ; wyższy jest także odsetek zatrudnienia na otwartym rynku pracy).
Najważniejszym efektem działalności warsztatów terapii zajęciowej jest rehabilitacja
społeczna i częściowo także zdrowotna, pozwalająca na przełamanie izolacji, wzrost sa-
modzielności i poprawę umiejętności społecznych, co prowadzi do znacznego podniesie-
nia jakości życia osób niepełnosprawnych i ich opiekunów, którzy dzięki temu znacząco
mogą zwiększyć swoją aktywność zawodową. O tym, jak pożądane są to efekty, świadczy
powszechność kolejek osób oczekujących na możliwość rozpoczęcia uczestnictwa w WTZ
(oficjalne listy oczekujących istnieją w 86% warsztatów).
Spośród testowanych funkcji gospodarki społecznej warsztaty terapii zajęciowej (1) speł-
niają  choć w ograniczonym zakresie - funkcje zatrudnieniową (tworzą 8 tys. miejsc pracy
dla osób relatywnie dobrze wykształconych i kobiet, ale zatrudnienie to nie ma charakteru
zatrudnienia socjalnego; pośrednio przyczyniają się też do wzrostu aktywności zawodowej
rodzin osób opiekujących się osobami niepełnosprawnymi), (2) pełnią funkcję usługową
wobec społeczności lokalnej (95% uczestników WTZ to mieszkańcy tego samego powia-
tu, gdzie znajduje się siedziba warsztatu), (3) pełnią funkcję innowacyjną  ich usługi są
innowacyjną odpowiedzią na niewidoczne wcześniej potrzeby lokalnych środowisk osób
niepełnosprawnych (świadczy o tym wzrastająca wraz z liczbą WTZ liczba osób chcących
zostać uczestnikami warsztatu), (4) pełnią funkcję usługową wobec osób zagrożonych lub
dotkniętych wykluczeniem społecznym (beneficjentami usług WTZ są osoby o ograniczonej
232 Jerzy Chorążuk . Sławomir Nałęcz
sprawności umysłowej i/lub fizycznej, a działanie warsztatów służy reintegracji społecznej
i zawodowej tych osób), (5) w bardzo ograniczony sposób pełnią funkcję demokratyczną
(ze względu na specyfikę beneficjenta w warsztatach nie obserwuje się współudziału uczest-
ników w zarządzaniu WTZ; stwierdzono, że działające w warsztatach Rady Programowe
mogą pełnić funkcję forum debaty między kierownictwem warsztatu a personelem mery-
torycznym WTZ; pełniejszą realizację funkcji demokratycznej kontroli działania placówki
zarządzaniu blokuje jednak brak struktur włączających opiekunów/rodziców uczestników
we współdecydowanie/kontrolę działania WTZ).
WTZ mają prawie wszystkie cechy definicyjne przedsiębiorstwa społecznego zarówno
w zakresie kryteriów ekonomicznych, jak i społecznych (Leś 2008: 42 43). W zakresie kry-
teriów ekonomicznych: (1) prowadzą stałą działalność usługową/produkcyjną, (2) wykazują
znaczny stopień autonomii finansowej i organizacyjnej w stosunku do instytucji/organiza-
cji, w ramach których działają (własny budżet i kierownictwo), (3) ponoszą pewne ryzyko
ekonomiczne (aczkolwiek nie jest ono duże), (4) posiadają płatny personel. W zakresie
kryteriów społecznych: (1) są nakierowane na zaspokajanie potrzeb społeczności lokalnej,
(2) są przeważnie zakładane w ramach zbiorowej aktywności obywatelskiej, przyjmując
najczęściej formę stowarzyszeń (52%), a także fundacji (9%), organizacji wyznaniowych (11%)
i spółdzielni (4%), (3) zarządzanie warsztatami nie jest oparte na decyzjach właścicieli czy
udziałowców, decyzje podejmowane są w interesie publicznym (reintegracja osób niepełno-
sprawnych) przez kierownika warsztatu w konsultacji z RadÄ… ProgramowÄ… WTZ (w kwe-
stiach merytorycznych), a nadzór nad całością działania WTZ sprawują instytucje publiczne
(Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie), (4) wbrew wymaganiom definicji przedsiębiorstwa
społecznego w warsztatach terapii zajęciowej brakuje struktur umożliwiających partycypację
beneficjentów czy ich opiekunów (opiekunowie mają pewien wpływ poprzez udział w pra-
cy społecznej i przez kontakty nieformalne), (5) konstrukcja prawna i praktyka działania
WTZ wykluczają dystrybucję zysku między udziałowców czy właścicieli tych placówek.
