postmodernizm
P O S T M O D E R N I Z M ( Ba c . p o s t p o , p o z a ; m o d e r n u s n o w o c z e s n y ,
w s p Bc z e s n y ) n u r t m y [l o w y t r a d y c j i i d e a l i z m u n a s t p u j c y p o
m o d e r n i z m i e ( r a c j o n a l i z m i e ) , w s p Bc z e s n a o d m i a n a i r r a c j o n a l i z m u
f i l o z o f i c z n e g o .
T e r m i n p o s t m o d e r n i z m p o j a w i B s i u s c h y Bk u X I X w . n a g r u n c i e
k r y t y k i a r t y s t y c z n e j , o z n a c z a j c w s z e l k i e r u c h y a w a n g a r d o w e w s z t u c e o r a z
t o w a r z y s z c e i m p r z e m i a n y w o b y c z a j o w o [c i ( J . W . C h a p m a n , R . P a n n w i t z , F .
D e O n i z , D . C . S o m m e r v e l l ) , a | d o z j a w i s k a f r o n t a l n e g o w y j [c i a p o z a g r a n i c e
g a t u n k w i r o z b i c i a t r a d y c y j n y c h m o d e l i n a r r a c j i a r t y s t y c z n e j w t z w .
a n t y s z t u c e ( I . H o w e , I . H a s s a n , C h . J e n c k s , H . L e v i n , H . K l o t z , L . A . F i e d l e r ) .
W f i l o z o f i i p o s Bu |y B s i n i m J . - F . L y o t a r d ( L a c o n d i t i o n p . R a p p o r t s u r l e
s a v o i r , P 1 9 7 9 ) , o z n a c z a j c n i m r o d z c y s i w d r u g i e j p o B. X X w . n u r t
k r y t y c z n y w o b e c t z w . m o d e r n i z m u . M y [l i c i e l e t w o r z c y w n i e f o r m a l n y n u r t
k o j a r z m o d e r n i z m z i d e o l o g i o [w i e c e n i a , r e p r e z e n t o w a n p r z e z r a c j o n a l i z m ,
p o z y t y w i z m ( s c j e n t y z m ) o r a z u t o p i z m , a l e o s t a t e c z n i e m i a n e m m o d e r n i z m u
o k r e [l a j k a |d f i l o z o f i p o z n a w c z o m a k s y m a l i s t y c z n i s y s t e m o w ,
l e g i t y m u j c s i j a k [ o g l n t e o r i r z e c z y w i s t o [c i . I c h z d a n i e m , f i l o z o f i a t e g o
r o d z a j u j e s t j a k s i w y r a |a j s k a |o n a t o t a l i t a r n m e n t a l n o [c i a t e Ds k ,
l o g o c e n t r y z m e m ( k u l t e m p r a w d y o b i e k t y w n e j ) o r a z w i a r w m o c z b a w c z
w i e l k i c h n a r r a c j i c z y f i l o z o f i i w y r o k u j c y c h . P . o z n a c z a u t r a t w i a r y w
m e t a n a r r a c j e c z y w r c z k r a c h p r o j e k t u m o d e r n i s t y c z n e g o , j e g o
r e d u k c j o n i s t y c z n y c h a n t r o p o l o g i i i o p r e s y w n y c h w i z j i s p o Be c z n y c h , a p r z e d e
w s z y s t k i m o z n a c z a p o d o b n i e j a k w a n t y s z t u c e r o z b i c i e m o d e r n i s t y c z n e j
m e t o d y n a r r a c j i f i l o z o f i c z n e j i u w o l n i e n i e d y s k u r s u k u l t u r o w e g o o d
f i l o z o f i i p i e r w s z y c h z a s a d c z y t e | h i p o t e k i m e t a f i z y c z n e j ( L y o t a r d , J .
D e r r i d a , J . H a b e r m a s , K . P o p p e r , O . M a r q u a r d ) .
R |n e o d m i a n y p . Bc z y p r z e k o n a n i e , i | j e s t o n n u r t e m z w i e Dc z a j c y m
h i s t o r y c z n i e i r z e c z o w o d o r o b e k f i l o z o f i i , a n a w e t t r a n s f o r m u j c y m j w
p o s t f i l o z o f i . J e g o z w o l e n n i c y t r o p i i d e m a s k u j m o d e r n i s t y c z n y b Bd
c e n t r y z m u : l o g o - , o n t o - , t h e o - c z y j a k d o d a j e p . f e m i n i s t y c z n y
p h a l l o c e n t r y z m u , a t a k |e b Bd r a s i z m u i t z w . h o m o f o b i . E p i s t e m o l o g i a
c e n t r y z m u p o d l e g a z k o n i e c z n o [c i m e c h a n i z m o w i t o t a l i t a c j i , c z y l i z
z a Bo |e n i a p r z e d k Ba d a i d e n a d k o n k r e t e m , o g B n a d j e d n o s t k , a t o p o c i g a z a
s o b p r z e m o c s p o Be c z n i u n i f o r m i z m k u l t u r o w y . Z t e g o p o w o d u m i e j s c e
c e n t r y z m u ( e s e n c j a l i z m u ) p o w i n i e n z a j d e c e n t r y z m ( a n t y e s e n c j a l i z m ) ,
P o s t m o d e r n i z m P E F - C o p y r i g h t b y P o l s k i e T o w a r z y s t w o T o m a s z a z A k w i n u
k t r e g o k r y t e r i a m i s a s y s t e m o w o [ i p a r a r a c j o n a l n o [, k a z i r o d c z e
r o z p l e n i a n i e s e n s w , d i a l e k t y c z n e p o d e j [c i e d o r |n i c i p o d o b i e Ds t w o r a z
p l u r a l i z a c j a d y s k u r s u , p r z e n i e s i e n i e a k c e n t u n a m a r g i n e s i t o , c o p o z a
n a w i a s e m . M o d e r n i s t y c z n e m e t a n a r r a c j e n a l e |y z a s t p i m i k r o n a r r a c j a m i
( L y o t a r d ) , m i k r o l o g i a m i , g r a m i k u l t u r o w y m i ( L . W i t t g e n s t e i n , R . R o r t y ) ,
p a s t i s z a m i ( F . J a m e s o n ) , k o l a |a m i ( Z . B a u m a n ) c z y t e | w y z w o l e n i e m
e s t e t y c z n e g o ( J . B a u d r i l l a r d ) .
K o n s e k w e n c j k r y t y k i c e n t r y z m u j e s t p r o k l a m a c j a e p o k i k o Dc a
m o |l i w o [c i . Z d a n i e m p o s t m o d e r n i s t w , m y [l Z a c h o d u w y k o r z y s t a Ba
w s z y s t k i e m o |l i w o [c i g e n e r o w a n i a n o w y c h s t r u k t u r k u l t u r o w y c h , o s i g n Ba
s t a n w y c z e r p a n i a i w k r a c z a w c z a s y p o s t m e t a f i z y c z n e i p o s t h i s t o r y c z n e . S
t o c z a s y t o t a l n e j k o n w e r s j i , h i p e r t e l i , i m p l o z j i s e n s w i u n i w e r s a l n e j
s y m u l a c j i , c z a s y l a b i r y n t u i p o w s z e c h n e g o c y t o w a n i a , d o r a zn o [c i ,
k o n w e n c j o n a l n o [c i i a u t o i r o n i i , b e z i n t e r e s o w n e j k r e a t y w n o [c i i t o l e r a n c j i ( G .
D e l e u z e , R . R o r t y , G . V a t t i m o , F . F u k u y a m a ) .
