I. Pojęcie i cechy. 1. Do czynności prawnych mających charakter pomocniczy w dziedzinie zobowiązań należy poręczenie. Poręczyć - znaczy wzmocnić odpowiedzialność dłużnika wobec wierzyciela przez dodatkowe zabezpieczenie, jakie stanowi odpowiedzialność poręczyciela za dług główny. Poręczenie za cudzy dług jest formą osobistego zabezpieczenia wierzytelności w odróżnieniu od form zabezpieczenia rzeczowego, takich jak zastaw czy hipoteka. Poręczyciel odpowiada nie jakąś poszczególną rzeczą, lecz całym swym majątkiem teraźniejszym i przyszłym. Ostatnio można zaobserwować ponowny wzrost znaczenia zabezpieczeń osobistych. W szczególności coraz większą rolę odgrywają zabezpieczenia udzielane przez banki, w postaci poręczenia bankowego oraz gwarancji bankowej. Ta ostatnia instytucja, mająca początkowo znaczenie przede wszystkim w stosunkach międzynarodowych, nabiera coraz większego znaczenia w stosunkach wewnętrznych (bliżej o tym sposobie zabezpieczenia pkt V tego rozdziału). Kodeks cywilny normuje poręczenie w tytule XXXII księgi III (art. 876-887). Poza przepisami kodeksu stykamy się z instytucją poręczenia w dziedzinie prawa wekslowego i czekowego. Zob. niżej ż 110, 1, 5 i ż 113, 1, 6.
2. W rozumieniu przepisów kodeksu poręczenie jest umową, w której poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela do wykonania zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał (art. 876 ż 1 ). Mimo że mamy tu do czynienia z długiem dłużnika głównego, za który poręczono, poręczyciel zaciąga także własne zobowiązanie wobec wierzyciela.
Praktyce znany jest również przypadek zawarcia umowy poręczenia między poręczycielem i dłużnikiem głównym na korzyść wierzyciela przy potraktowaniu jej jako umowy na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii).
Umowa poręczenia jest umową zobowiązującą, lecz nigdy wzajemną, nawet gdy udzielenie poręczenia następuje za wynagrodzeniem. Najczęściej ma ono swoją podstawę prawną (causa) w stosunku między poręczycielem a dłużnikiem głównym, który to stosunek zresztą dla umowy między poręczycielem a wierzycielem jest bez znaczenia. Podstawową cechą poręczenia jest jego zawisłość od długu głównego. Można to inaczej określić przez sformułowanie, że poręczenie ma charakter akcesoryjny (zawisłość) względem długu głównego. Może to być w różny sposób rozumiane.
Trafnie wskazuje na to zagadnienie A. Szpunar: O zasadzie akcesoryjności poręczenia, Pal. 1992, z. 1 1 -12, s. 22 i n. Por. też L. Ogiegło: (w) Kodeks cywilny. Komentarz, t. 11, Warszawa 1998, s. 519 i n.
Akcesoryjność ta wyraża się w tym, że: a) nieważność długu głównego powoduje nieważność poręczenia; wyjątkiem jest tu przypadek objęty przepisem art. 877 k.c.; b) umorzenie długu głównego powoduje wygaśnięcie poręczenia; nie jest to zależne od okoliczności, czy wierzyciel został przy tym zaspokojony, czy nie; c) o zakresie zobowiązania poręczenia rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania dłużnika głównego (art. 879 ż 1 ); jednakże czynność prawna dokonana przez dłużnika z wierzycielem po udzieleniu poręczenia nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela (art. 879 ż 2), w czym przejawia się konieczna ochrona interesu poręczyciela przed nieoczekiwanym dla niego zwiększeniem ciężaru jego osobistego obowiązku; d) poręczycielowi służą przeciwko wierzycielowi zarzuty, jakie może podnieść dłużnik główny (art. 883 ż 1).
Przedmiotem poręczenia może być każdy dług, w pewnych przypadkach nawet dług niezupełny (zob. wyżej wywody ż 8). Gdy jednak chodzi o dług przyszły, kodeks wymaga, by poręczenie wskazywało wysokość tego długu jako z góry oznaczoną (art. 878 ż 1 ). Oznaczenie terminu powstania przyszłego długu nie musi mieć miejsca. Wszelako bezterminowe poręczenie może być przed powstaniem długu odwołane w każdym czasie przez poręczyciela (art. 878 ż 2). Praktyce obrotu znane są pewne odmiany poręczenia, jak: poręczenie jedynie na wypadek nieściągalności wierzytelności od dłużnika głównego; poręczenie za poręczyciela, czyli tzw. podporęczenie; poręczenie zwrotne (regresowe), którego przedmiotem jest wykonanie przez dłużnika głównego zobowiązania regresowego wobec wierzyciela i inne.