Warsztaty terapii zajęciowej posiadają też prawie wszystkie cechy podmiotów nowej
gospodarki społecznej: (1) nakierowane są na beneficjentów zewnętrznych (niekoniecznie
będących członkami organizacji świadczącej usługi), (2) rozwijają działalność w zakresie
integracji społeczno-zawodowej osób długotrwale bezczynnych zawodowo, (3) świadczą
usługi na rzecz jednostek i społeczności lokalnych, (4) ich celem jest produkcja korzyści
społecznych, (5) nie zmierzają do wypracowania zwrotu czy zysku dla udziałowców, lecz
do umocnienia wiarygodności, jakości oraz trwałości swoich usług. Spośród elementów
definicji nowej gospodarki społecznej niespełnione pozostaje tylko kryterium demokracji/
partycypacji w zarzÄ…dzaniu (LeÅ› 2008: 39).
Warsztaty terapii zajęciowej w większości (75%) mieszczą się w zakresie tradycyjnie
rozumianej gospodarki społecznej, gdyż są podjednostkami podmiotów należących do
sektora non-profit lub sektora spółdzielczego. Pozostałe WTZ należące do sektora publicz-
nego czy komercyjnego nie odbiegają w systematyczny sposób od warsztatów prowadzonych
przez fundacje, stowarzyszenia, organizacje wyznaniowe czy spółdzielnie ani w zakresie
Warsztaty terapii zajęciowej jako forma nowej gospodarki społecznej 233
ich potencjału ekonomicznego czy społecznego, ani też w zakresie testowanych funkcji
przypisywanych podmiotom gospodarki społecznej. W tej sytuacji zasadnym wydaje się
uznanie wszystkich WTZ za podmioty funkcjonalnie należące do gospodarki społecznej,
zwłaszcza że warsztaty generalnie posiadają też prawie wszystkie cechy przedsiębiorstw
społecznych i nowej gospodarki społecznej.
5.3 Rekomendacje
Wśród wielu programów, które zostały wdrożone w ramach ustawy o rehabilitacji zawo-
dowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, warsztaty terapii zajęciowej
oceniane są  w środowisku, które zajmuje się tą problematyką  jako przykład skutecz-
nej formy systemowego rozwiązania społecznie ważnego problemu opieki i wykluczania
społecznego osób niepełnosprawnych. W związku z tym warto zapewnić dostępność do
warsztatów we wszystkich powiatach a także umożliwić uczestnictwo w nich wszystkim
chętnym, którzy obecnie oczekują w kolejkach na miejsce w WTZ.
Współczesne podejście do integracji społecznej i zawodowej kładzie nacisk na tzw.
empowerment beneficjentów i mechanizmy partycypacji oraz społecznej kontroli działań
podejmowanych w sferze pożytku publicznego. Należy więc rozważyć wprowadzenie form
partycypacji, jeśli nie samych uczestników warsztatów (realna partycypacja nie zawsze
będzie możliwa ze względu na specyfikę schorzeń beneficjentów) to przynajmniej stwo-
rzenie podstaw prawnych funkcjonowania rad rodziców o podobnym charakterze ja ma
to miejsce w placówkach oświatowych.
Bibliografia
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2005, Warszawa: GUS 2006.
Chorążuk J., Raport z badania warsztatów terapii zajęciowej (ewaluacja funkcjonowania
systemu), BIFRON (numer specjalny), Warszawa 2005 (http://www.pfron.org.pl/zwi/zwi.
nsf/WWW/DD67AFEF094E5902C1256E980030E5FD/$FILE/wtz_2004.pdf).
Leś E., Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Przegląd koncepcji i dobrych prak-
tyk, w: Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problema-
tyki, red. naukowa E. LeÅ›, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2008.