A u t o r z y t e j d i a g n o z y i r e c e p t y z a z n a c z a j , |e w y z w o l e n i e k u l t u r y z i d o l i
m o d e r n i z m u n i e j e s t s p r a w p r o s t , b o w i e m w c z Bo w i e k u t k w i t a j e m n i c z y p d
d o u o g l n i a n i a ( W i t t g e n s t e i n ) , s k Bo n n o [ d o m e t a n a r r a c j i ( L y o t a r d ) c z y t e |
p o k u s a m e t a f i z y k i ( D e r r i d a ) . J a k w y j a [n i a D e r r i d a w k o n t e k [c i e t z w .
g r a m a t o l o g i i , w k t r e j p o l e m i z u j e z l o g o c e n t r y c z n y m i k o n c e p c j a m i j z y k a
a u t o r s t w a F . d e S a u s s u r e a i C . L v i - S t r a u s s a , a t a k |e z l o g o - f o n o - c e n t r y c z n
m e t a f i z y k Z a c h o d u ( E . H u s s e r l , M . H e i d e g g e r ) , p o k u s a t a m a s w o j e zr d Bo w
g r a m a t y c z n e j s t r u k t u r z e j z y k a , w k t r w p i s u j e s i l u d z k a w o l a p o r z d k u i
w Ba d z y , c z y l i w o l a p o s i a d a n i a j z y k a w y k o r z y s t y w a n a w m e t a f i z y c e
( p o r z d e k ) i w p o l i t y c e ( w Ba d z a ) . C z Bo w i e k u l e g a t e j p o k u s i e , t y m c z a s e m j z y k
j e s t p o z b a w i o n y j a k i c h k o l w i e k p r z e d m i o t o w y c h o d n i e s i e D, j e s t s t r u k t u r
a u t o n o m i c z n i a u t o t e l i c z n , a j e d n o c z e [n i e p o l i s e m i c z n , p o d p o r z d k o w a n
p o e t y c e r |n i ( d i f f r a n c e ) i i m m a n e n t n e g o ( k a z i r o d c z e g o ) r o z p l e n i a n i a s e n s w
( d i s s m i n a t i o n ) . W s z y s t k i e t e k s t y f i l o z o f i c z n e m o d e r n i z m u s w i c m e t a -
t e k s t a m i , c z y l i a p r i o r y c z n y m i ( c e n t r y c z n y m i ) t o t a l i z a c j a m i p r z y p a d k o w y c h
g i e r j z y k o w y c h , a n a d a n i e i m r a n g i s y s t e m w r z e k o m o o d w z o r o w u j c y c h
t r a n s c e n d e n t n r z e c z y w i s t o [ p r z e n o s i j e w s f e r p o l i t y k i i s a n k c j o n u j e
p r z e m o c s p o Be c z n ( J . D e r r i d a , D e l a g r a m m a t o l o g i e , P 1 9 6 7 ; t e n |e , L c r i t u r e
e t l a d i f f r e n c e , P 1 9 6 7 ; t e n |e , L a d i s s m i n a t i o n , P 1 9 7 2 ) . A n a l o g i c z n y w y w d
s p o t k a m y w p o g l d a c h w s z y s t k i c h p o s t m o d e r n i s t w , a j e g o k o n s e k w e n c j j e s t
P o s t m o d e r n i z m P E F - C o p y r i g h t b y P o l s k i e T o w a r z y s t w o T o m a s z a z A k w i n u
t e z a g Bo s z c a , |e c z Bo w i e k j e s t b y t e m j z y k o w y m c z y t e k s t u a l n y m i |e
j e g o s p o s o b e m b y t o w a n i a j e s t p i s a n i e ( L y o t a r d , D e l e u z e , R o r t y , J . L a c a n , M .
F o u c a u l t ) .
P o s t m o d e r n i [c i p o d |a j z a m y [l F . W . N i e t z s c h e g o , w g k t r e j d y s k u r s
k u l t u r o w y j e s t j e d y n i e g s z c z e m j z y k o w y c h k r e a c j i i n a j e j k a n w i e
o b w i e s z c z a j , |e I s t n i e j t y l k o i n t e r p r e t a c j e ! ( P . d e M a n , S . F i s h , F . G u t t a r i ) i
|e j e d y n m e t o d i n t e r p r e t a c j i z a b e z p i e c z a j c w d y s k u r s p r z e d b Bd e m
l o g o c e n t r y z m u j e s t m e t o d a t z w . d e k o n s t r u k c j i . P o l e g a o n a n a n o t o r y c z n y m
r o z Bc z a n i u z n a k w j z y k o w y c h , n a l i k w i d o w a n i u o p o z y c j i i d y s t y n k c j i ,
z n o s z e n i u a s p e k t w i n i e s k o Dc z o n y m r |n i c o w a n i u t e k s t u ( D e r r i d a ) . M e t o d
t o k r e [l a s i t a k |e j a k o n p . s c h i z o a n a l i z , m n e m o n i k , p a r a l o g i s t y k , r i -
z o m e t y k ( k Bc z o l o g i ) , k o n t r o n t o l o g i , r a d o s n e b Bd z e n i e , r a c j o n a l n e
n i e p o r o z u m i e n i e , m e t o d o l o g i c z n e s z a l e Ds t w o , d i a l e k t y k n e g a t y w n , m y [l e n i e
w i r u s o w e , m y [l e n i e r o z p r o s z o n e , a n a g r a m a t y z a c j , a n t y p o z y c j o n i z m . M a o n a
s t r z e c r |n i c y i i n n o [c i , m a b y n a r z d z i e m p l u r a l i z a c j i p e r c e p c j i , c z y l i
d e m a s k o w a n i a n a w y k w p e r c e p c y j n y c h i s c h e m a t w p o j c i o w y c h , k t r e
w i d z i m w i z a n a s . T e k s t n a l e |y t r a k t o w a j a k o p r e - t e k s t c z y g r
g i e r , a j e g o m o |l i w w y k Ba d n i n a l e |y s i r o z k o s z o w a ( R . B a r t h e s ) l u b
t r a k t o w a j e r o t y c z n i e ( S . S o n t a g ) , i n t e r p r e t o w a a n a m o r f i c z n i e , c z y l i n a
u k o s l u b m i d z y w i e r s z a m i i s z u k a w n i m t e g o , c o s i p o w i e d z i e n i e d a
( P . d e M a n , S . F i s h , F . J a m e s o n ) b d z c e l o w o g o z a c i e m n i a , c z y n i g o
b a r d z i e j n i e z r o z u m i a By m ( L y o t a r d ) , f a n t a z j o w a ( D e l e u z e ) ,
z a s z y f r o w y w a , a n i g m a t y z o w a , s i a t e r r o r y s t y c z n e z a m i e s z a n i e
( B a u d r i l l a r d ) , d e m a s k o w a u k r y t e z a Bo |e n i a m e t a f i z y c z n e ( D e r r i d a ) c z y
o b i e k t y w n i e d y s k r e d y t o w a ( R o r t y ) . R e s p e k t o w a n i e p r z y w o Ba n y c h
k r y t e r i w i n t e r p r e t a c j i m a z a b e z p i e c z y k u l t u r p r z e d c e n z u r l o g o s u , a
z a r a z e m o t w o r z y d y s k u r s n a n i e z n a n e w y m i a r y d o [w i a d c z e n i a ( n p .
b e z i n t e r e s o w n k r e a t y w n o [, a b s o l u t n w o l n o [, m i s t y k n i e w y r a |a l n e g o
c z y s a c r u m e s t e t y c z n e ) i w y z w a l a j c o p o j e d n a c z Bo w i e k a z s a m y m s o b i
z I n n y m .
O b o k p r z e d s t a w i o n e g o p . r a d y k a l n e g o , o k r e [l a n e g o m i a n e m p .
n i e t z s c h e a n i s t w , w y r |n i a s i p . u m i a r k o w a n y , t z w . s y s t e m a t y k w .
N i e t z s c h e a n i [c i s t o j n a g r u n c i e r e t o r y c z n o - e s t e t y c z n e j f o r m u By d i a l o g u
k u l t u r o w e g o , a w f i l o z o f i i c h c w i d z i e d y s k u r s p a r e x c e l l e n c e l i t e r a c k i .