Zob. co do poręczenia: M. Chlamtacz: (w) EPPP, t. III, Poręczenie; W. Czachórski: Prawo zobowiązań, s. 680 i n.; A. Ważbiński: Umowa poręczenia w nowym kodeksie cywilnym, PUG 1964, nr 8-9; Z. Radwański: (w) System, t. III, cz. 2, ż I55 i n.; M. Bączyk: Odpowiedzialność cywilna poręczyciela, Toruń 1982; A. Szpunar: O zasadzie akcesoryjności poręczenia...; tenże: Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, KPP 1992, nr 1 -4; tenże: Uwagi o realizacji i odpowiedzialności poręczyciela, "Rejent" 1996, nr 11; tenże: Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997, s. 23 i n.; Z. Radwański: Poręczenie. Komentarz do przepisów kodeksu cywilnego, Warszawa 1994; J. Mojak: Poręczenie cywilne, (w) A. Jakubecki, J. Mojak, E. Niezbiecka: Prawne zabezpieczenia kredytów, Lublin 1994; L. Ogiegło..., s. 518 i n.
II. Zawarcie umowy. Do ważności poręczenia wymagane jest zachowanie szczególnej formy. Jednakże nie cała umowa, lecz jedynie oświadczenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie. Mamy tu do czynienia z formą ad solemnitatem (art. 876 ż 2 k.c.).
III. Skutki prawne. Podstawowym obowiązkiem, który ciąży na poręczycielu, jest obowiązek wykonania zobowiązania, gdyby nie wykonał go dłużnik główny. Znane są w tej kwestii d w a warianty. Odpowiedzialność poręczyciela może mieć charakter posiłkowy, co oznacza, że wierzyciel może żądać od niego świadczenia dopiero wówczas, gdy dłużnik główny opóźnia się ze swym świadczeniem, a nawet gdy minie pewien termin (respiro) od zawiadomienia poręczyciela o tym opóźnieniu. Odpowiedzialność poręczyciela może też mieć miejsce jako równoległa z odpowiedzialnością dłużnika głównego. Który z tych wariantów znajduje zastosowanie, rozstrzyga o tym umowa stron. W braku odmiennego zastrzeżenia przyjmuje się jednak, że zastosowanie ma wariant drugi, a poręczyciel jest odpowiedzialny wobec wierzyciela jak współdłużnik solidarny (art. 881 k.c.). Od odpowiedzialności współdłużników solidarnych różni się odpowiedzialność poręczyciela w dwóch kierunkach. Naprzód poręczenie jest zawsze zawisłe od długu głównego. Następnie zaś skutki dokonanego przez poręczyciela świadczenia układają się nieco inaczej niż przy zobowiązaniu solidarnym. Mianowicie wierzyciel zostaje tu zaspokojony, lecz mimo to dług nie wygasa, albowiem z mocy ustawy poręczyciel wstępuje w dotychczasowy stosunek prawny w miejsce zaspokojonego wierzyciela (art. 518 ż 1 pkt 1 k.c.). Co do przypadku nieoznaczenia terminu wypełnienia świadczenia lub konieczności stosowania wypowiedzenia - zob. art. 882 kodeksu cywilnego. Jak już była o tym mowa, poręczyciel, od którego wierzyciel żąda zaspokojenia, może przedstawić przeciwko roszczeniu nie tylko zarzuty wynikające z umowy poręczenia, lecz także zarzuty, jakie przysługują wierzycielowi ze strony dłużnika głównego. W szczególności może on według ustawy potrącić wierzytelność przysługującą dłużnikowi głównemu względem wierzyciela (art. 883 ż 1). Zob. też art. 883 ż 2 i 3. Wobec faktu, że wskutek istnienia poręczenia może się zdarzyć podwójne świadczenie należności wierzycielowi, tj. świadczenie przez dłużnika głównego i przez poręczyciela, każdy z nich powinien niezwłocznie zawiadomić drugiego o dokonanym przez siebie świadczeniu. Odnosi się to o tyle do dłużnika, o ile wiedział o udzieleniu poręczenia. Gdyby zawiadomienia nie dokonał poręczyciel, a dłużnik tymczasem zobowiązanie wykonał, nie może żądać od dłużnika zwrotu z tytułu wstąpienia w miejsce zaspokojonego wierzyciela, chyba że dłużnik działał w złej wierze (art. 885 k.c.). Gdyby tego nie uczynił dłużnik, mimo że wiedział o udzieleniu poręczenia, a poręczyciel tymczasem zaspokoił wierzyciela, ten ostatni ma możność żądania od dłużnika zwrotu świadczenia, chyba że działał w złej wierze (art. 886 k.c.). Stosunek poręczenia jest w zasadzie ustanowiony w interesie wierzyciela. Stąd też rodzi on przede wszystkim obowiązki po stronie, która jest zobowiązana, a nie po stronie uprawnionej. Niemniej jednak ustawa nakłada na wierzyciela dość istotny obowiązek niezwłocznego zawiadomienia poręczyciela o fakcie, że dłużnik główny opóźnia się ze spełnieniem świadczenia (art. 880 k.c.). Zawiadomienie to nie odgrywa żadnej roli w materii odpowiedzialności poręczyciela, gdy ma on być traktowany tak, jak dłużnik solidarny, co jest regułą w rozumieniu przepisów k.c. (zob. art. 881 ). Może ono stanowić jednak przesłankę odpowiedzialności poręczyciela przy poręczeniu posiłkowym. Ponadto jednak brak zawiadomienia lub spóźnione zawiadomienie poręczyciela o opóźnieniu dłużnika głównego może poręczycielowi wyrządzić szkodę w sferze jego stosunku z dłużnikiem. W przypadku takim może wchodzić w rachubę odpowiedzialność odszkodowawcza wierzyciela wobec poręczyciela, podlegająca ogólnym zasadom art. 471 i n. kodeksu cywilnego. Dalszym obowiązkiem wierzyciela jest obowiązek zachowania zabezpieczeń wierzytelności, środków dowodowych itp. w interesie poręczyciela (art. 887 k.c.).