K u l t u r a j e s t d l a n i c h n i e k o Dc z c s i , a u t o t e l i c z n i a n a r c h i s t y c z n k r e a c j
P o s t m o d e r n i z m P E F - C o p y r i g h t b y P o l s k i e T o w a r z y s t w o T o m a s z a z A k w i n u
s e n s w , r o d z a j e m z a b a w y l i n g w i s t y c z n e j . S p r z e k o n a n i , |e w i z j a t a j e s t
d o n i o s Ba a n t r o p o l o g i c z n i e , c h r o n i b o w i e m c z Bo w i e k a p r z e d p o k u s c e n t r y z m u ,
a t y m s a m y m z a b e z p i e c z a |y c i e w s p l n o t o w e p r z e d [w i a t e m k o s z a r o w y m
m o d e r n i z m u . N a t o m i a s t s y s t e m a t y c y , k t r z y a k c e p t u j p o g l d o
k o n t e k s t o w y m , k o n w e n c j o n a l n y m i t w r c z y m c h a r a k t e r z e j z y k a , b r o n i
m i m o w s z y s t k o p r z e k o n a n i a o z a c h o d z e n i u r |n i c y p o m i d z y l i t e r a l n y m a
f i g u r a t y w n y m ( p r z e n o [n y m ) u |y c i e m j z y k a , c o s k Ba n i a i c h d o o p o w i e d z e n i a
s i z a k o n c e p c j f i l o z o f i i r o z u m i a n j a k o p r a g m a t y c z n i e r a c j o n a l n y d y s k u r s .
N a w e t j e [l i j e s t t o d y s k u r s e x p o s t , t o k i e r u j n i m w s p l n o t a r o z u m u i i d e a B w
( w a r t o [c i ) |y c i o w y c h . I n n y m m o t y w e m i c h j a k m w i k o n s e r w a t y z m u j e s t
o b a w a p r z e d s u b i e k t y w i z m e m i a n a r c h i z m e m , k t r y m i n a z n a c z o n y j e s t p .
n i e t z s c h e a Ds k i . I t a k , w g s y s t e m a t y k w p u n k t e m w y j [c i a k u l t u r y m o |e b y
k o n c e p c j a r o z u m u j a k o i d e i r e g u l a t y w n e j , u w i k Ba n e j c o p r a w d a w r |n e
p a r t y k u l a r n e t e k s t y i k o n t e k s t y , a l e w y p o s a |o n e j w s i B t r a n s c e n d o w a n i a
w Ba s n y c h o g r a n i c z e D i g e n e r o w a n i a n o w y c h , w a |k i c h k u l t u r o w o t e k s t w ( H .
P u t n a m , K . A p e l ) . I n n i s z d a n i a , |e m i m o w s z y s t k o i s t n i e j j a k i e [
p o w s z e c h n o k u l t u r o w e u n i w e r s a l i a , b o p r z e c i e | r o z u m k r y t y c z n y j e s t w s p l n y
r o d z a j o w i l u d z k i e m u , p r z e k r a c z a j z y k i e m p i r y c z n e i t w o r z y o g l n e i d e e , t e
z a [ d y n a m i z u j p r a k t y k k u l t u r o w ( H . - G . G a d a m e r , A . M a c I n t y r e ) . R e f l e k s j a
n a d l u d z k d z i a Ba l n o [c i m o |e p o s Bu |y j a k o p o d s t a w a t z w . o n t o l o g i i
m o |l i w y c h d e c y z j i , o n t o l o g i i r o z u m i a n e j j a k o a n t r o p o l o g i a ( P . R i c o e u r , R .
B l u m e n b e r g ) l u b o n t o l o g i i l u d z k i c h a u t o p r o j e k c j i ( C h . T a y l o r ) . P o n a d t o
f i l o z o f i a m o |e u n i f i k o w a m w i e n i e i d z i a Ba n i e ( D . D a v i d s o n ) c z y
s y s t e m a t y z o w a p r a g m a t y k j z y k w e t n i c z n y c h ( M . D u m m e t , K . A p e l ) ,
m o |e r e k o n s t r u o w a k r y t e r i a t z w . k o m p e t e n c j i l i n g w i s t y c z n e j ( J . H a b e r m a s ) ,
m o |e w r e s z c i e p o s Bu |y j a k o t e o r i a r a c j o n a l n o [c i j a k o t a k i e j ( H . P u t n a m ) .
P . z a z n a c z y B s w o b e c n o [ w d e b a c i e n a d c e n t r y z m e m o r a z m o n i z m e m
t e o r i o p o z n a w c z y m i m e t o d o l o g i c z n y m w t e o r i i n a u k s z c z e g Bo w y c h
p r z y r o d n i c z y c h i h u m a n i s t y c z n y c h , k t r y w s p Bc z e s n a n a u k a o d z i e d z i c z y Ba p o
k a r t e z j a n i z m i e i p o z y t y w i z m i e . K r y t y c y t e j t r a d y c j i a k c e n t u j , |e
r z e c z y w i s t y m zr d Be m p o s t p u p o z n a w c z e g o w t y c h n a u k a c h s k r y z y s y ,
r e w i z j e o b o w i z u j c y c h p a r a d y g m a t w c z y r e w o l u c j e , k t r e r |n i c u j a s p e k t y
i m e t o d y o r a z p o s z e r z a j p o l e e k s p l o r a c j i n a u k o w y c h . F a k t y t e p r z e m a w i a j n a
k o r z y [ p l u r a l i z m u c z y w r c z a n a r c h i z m u m e t o d o l o g i c z n e g o j a k o w Ba [c i w e g o
P o s t m o d e r n i z m P E F - C o p y r i g h t b y P o l s k i e T o w a r z y s t w o T o m a s z a z A k w i n u
p a r a d y g m a t u w n a u c e ( M . F o u c a u l t , T h . S . K u h n , P . K . F e y e r a b e n d , G .
B a c h e l a r d ) .
C h o c i a | k l a s y c y p . t r a k t u j r e l i g i , z w B. r e l i g i c h r z e [c i j a Ds k , j a k o
t y p o w m e t a n a r r a c j i p o d d a j j z a s a d z i e d e k o n s t r u k c j i ( D e r r i d a , L y o t a r d ,
R o r t y ) , p o d e j m u j e s i d y s k u s j n a d m o |l i w o [c i u z g o d n i e n i a c z y
w y k o r z y s t a n i a p . w k u l t u r z e c h r z e [c i j a Ds k i e j ( K . L . S c h m i t z , J . C a p u t o , T h . R .
F l y n n , J . L . M a r s h ) .
P o s t a w y w o b e c p . s z r |n i c o w a n e . D o s t r z e g a s i i d o c e n i a z a r w n o
b e z k o m p r o m i s o w o [, j a k i s Bu s z n o [ k r y t y k i m o d e r n i z m u , s z c z e g l n i e . j e g o
o [w i e c e n i o w e j o d m i a n y , a l e d o r e z e r w y s k Ba n i a j k o n s e k w e n c j e k u r a c j i
p o s t m o d e r n i s t y c z n e j , j a k i m i s j a w n y s u b i e k t y w i z m o r a z r e l a t y w i z m
p o z n a w c z y i m o r a l n y , a n t y h u m a n i z m : c z Bo w i e k j e s t f u n k c j j z y k a ;
i n d y w i d u a l i z m i a n a r c h i z m s p o Be c z n y , a o s t a t e c z n i e n i h i l i z m k u l t u r o w y .
T r a f n i e p o d k r e [l a s i , |e k l u c z o w e a r g u m e n t y p . w y m i e r z o n e w p o d s t a w
m o d e r n i z m u w r a c j o n a l i z m s s k a |o n e b Bd e m t z w . s a m o r e f e r e n c j i ( t u
q u o q u e ) i t r a f i a j z r w n y m s k u t k i e m w s a m p . J e s t o n p r z e c i e |, j a k k a |d y
i r r a c j o n a l i z m , d z i e Be m r o z u m u , j e s t z a t e m r w n i e | n a z n a c z o n y c e n t r y z m e m i
h o l i z m e m ( t o t a l i t a r y z m e m , f u n d a m e n t a l i z m e m ) , i m a p o s t a k o l e j n e j w i e l k i e j
n a r r a c j i , t y l e |e r e b o u r s w o b e c m o d e r n i z m u .
Z w r a c a s i u w a g n a g n o s t y c k i u t o p i j n , t y p o w d l a m o d e r n i z m u w i a r
p o s t m o d e r n i s t w w j e d y n s Bu s z n o [ i s k u t e c z n o [ i c h r e c e p t y n a
z r e f o r m o w a n i e c z Bo w i e k a i p r z e b u d o w k u l t u r y . S Bu s z n i e w i d z i s i w p .
d e k a d e n c k f a z m o d e r n i z m u l u b j e g o p r z e z w y c i |o n p o h e g l o w s k u
k o n t y n u a c j . W s k a z u j n a t o l e w i c o w e , z w i z a n e z i d e o l o g i k o m u n i z m u
|y c i o r y s y j e g o p o c z e s n y c h p r z e d s t a w i c i e l i D e r r i d y , L y o t a r d a , F o u c a u l t a ,
B a u m a n a . P . j e s t z a t e m o w o c e m z a r w n o u p a d k u , j a k i r o z c z a r o w a n i a
i d e o l o g w s o c j a l i z m u d o m o d e r n i s t y c z n y c h u t o p i i s p o Be c z n y c h : k o m u n i z m u ,
f a s z y z m u i n a z i z m u , a j e d n o c z e [n i e j e s t p o w r o t e m d o w c z e [n i e j o d r z u c o n y c h i
r w n i e s o c j a l i s t y c z n y c h u t o p i i a n a r c h i z m u ( p . n i e t z s c h e a Ds k i ) i l i b e r a l i z m u
( p . s y s t e m a t y k w ) .
P r z y w o Ba n a k r y t y k a j e s t t r a f n a , a l e j e j s Ba b o [c i j e s t d o [ p o w s z e c h n a i
b e z k r y t y c z n a a k c e p t a c j a t e z y p . , w g k t r e j d z i e j e f i l o z o f i i i j e j d o r o b e k t w o r z
m o d e r n i z m i p . T e n i g n o r a n c k i p o g l d j e s t p r z y c z y n k r y z y s u w s p Bc z e s n e j
f i l o z o f i i , s k a z u j e j n a p o z n a w c z e g o p a t a b d z, c o g o r s z a , Bu d z i n a d z i e j , |e
f i l o z o f i n a l e |y m i m o w s z y s t k o w i z a z m o d e r n i z m e m , n p . m a r k s i z m e m l u b
P o s t m o d e r n i z m P E F - C o p y r i g h t b y P o l s k i e T o w a r z y s t w o T o m a s z a z A k w i n u
z p . T y m c z a s e m m o d e r n i z m i p . t w o r z t r a d y c j i d e a l i z m u f i l o z o f i c z n e g o , a
s p r p o m i d z y n i m i j e s t s p o r e m p o m i d z y d w o m a s k r a j n i e p r z e c i w s t a w n y m i
n u r t a m i t e j t r a d y c j i : r a c j o n a l i z m e m i i r r a c j o n a l i z m e m . W y r a s t a j o n e z e
w s p l n e j k o n c e p c j i f i l o z o f i i , t z w . f i l o z o f i i k r y t y c z n e j o d r z u c a j c e j w p u n k c i e
w y j [c i a f i l o z o f i i n a t u r a l n y r e a l i z m p o z n a w c z y , a r |n i s i p o m i d z y s o b
o d m i e n n y m i u j c i a m i p r o b l e m u zr d Ba w i e d z y w a r t o [c i o w e j p o z n a w c z o . B Bd
k r y t y c y z m u p o l e g a n a z a m i a n i e p o z n a n i a ( w y j a [n i a n i a ) [w i a t a n a m y [l e n i e o
[w i e c i e z a p o m o c w y p r e p a r o w a n y c h k r y t y c z n i e i d e i ( s t d i d e a l i z m ) i
k o n s t r u o w a n i u z n i c h s y s t e m w m y [l o w y c h , r o z m a i t y c h w i z j i [w i a t a . W i z j e t e
s r e d u k c j o n i s t y c z n e , d l a t e g o d z i e j e i d e a l i z m u s h i s t o r i i c h n i e u s t a n n e g o
p r z e z w y c i |a n i a , k t r y m k i e r u j e i n t e n c j a p o j e d n a n i a t e g o , c o k r y t y c z n i e
r o z d z i e l o n o , n p . m a t e r i o d d u c h a , r o z c i g Bo [ o d m y [l e n i a , c z Bo w i e k a o d
s p o Be c z n o [c i , r o z u m o d z m y s B w i t d . C h a r a k t e r y s t y c z n e d l a t r a d y c j i i d e a l i z m u
j e s t t o , |e w i z j e t e m i a By n i e t y l k o w y j a [n i z a g a d k [w i a t a , a l e b y t a k |e
n a r z d z i e m j e g o p r z e b u d o w y i [r o d k i e m w y z w o l e n i a c z Bo w i e k a o d z Ba . Z a m y s B
t e n m a s w j p o c z t e k u P l a t o n a , p o w r a c a w r e n e s a n s i e w r a z z t e r m i n e m
m o d e r n u s n o w o c z e s n y , o s i g a a p o g e u m w o [w i e c e n i u , a j e g o
z w i e Dc z e n i e m s t o t a l i t a r y z m y X X w . : k o m u n i z m , f a s z y z m i n a z i z m
( k o m u n i z m n a r o d o w y ) . D z i e j e f i l o z o f i i p o k a z u j , |e r e a k c j n a p r z e r o s t y
r a c j o n a l i z m u i j e g o k o n s e k w e n c j e k u l t u r o w e b y B t a k |e i r r a c j o n a l i z m , k t r y
w s p Bc z e [n i e p r z y b r a B p o s t a p . T a k w i c s p r p . z m o d e r n i z m e m j e s t
w e w n t r z n s p r a w t r a d y c j i i d e a l i z m u , a j e s t t o s p r n i e r o z s t r z y g a l n y , b o
p r o b l e m f i l o z o f i i j e j p r z e d m i o t u , m e t o d y i c e l u z o s t a B w i d e a l i z m i e b Bd n i e
p o s t a w i o n y .
P Bo n n a j e s t m y [l , j a k o b y p . u w a l n i a B k u l t u r o d f i l o z o f i i p i e r w s z y c h
z a s a d c z y m e t a f i z y k i , a t y m s a m y m z n o s i B c e n z u r L o g o s u i w y z w a l a B
w o l n o [ d y s k u r s u . U j e g o p o d s t a w l e |y t z w . o n t o l o g i a w a r i a b i l i s t y c z n a , w g
k t r e j a r c h e i c z n s t r u k t u r i d e p o z y t e m w s z e l k i e j b y t o w o [c i j e s t r u c h - z m i a n a
b d z n i e o k r e [l o n o [. P o s t m o d e r n i [c i o k r e [l i l i t z a s a d m i a n e m r |n i
( d i f f e r a n c e ) l u b g r y . K o n c e p c j a t a j e s t p o k Bo s i e m o p o w i e d z e n i a s i z a
s e n s u a l i z m e m t e o r i o p o z n a w c z y m , a w n a s t p s t w i e z a n o m i n a l i z m e m
( n i e t z s c h e a n i [c i ) i k o n c e p t u a l i z m e m ( s y s t e m a t y c y ) . R o z s t r z y g n i c i e t o
r z u t u j e n a a n t r o p o l o g i p . : c z Bo w i e k j e s t i n t e r i o r y z a c j j z y k a , a l u d z k i e
n a r r a c j e s p r z y p a d k o w y m i k r e a c j a m i l i n g w i s t y c z n y m i i s k o n w e n c j o n a l n e .
P . m a w i c s w o j e p i e r w s z e z a s a d y i w Ba s n m e t a f i z y k , a w y r a |a s i o n a w
P o s t m o d e r n i z m P E F - C o p y r i g h t b y P o l s k i e T o w a r z y s t w o T o m a s z a z A k w i n u
d e t e r m i n i z m i e , f a t a l i z m i e i w b r e w o p t y m i z m o w i p o s t m o d e r n i s t w w
n i h i l i z m i e .