Co do skutków poręczenia długu przez kilku poręczycieli i ich stosunków wzajemnych - zob. orz. SN z 26 VIII 1969 r., OSN 1970, poz. 93 publ. także w OSPiKA 1971, poz. 4, z glosą A. Ohanowicza. Zob. też E. Drozd: Z problematyki wielości poręczycieli w świetle kodeksu cywilnego, NP 1971, nr l.; A. Szpunar: Zabezpieczenia..., s. 124 i n.
W praktyce poważne wątpliwości budziło zagadnienie możliwości samo- dzielnego zawarcia umowy poręczenia przez osobę pozostającą w związku małżeńskim. Wątpliwości te rozstrzygnęło orz. SN (7) z 25 III 1994 r. (OSN 1994, nr 7 - 8, poz. 146), w którym przyjęto, że do zawarcia umowy poręczenia przez jednego małżonka w czasie trwania wspólności ustawowej wymagana jest zgoda drugiego małżonka wówczas, gdy umowa ta jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Stanowisko to budzi nadal kontrowersje w doktrynie - por. glosy do cytowanego orzeczenia: M. Bączyka, w zasadzie aprobująca ("Przegląd Bankowy" 1994, nr 3), a także krytyczna A. Dyoniaka ("Monitor Prawniczy" 1994, nr 9).
IV. Wygaśnięcie poręczenia. Zobowiązanie poręczyciela wygasa wraz z wygaśnięciem długu głównego, co jest następstwem zasady zawisłości poręczenia. Wygasa ono również z przyczyn, które powodują wygaśnięcie obowiązku poręczyciela jako takiego, np. więc przez zaspokojenie wierzyciela przez poręczyciela, przez zwolnienie go z zobowiązania ze strony wierzyciela, przez nadejście terminu końcowego lub ziszczenie się warunku rozwiązującego itd. Przelew wierzytelności zabezpieczonej poręczeniem powoduje według ogólnych zasad utrzymanie się w mocy poręczenia (art. 509 ż 2 k.c.). W razie przejęcia długu przez osobę trzecią poręczenie wygasa, chyba że poręczyciel wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia (art. 525 k.c.). Zob. również art. 878 ż 2 i art. 882 kodeksu cywilnego. Zobowiązanie poręczyciela przedawnia się według zasad ogólnych (art. 117 i n. k.c.).