W d e b a c i e n a d p . p o d n o s i s i , |e j e g o z a s Bu g j e s t z d e m a s k o w a n i e b Bd u
m o d e r n i z m u . Z p e w n o [c i t a k j e s t , j e [l i m o d e r n i z m z w i |e m y z
r a c j o n a l i z m e m , a n i e j a k t o c z y n i p o s t m o d e r n i [c i z w s z e l k f i l o z o f i
m a k s y m a l i s t y c z n p o z n a w c z o i s y s t e m o w , w r a m a c h k t r e j m i e [c i s i t a k |e
t r a d y c j a r e a l i z m u . P o n a d t o , w k r y t y c e m o d e r n i z m u ( r a c j o n a l i z m u ,
e s e n c j a l i z m u ) p o s t m o d e r n i [c i n i e s a n i p i e r w s i , a n i n a z b y t o r y g i n a l n i . P .
o |y w i B d y s k u s j n a d f i l o z o f i , a d y s k u s j a t a u w y r a zn i a , |e f i l o z o f i a j e s t
n i e z b y w a l n y m f u n d a m e n t e m k u l t u r y i |e p s e u d o f i l o z o f i a a t a k j e s t w
p r z y p a d k u m o d e r n i z m u i p . p r o w a d z i n a m a n o w c e p s e u d o k u l t u r y .
O . M a r q u a r d , A b s c h i e d v o m P r i n z i p i e l l e n , S t 1 9 8 1 ( R o z s t a n i e z f i l o z o f i
p i e r w s z y c h z a s a d , W w a 1 9 9 4 ) ; J . C u l l e r , O n D e c o n s t r u c t i o n . T h e o r y a n d
C r i t i c i s m a f t e r S t r u c t u r a l i s m , I t 1 9 8 2 ; C h . N o r r i s , D e c o n s t r u c t i o n . T h e o r y a n d
P r a c t i c e , L o 1 9 8 2 , 2 0 0 3 3 ; H . S t a t e n , W i t t g e n s t e i n a n d D e r r i d a , L i n c o l n 1 9 8 4 ;
A . M e g i l l , P r o p h e t s o f E x t r e m i t y . N i e t z s c h e , H e i d e g g e r , F o u c a u l t , D e r r i d a , B e
1 9 8 5 ; A . W e l l m e r , Z u r D i a l e k t i k v o n M o d e r n e u n d P . V e r n u n f t k r i t i k n a c h
A d o r n o , F 1 9 8 5 , 1 9 9 3 5 ; D . C a r r o l l , P a r a e s t h e t i c s . F o u c a u l t , L y o t a r d , D e r r i d a ,
N Y 1 9 8 6 ; A . H u y s s e n , A f t e r t h e G r e a t D i v i d e . M o d e r n i s m , M a s s C u l t u r e , P . ,
B l o o m i n g t o n 1 9 8 6 ; P o s t m o d e r n e Z e i c h e n e i n e s k u l t u r e l l e n W a n d e l s , R e i n b e k
b e i H a m b u r g 1 9 8 6 , 1 9 9 7 5 ; A f t e r P h i l o s o p h y . E n d o r T r a n s f o r m a t i o n , C ( M a s s . )
1 9 8 7 ; J . A r a c , P . a n d P o l i t i c s , M i n n e a l p o l i s 1 9 8 7 ; D e c o n s t r u c t i o n a n d
P h i l o s o p h y . T h e T e x t s o f J a c q u e s D e r r i d a , C h 1 9 8 7 ; I . H a s s a n , T h e
P o s t m o d e r n T u r n . E s s a y s i n P o s t m o d e r n T h e o r y a n d C u l t u r e , N Y 1 9 8 7 ; P .
K o s l o w s k i , D i e P o s t m o d e r n e K u l t u r , M n 1 9 8 7 , 1 9 8 8 2 ; R . J . N e u h a u s , T h e
C a t h o l i c M o m e n t . T h e P a r a d o x o f t h e C h u r c h i n t h e P o s t m o d e r n W o r l d , S a n
F r a n c i s c o 1 9 8 7 ; P o s t m o d e r n e A l l t a g , A l l e g o r i e u n d A v a n t g a r d e , F 1 9 8 7 , 1 9 9 2 4 ;
W . W e l s c h , U n s e r e p o s t m o d e r n e M o d e r n e , W e i 1 9 8 7 , B 2 0 0 2 6 ( N a s z a
p o s t m o d e r n i s t y c z n a m o d e r n a , W w a 1 9 9 8 ) ; L . E . C a h o o n e , T h e D i l e m m a o f
M o d e r n i t y . P h i l o s o p h y , C u l t u r e a n d A n t i - C u l t u r e , N Y 1 9 8 8 ; E t h i c s , A e s t h e t i c s .
P o s t - m o d e r n P o s i t i o n s , W a 1 9 8 8 ; L . H u t c h e o n , A P o e t i c s o f P . H i s t o r y , T h e o r y ,
F i c t i o n , N Y 1 9 8 8 ; P . k u l t u r a w y c z e r p a n i a ? , W w a 1 9 8 8 ; D i a l o g u e a n d
D e c o n s t r u c t i o n . T h e G a d a m e r - D e r r i d a E n c o u n t e r , A l b a n y 1 9 8 9 ; F e m i n i s m , P . ,
N Y 1 9 9 0 ; M . F e a t h e r s t o n e , C o n s u m e r S o c i e t y a n d P . , L o 1 9 9 1 ; J . M a c G o v a n ,
P o s t m o d e r n i z m P E F - C o p y r i g h t b y P o l s k i e T o w a r z y s t w o T o m a s z a z A k w i n u
P . a n d I t s C r i t i c s , I t 1 9 9 1 ; P o s t m o d e r n e g l o b a l e D i f f e r e n z , F 1 9 9 1 , 1 9 9 2 2 ; B .
B a r a n , P o s t m o d e r n i z m , K r 1 9 9 2 ; E . G e l l n e r , P . , R e a s o n a n d R e l i g i o n , L o 1 9 9 2
( P . , r o z u m i r e l i g i a , W w a 1 9 9 7 ) ; C h . N o r r i s , T r u t h a b o u t P . , C ( M a s s . ) 1 9 9 3 ; M .
K w i e k , R o r t y i L y o t a r d . W l a b i r y n t a c h p o s t m o d e r n y , P z 1 9 9 4 ; P . V . Z i m a , D i e
D e k o n s t r u k t i o n . E i n f h r u n g u n d K r i t i k , T 1 9 9 4 ; F i l o z o f o w a d z i [. Z b a d a D n a d
f i l o z o f i n a j n o w s z , L b 1 9 9 5 ; P . W y z w a n i e d l a c h r z e [c i j a Ds t w a , P z 1 9 9 5 ; T .
E a g l e t o n , T h e I l l u s i o n s o f P . , O x 1 9 9 6 ( I l u z j e p . , W w a 1 9 9 8 ) ; P . a f i l o z o f i a .
W y b r t e k s t w , W w a 1 9 9 6 ; R |n i c a i r |n o r o d n o [. O k u l t u r z e p o n o w o c z e s n e j ,
P z 1 9 9 6 ; L a t h e o l o g i e e n p . , G 1 9 9 6 ; J . W o l e Ds k i , P r z e c i w n i h i l i z m o w i
l o g i c z n e m u , P F 5 ( 1 9 9 6 ) z . 3 , 9 5 1 0 3 ; B . B a n a s i a k , F i l o z o f i a k o Dc a
f i l o z o f i i . D e k o n s t r u k c j a J a c q u e s a D e r r i d y , W w a 1 9 9 7 ; C h . J o h n s o n , D e r r i d a ,
L o 1 9 9 7 ( D e r r i d a , W w a 1 9 9 7 ) ; P . A n t o l o g i a p r z e k Ba d w , K r 1 9 9 7 , 1 9 9 8 2 ;
A m e r y k a Ds k a a n t r o p o l o g i a p o s t m o d e r n i s t y c z n a , W w a 1 9 9 9 ; K . S c h m i t z , P .
a n d t h e C a t h o l i c T r a d i t i o n , A m e r i c a n C a t h o l i c P h i l o s o p h i c a l Q u a r t e r l y 7 3
( 1 9 9 9 ) z . 2 , 2 3 3 2 6 6 ; H . K i e r e [, T r z y s o c j a l i z m y . T r a d y c j a Ba c i Ds k a w o b e c
m o d e r n i z m u i p . , L b 2 0 0 0 ; C h . N o r r i s , D e c o n s t r u c t i o n a n d t h e U n f i n i s h e d
P r o j e c t o f M o d e r n i t y , L o 2 0 0 0 ( D e k o n s t r u k c j a p r z e c i w p . , K r 2 0 0 0 ) ; J .
{y c i Ds k i , B g p o s t m o d e r n i s t w . W i e l k i e p y t a n i a f i l o z o f i i w e w s p Bc z e s n e j
k r y t y c e m o d e r n y , L b 2 0 0 1 .
H e n r y k K i e r e [
P o s t m o d e r n i z m P E F - C o p y r i g h t b y P o l s k i e T o w a r z y s t w o T o m a s z a z A k w i n u
POSTMODERNIZM (łac. post – po, poza; modernus – nowoczesny,
współczesny) – nurt myślowy tradycji idealizmu następujący źpo”
modernizmie (racjonalizmie), współczesna odmiana irracjonalizmu
filozoficznego.
Termin źpostmodernizm” pojawił się u schyłku XIX w. na gruncie
krytyki artystycznej, oznaczając wszelkie ruchy awangardowe w sztuce oraz
towarzyszące im przemiany w obyczajowości (J. W. Chapman, R. Pannwitz, F.
De Oniz, D. C. Sommervell), aż do zjawiska frontalnego źwyjścia poza granice
gatunków” i rozbicia tradycyjnych modeli narracji artystycznej w tzw.
antysztuce (I. Howe, I. Hassan, Ch. Jencks, H. Levin, H. Klotz, L. A. Fiedler).
W filozofii posłużył się nim J.-F. Lyotard (La condition p. Rapport sur le
savoir, P 1979), oznaczając nim rodzący się w drugiej poł. XX w. nurt
krytyczny wobec tzw. modernizmu. Myśliciele tworzący ów nieformalny nurt
kojarzą modernizm z ideologią oświecenia, reprezentowaną przez racjonalizm,
pozytywizm (scjentyzm) oraz utopizm, ale ostatecznie mianem modernizmu
określają każdą filozofię poznawczo maksymalistyczną i systemową,
legitymującą się jakąś ogólną teorią rzeczywistości. Ich zdaniem, filozofia tego
rodzaju jest – jak się wyrażają – skażona źtotalitarną mentalnością ateńską”,
źlogocentryzmem” (kultem prawdy obiektywnej) oraz wiarą w moc zbawczą
źwielkich narracji” czy źfilozofii wyrokujących”. P. oznacza źutratę wiary w
metanarracje” czy wręcz źkrach projektu modernistycznego”, jego
redukcjonistycznych antropologii i opresywnych wizji społecznych, a przede
wszystkim oznacza – podobnie jak w antysztuce – rozbicie modernistycznej
metody źnarracji filozoficznej” i uwolnienie dyskursu kulturowego od
źfilozofii pierwszych zasad” czy też źhipoteki metafizycznej” (Lyotard, J.
Derrida, J. Habermas, K. Popper, O. Marquard).
Różne odmiany p. łączy przekonanie, iż jest on nurtem zwieńczającym
historycznie i rzeczowo dorobek filozofii, a nawet transformującym ją w
postfilozofię. Jego zwolennicy tropią i demaskują modernistyczny błąd
źcentryzmu”: logo-, onto-, theo- czy – jak dodaje p. feministyczny –
phallocentryzmu, a także błąd rasizmu i tzw. homofobię. Epistemologia
źcentryzmu” podlega z konieczności źmechanizmowi totalitacji”, czyli z
założenia przedkłada ideę nad konkretem, ogół nad jednostkę, a to pociąga za
sobą przemoc społeczną i uniformizm kulturowy. Z tego powodu miejsce
źcentryzmu” (esencjalizmu) powinien zająć źdecentryzm” (antyesencjalizm),
Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
którego kryteriami są asystemowość i pararacjonalność, źkazirodcze
rozplenianie sensów”, dialektyczne podejście do różnic i podobieństw oraz
źpluralizacja dyskursu”, przeniesienie akcentu na źmargines” i źto, co poza
nawiasem”. Modernistyczne źmetanarracje” należy zastąpić źmikronarracjami”
(Lyotard), źmikrologiami”, źgrami kulturowymi” (L. Wittgenstein, R. Rorty),
pastiszami (F. Jameson), kolażami (Z. Bauman) czy też źwyzwoleniem
estetycznego” (J. Baudrillard).
Konsekwencją krytyki źcentryzmu” jest proklamacja epoki źkońca
możliwości”. Zdaniem postmodernistów, myśl Zachodu wykorzystała
wszystkie możliwości generowania nowych struktur kulturowych, osiągnęła
stan źwyczerpania” i wkracza w czasy postmetafizyczne i posthistoryczne. Są
to czasy źtotalnej konwersji”, źhiperteli”, źimplozji sensów” i źuniwersalnej
symulacji”, czasy źlabiryntu” i powszechnego źcytowania”, doraźności,
konwencjonalności i autoironii, bezinteresownej kreatywności i tolerancji (G.
Deleuze, R. Rorty, G. Vattimo, F. Fukuyama).
Autorzy tej diagnozy i recepty zaznaczają, że wyzwolenie kultury z idoli
modernizmu nie jest sprawą prostą, bowiem w człowieku tkwi tajemniczy źpęd
do uogólniania” (Wittgenstein), źskłonność do metanarracji” (Lyotard) czy też
źpokusa metafizyki” (Derrida). Jak wyjaśnia Derrida w kontekście tzw.
gramatologii, w której polemizuje z logocentrycznymi koncepcjami języka
autorstwa F. de Saussure’a i C. Lévi-Straussa, a także z logo-fono-centryczną
metafizyką Zachodu (E. Husserl, M. Heidegger), pokusa ta ma swoje źródło w
gramatycznej strukturze języka, w którą źwpisuje się” ludzka wola porządku i
władzy, czyli wola źposiadania” języka wykorzystywana w metafizyce
(porządek) i w polityce (władza). Człowiek ulega tej pokusie, tymczasem język
jest pozbawiony jakichkolwiek przedmiotowych odniesień, jest strukturą
autonomiczną i autoteliczną, a jednocześnie polisemiczną, podporządkowaną
poetyce różni (différance) i immanentnego (kazirodczego) rozpleniania sensów
(dissémination). Wszystkie teksty filozoficzne modernizmu są więc meta-
tekstami, czyli apriorycznymi (centrycznymi) totalizacjami przypadkowych
gier językowych, a nadanie im rangi systemów rzekomo odwzorowujących
transcendentną rzeczywistość przenosi je w sferę polityki i sankcjonuje
przemoc społeczną (J. Derrida, De la grammatologie, P 1967; tenże, L’écriture
et la différence, P 1967; tenże, La dissémination, P 1972). Analogiczny wywód
spotkamy w poglądach wszystkich postmodernistów, a jego konsekwencją jest
Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
teza głosząca, że człowiek jest bytem źjęzykowym” czy źtekstualnym” i że
jego sposobem bytowania jest źpisanie” (Lyotard, Deleuze, Rorty, J. Lacan, M.
Foucault).
Postmoderniści podążają za myślą F. W. Nietzschego, wg której dyskurs
kulturowy jest jedynie gąszczem językowych kreacji i na jej kanwie
obwieszczają, że źIstnieją tylko interpretacje!” (P. de Man, S. Fish, F. Guttari) i
że jedyną metodą interpretacji zabezpieczającą ów dyskurs przed błędem
źlogocentryzmu” jest metoda tzw. dekonstrukcji. Polega ona na notorycznym
rozłączaniu znaków językowych, na likwidowaniu opozycji i dystynkcji,
znoszeniu aspektów i źnieskończonym różnicowaniu” tekstu (Derrida). Metodę
tę określa się także jako np. schizoanalizę, mnemonikę, paralogistykę, ri-
zometykę (kłączologię), kontrontologię, radosne błądzenie, racjonalne
nieporozumienie, metodologiczne szaleństwo, dialektykę negatywną, myślenie
wirusowe, myślenie rozproszone, anagramatyzację, antypozycjonizm. Ma ona
strzec źróżnicy” i źinności”, ma być narzędziem źpluralizacji” percepcji, czyli
demaskowania nawyków percepcyjnych i schematów pojęciowych, które
źwidzą i mówią za nas”. Tekst należy traktować jako źpre-tekst” czy źgrę
gier”, a jego możliwą wykładnią należy się rozkoszować (R. Barthes) lub
traktować ją erotycznie (S. Sontag), interpretować anamorficznie, czyli źna
ukos” lub źmiędzy wierszami” i szukać w nim źtego, co się powiedzieć nie da”
(P. de Man, S. Fish, F. Jameson) bądź celowo go źzaciemniać”, czynić go
źbardziej niezrozumiałym” (Lyotard), źfantazjować” (Deleuze),
zaszyfrowywać, anigmatyzować, siać źterrorystyczne zamieszanie”
(Baudrillard), demaskować ukryte założenia metafizyczne (Derrida) czy
źobiektywnie dyskredytować” (Rorty). Respektowanie przywołanych
kryteriów interpretacji ma zabezpieczyć kulturę przed źcenzurą logosu”, a
zarazem otworzyć dyskurs na nieznane wymiary doświadczenia (np.
bezinteresowną kreatywność, absolutną wolność, źmistykę niewyrażalnego”
czy źsacrum estetyczne”) i źwyzwalająco pojednać” człowieka z samym sobą i
z Innym.
Obok przedstawionego p. radykalnego, określanego mianem p.
źnietzscheanistów”, wyróżnia się p. umiarkowany, tzw. systematyków.
Nietzscheaniści stoją na gruncie retoryczno-estetycznej formuły dialogu
kulturowego, a w filozofii chcą widzieć dyskurs par excellence literacki.
Kultura jest dla nich niekończącą się, autoteliczną i anarchistyczną kreacją
Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
sensów, rodzajem zabawy lingwistycznej. Są przekonani, że wizja ta jest
doniosła antropologicznie, chroni bowiem człowieka przed pokusą centryzmu,
a tym samym zabezpiecza życie wspólnotowe przed źświatem koszarowym”
modernizmu. Natomiast źsystematycy”, którzy akceptują pogląd o
kontekstowym, konwencjonalnym i twórczym charakterze języka, bronią
mimo wszystko przekonania o zachodzeniu różnicy pomiędzy literalnym a
figuratywnym (przenośnym) użyciem języka, co skłania ich do opowiedzenia
się za koncepcją filozofii rozumianą jako pragmatycznie źracjonalny” dyskurs.
Nawet jeśli jest to dyskurs ex post, to kierują nim wspólnota rozumu i ideałów
(wartości) życiowych. Innym motywem ich – jak mówią – konserwatyzmu jest
obawa przed subiektywizmem i anarchizmem, którymi naznaczony jest p.
nietzscheański. I tak, wg źsystematyków” punktem wyjścia kultury może być
koncepcja rozumu jako idei regulatywnej, uwikłanej co prawda w różne
partykularne teksty i konteksty, ale wyposażonej w siłę transcendowania
własnych ograniczeń i generowania nowych, ważkich kulturowo tekstów (H.
Putnam, K. Apel). Inni są zdania, że mimo wszystko istnieją jakieś
powszechnokulturowe uniwersalia, bo przecież rozum krytyczny jest wspólny
rodzajowi ludzkiemu, przekracza języki empiryczne i tworzy ogólne idee, te
zaś dynamizują praktykę kulturową (H.-G. Gadamer, A. MacIntyre). Refleksja
nad ludzką działalnością może posłużyć jako podstawa tzw. ontologii
możliwych decyzji, ontologii rozumianej jako antropologia (P. Ricoeur, R.
Blumenberg) lub ontologii ludzkich autoprojekcji (Ch. Taylor). Ponadto
filozofia może unifikować mówienie i działanie (D. Davidson) czy
systematyzować pragmatykę języków etnicznych (M. Dummet, K. Apel),
może rekonstruować kryteria tzw. kompetencji lingwistycznej (J. Habermas),
może wreszcie posłużyć jako źteoria” racjonalności jako takiej (H. Putnam).
P. zaznaczył swą obecność w debacie nad źcentryzmem” oraz monizmem
teoriopoznawczym i metodologicznym w teorii nauk szczegółowych
przyrodniczych i humanistycznych, który współczesna nauka odziedziczyła po
kartezjanizmie i pozytywizmie. Krytycy tej tradycji akcentują, że
rzeczywistym źródłem postępu poznawczego w tych naukach są kryzysy,
rewizje obowiązujących paradygmatów czy rewolucje, które różnicują aspekty
i metody oraz poszerzają pole eksploracji naukowych. Fakty te przemawiają na
korzyść pluralizmu czy wręcz anarchizmu metodologicznego jako właściwego
Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
paradygmatu w nauce (M. Foucault, Th. S. Kuhn, P. K. Feyerabend, G.
Bachelard).
Chociaż klasycy p. traktują religię, zwł. religię chrześcijańską, jako
typową źmetanarrację” i poddają ją zasadzie dekonstrukcji (Derrida, Lyotard,
Rorty), podejmuje się dyskusję nad możliwością uzgodnienia czy
wykorzystania p. w kulturze chrześcijańskiej (K. L. Schmitz, J. Caputo, Th. R.
Flynn, J. L. Marsh).
Postawy wobec p. są zróżnicowane. Dostrzega się i docenia zarówno
bezkompromisowość, jak i słuszność krytyki modernizmu, szczególnie .jego
oświeceniowej odmiany, ale do rezerwy skłaniają konsekwencje źkuracji”
postmodernistycznej, jakimi są jawny subiektywizm oraz relatywizm
poznawczy i moralny, antyhumanizm: człowiek jest funkcją języka;
indywidualizm i anarchizm społeczny, a ostatecznie nihilizm kulturowy.
Trafnie podkreśla się, że kluczowe argumenty p. wymierzone w podstawę
modernizmu – w racjonalizm – są skażone błędem tzw. samoreferencji (źtu
quoque”) i trafiają z równym skutkiem w sam p. Jest on przecież, jak każdy
irracjonalizm, dziełem rozumu, jest zatem również naznaczony źcentryzmem” i
holizmem (totalitaryzmem, fundamentalizmem), i ma postać kolejnej źwielkiej
narracji”, tyle że Ą rebours wobec modernizmu.
Zwraca się uwagę na gnostycką i utopijną, typową dla modernizmu wiarę
postmodernistów w źjedyną słuszność” i skuteczność ich recepty na
zreformowanie człowieka i przebudowę kultury. Słusznie widzi się w p.
dekadencką fazę modernizmu lub jego źprzezwyciężoną” po heglowsku
kontynuację. Wskazują na to lewicowe, związane z ideologią komunizmu
życiorysy jego poczesnych przedstawicieli – Derridy, Lyotarda, Foucaulta,
Baumana. P. jest zatem owocem zarówno upadku, jak i rozczarowania
ideologów socjalizmu do modernistycznych utopii społecznych: komunizmu,
faszyzmu i nazizmu, a jednocześnie jest powrotem do wcześniej odrzuconych i
równie socjalistycznych utopii anarchizmu (p. źnietzscheański”) i liberalizmu
(p. źsystematyków”).
Przywołana krytyka jest trafna, ale jej słabością jest dość powszechna i
bezkrytyczna akceptacja tezy p., wg której dzieje filozofii i jej dorobek tworzą
modernizm i p. Ten ignorancki pogląd jest przyczyną kryzysu współczesnej
filozofii, skazuje ją na poznawczego pata bądź, co gorsza, łudzi nadzieją, że
filozofię należy mimo wszystko wiązać z modernizmem, np. marksizmem lub
Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
z p. Tymczasem modernizm i p. tworzą tradycję idealizmu filozoficznego, a
spór pomiędzy nimi jest sporem pomiędzy dwoma skrajnie przeciwstawnymi
nurtami tej tradycji: racjonalizmem i irracjonalizmem. Wyrastają one ze
wspólnej koncepcji filozofii, tzw. filozofii krytycznej – odrzucającej w punkcie
wyjścia filozofii naturalny realizm poznawczy, a różnią się pomiędzy sobą
odmiennymi ujęciami problemu źródła wiedzy wartościowej poznawczo. Błąd
krytycyzmu polega na zamianie poznania (wyjaśniania) świata na myślenie o
świecie za pomocą wypreparowanych krytycznie idei (stąd idealizm) i
konstruowaniu z nich systemów myślowych, rozmaitych wizji świata. Wizje te
są redukcjonistyczne, dlatego dzieje idealizmu są historią ich nieustannego
źprzezwyciężania”, którym kieruje intencja źpojednania” tego, co krytycznie
rozdzielono, np. materię od ducha, rozciągłość od myślenia, człowieka od
społeczności, rozum od zmysłów itd. Charakterystyczne dla tradycji idealizmu
jest to, że wizje te miały nie tylko wyjaśnić zagadkę świata, ale być także
narzędziem jego przebudowy i środkiem wyzwolenia człowieka od zła. Zamysł
ten ma swój początek u Platona, powraca w renesansie wraz z terminem
źmodernus” – nowoczesny, osiąga apogeum w oświeceniu, a jego
źzwieńczeniem” są totalitaryzmy XX w.: komunizm, faszyzm i nazizm
(komunizm narodowy). Dzieje filozofii pokazują, że reakcją na przerosty
racjonalizmu i jego konsekwencje kulturowe był także irracjonalizm, który
współcześnie przybrał postać p. Tak więc spór p. z modernizmem jest
wewnętrzną sprawą tradycji idealizmu, a jest to spór nierozstrzygalny, bo
problem filozofii – jej przedmiotu, metody i celu – został w idealizmie błędnie
postawiony.
Płonna jest myśl, jakoby p. uwalniał kulturę od źfilozofii pierwszych
zasad” czy źmetafizyki”, a tym samym znosił źcenzurę Logosu” i źwyzwalał
wolność” dyskursu. U jego podstaw leży tzw. ontologia wariabilistyczna, wg
której archeiczną strukturą i depozytem wszelkiej bytowości jest ruch-zmiana
bądź nieokreśloność. Postmoderniści określili tę zasadę mianem różni
(differance) lub gry. Koncepcja ta jest pokłosiem opowiedzenia się za
sensualizmem teoriopoznawczym, a w następstwie za nominalizmem
(źnietzscheaniści”) i konceptualizmem (źsystematycy”). Rozstrzygnięcie to
rzutuje na antropologię p.: człowiek jest interioryzacją języka, a ludzkie
źnarracje” są przypadkowymi kreacjami lingwistycznymi i są konwencjonalne.
P. ma więc swoje źpierwsze zasady” i własną źmetafizykę”, a wyraża się ona w
Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
determinizmie, fatalizmie i – wbrew optymizmowi postmodernistów – w
nihilizmie.
W debacie nad p. podnosi się, że jego zasługą jest zdemaskowanie błędu
modernizmu. Z pewnością tak jest, jeśli modernizm zwiążemy z
racjonalizmem, a nie – jak to czynią postmoderniści – z wszelką filozofią
maksymalistyczną poznawczo i systemową, w ramach której mieści się także
tradycja realizmu. Ponadto, w krytyce modernizmu (racjonalizmu,
esencjalizmu) postmoderniści nie są ani pierwsi, ani nazbyt oryginalni. P.
ożywił dyskusję nad filozofią, a dyskusja ta uwyraźnia, że filozofia jest
niezbywalnym fundamentem kultury i że pseudofilozofia – a tak jest w
przypadku modernizmu i p. – prowadzi na manowce pseudokultury.
O. Marquard, Abschied vom Prinzipiellen, St 1981 (Rozstanie z filozofią
pierwszych zasad, Wwa 1994); J. Culler, On Deconstruction. Theory and
Criticism after Structuralism, It 1982; Ch. Norris, Deconstruction. Theory and
Practice, Lo 1982, 20033; H. Staten, Wittgenstein and Derrida, Lincoln 1984;
A. Megill, Prophets of Extremity. Nietzsche, Heidegger, Foucault, Derrida, Be
1985; A. Wellmer, Zur Dialektik von Moderne und P. Vernunftkritik nach
Adorno, F 1985, 19935; D. Carroll, Paraesthetics. Foucault, Lyotard, Derrida,
NY 1986; A. Huyssen, After the Great Divide. Modernism, Mass Culture, P.,
Bloomington 1986; Postmoderne Zeichen eines kulturellen Wandels, Reinbek
bei Hamburg 1986, 19975; After Philosophy. End or Transformation, C (Mass.)
1987; J. Arac, P. and Politics, Minnealpolis 1987; Deconstruction and
Philosophy. The Texts of Jacques Derrida, Ch 1987; I. Hassan, The
Postmodern Turn. Essays in Postmodern Theory and Culture, NY 1987; P.
Koslowski, Die Postmoderne Kultur, Mn 1987, 19882; R. J. Neuhaus, The
Catholic Moment. The Paradox of the Church in the Postmodern World, San
Francisco 1987; Postmoderne Alltag, Allegorie und Avantgarde, F 1987, 19924;
W. Welsch, Unsere postmoderne Moderne, Wei 1987, B 20026 (Nasza
postmodernistyczna moderna, Wwa 1998); L. E. Cahoone, The Dilemma of
Modernity. Philosophy, Culture and Anti-Culture, NY 1988; Ethics, Aesthetics.
Post-modern Positions, Wa 1988; L. Hutcheon, A Poetics of P. History, Theory,
Fiction, NY 1988; P. – kultura wyczerpania?, Wwa 1988; Dialogue and
Deconstruction. The Gadamer-Derrida Encounter, Albany 1989; Feminism, P.,
NY 1990; M. Featherstone, Consumer Society and P., Lo 1991; J. MacGovan,
Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
P. and Its Critics, It 1991; Postmoderne – globale Differenz, F 1991, 19922; B.
Baran, Postmodernizm, Kr 1992; E. Gellner, P., Reason and Religion, Lo 1992
(P., rozum i religia, Wwa 1997); Ch. Norris, Truth about P., C (Mass.) 1993; M.
Kwiek, Rorty i Lyotard. W labiryntach postmoderny, Pz 1994; P. V. Zima, Die
Dekonstruktion. Einfźhrung und Kritik, T 1994; Filozofować dziś. Z badań nad
filozofią najnowszą, Lb 1995; P. Wyzwanie dla chrześcijaństwa, Pz 1995; T.
Eagleton, The Illusions of P., Ox 1996 (Iluzje p., Wwa 1998); P. a filozofia.
Wybór tekstów, Wwa 1996; Różnica i różnorodność. O kulturze ponowoczesnej,
Pz 1996; La theologie en p., G 1996; J. Woleński, Przeciw nihilizmowi
logicznemu, PF 5 (1996) z. 3, 95–103; B. Banasiak, Filozofia źkońca
filozofii”. Dekonstrukcja Jacquesa Derridy, Wwa 1997; Ch. Johnson, Derrida,
Lo 1997 (Derrida, Wwa 1997); P. Antologia przekładów, Kr 1997, 19982;
Amerykańska antropologia postmodernistyczna, Wwa 1999; K. Schmitz, P.
and the Catholic Tradition, American Catholic Philosophical Quarterly 73
(1999) z. 2, 233–266; H. Kiereś, Trzy socjalizmy. Tradycja łacińska wobec
modernizmu i p., Lb 2000; Ch. Norris, Deconstruction and the źUnfinished
Project of Modernity”, Lo 2000 (Dekonstrukcja przeciw p., Kr 2000); J.
Życiński, Bóg postmodernistów. Wielkie pytania filozofii we współczesnej
krytyce moderny, Lb 2001.
Henryk Kiereś
Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Wyszukiwarka
Wyst‘pił bł‘d podczas wyszukiwania.
Więcej podobnych podstron228/4028,
231/9185,
223/912,
211/7223,
226/3273,
109/4367,
100/9062,
97/8885,
145/7254,
84/6669,
732/4455,
738/6586,
724/6774,
727/8966,
733/1702,