V. Gwarancja bankowa. W stosunkach obrotu gospodarczego, początkowo przede wszystkim międzynarodowego, oprócz poręczenia wykształciła się instytucja gwarancji bankowej. Z punktu widzenia konstrukcji zobowiązaniowych należy zakwalifikować ją do grupy umów o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 k.c.). (Tak m.in. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska: Zobowiązania, s. 227 i 245). Pojawiły się jednak także odmienne stanowiska np. M. Olechowski: Charakter prawny gwarancji bankowej, PiP 1997, z. 6 - por. też cytowaną tam literaturę). Poglądy te były prezentowane w sytuacji, gdy brak było ustawowego określenia tej sytuacji. Nowe prawo bankowe (ustawa z 1997 r.) zawiera już pewne uregulowania (rozdział 6: "Gwarancja bankowa, poręczenia i akredytywy" - por. w szczególności art. 80-83). Gwarancja bankowa została ujęta jako jednostronne zobowiązanie banku gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone we wskazanej formie żądania zapłaty, bank ten wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji - bezpośrednio lub za pośrednictwem innego banku (art. 81 prawa bankowego). Udzielający gwarancji zobowiązuje się wobec beneficjariusza gwarancji (wierzyciela w stosunku podstawowym) do spełnienia świadczenia w przypadku niespełnienia go przez dłużnika (ze stosunku podstawowego). W ten sposób dłużnik ze stosunku gwarancyjnego (bank) przyjmuje odpowiedzialność za spełnienie świadczenia przez inną osobę wobec beneficjariusza gwarancji. Zarówno poręczenie, jak i gwarancja bankowa stanowią instrumenty zabezpieczenia roszczenia wierzyciela. O ile jednak poręczenie jest zawsze zależne od długu głównego (por. rozważania wyżej), o tyle gwarancja w zasadzie ma charakter samoistny. Występująca obecnie najczęściej gwarancja opatrzona klauzulą "zapłata na pierwsze żądanie" jest stosunkiem w pełni samodzielnym. Wspomniana klauzula w zasadzie wyłącza wszelkie zarzuty, jakie bank mógłby podnieść jako gwarant przeciwko roszczeniu wierzyciela, z wyjątkiem zarzutu czasu trwania zobowiązania gwarancyjnego. Prezentowane jest, zwłaszcza w orzecznictwie krajów Europy Zachodniej, nawet stanowisko, że nieważność stosunku podstawowego, którego gwarancja dotyczy, pozostaje bez wpływu na zobowiązanie gwaranta. Stanowisko, że gwarancja bankowa ma charakter samoistny, znajduje obecnie potwierdzenie w brzmieniu art. 82 ust. 1 prawa bankowego. Jednak także poprzednio, pod rządem prawa bankowego z 1989 r., pogląd taki był przyjmowany, także w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Możliwość zawierania przez bank, oprócz umów poręczenia, także gwarancji wynika z art. 5 ust. 1 pkt 4 oraz art. 80 prawa bankowego. Szczegółowy tryb i formy udzielania gwarancji określone zostaną zarządzeniem Komisji Nadzoru Bankowego - delegacja ustawowa jest w art. 88 prawa bankowego. Dotychczas szczegółowe zasady i tryb udzielania gwarancji regulowało zarządzenie Prezesa NBP z 5 XI 1992 r. w sprawie szczegółowego trybu i form udzielania gwarancji bankowych (Mon. Pol. nr 36, poz. 270). Mimo zmiany stanu prawnego i pewnego uszczegółowienia istniejących unormowań nie do końca zostały rozstrzygnięte kontrowersje dotyczące charakteru prawnego gwarancji, a także zakresu odpowiedzialności gwaranta.
W ramach niniejszych rozważań problemy te można jedynie zasygnalizować. Bardziej szczegółowo zagadnienia te omawiane są w następujących opracowaniach: E. Łętowska: Umowa o świadczenie przez osobę trzecią, Warszawa 1970, s. 59 i n. oraz 117 i n.; M. Koziński: Gwarancja bankowa w międzynarodowym obrocie bankowym, "Problemy Prawne Handlu Zagranicznego" 1983, z. 7; M. Bączyk: Odpowiedzialność umowna banku w prawie polskim, Toruń 1989, s. 148 i n. M. Pyziak-Szafnicka: Gwarancja autonomiczna, PPH 1994, nr 2; W. Pyzioł: (w) Prawo umów w obrocie gospodarczym, (pod redakcją S. Włodyki), Kraków 1994; J. Pisuliński: Charakter prawny gwarancji bankowej, "Monitor Podatkowy" 1994, nr 2; G. Tracz: Gwarancja bankowa - - zobowiązania kazualne czy abstrakcyjne, "Prawo bankowe" 1994, nr 2; tenże: Umowa gwarancji, Kraków 1998; S. Rudnicki: Zabezpieczenia majątkowe wierzytelności pieniężnych, Zielona Góra 1995; M. Olechowski; Gwarancja bankowa w prawie francuskim i szwajcarskim, PiP 1997, z. 1; tenże: Charakter prawny gwarancji bankowej, PiP 1997, z. 6; A. Szpunar: Zabezpieczenia..., s. 135 i n. W orzecznictwie należy odnotować uchwałę 7 sędziów SN z 16 IV 1993 r. (OSN 1993, poz. 166) oraz uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej z 28 IV 1995 r. (OSN 1995, poz. 135). Zob. też kontrowersyjne orz. SN z 24 VI 1992 r., OSN 1992, poz. 228, z glosą M. Bączyka, PiP 1993, z. 3 oraz z 7 I 1997 r. z krytyczną glosą A. Szpunara (OSP 1997, nr 5, poz. 97)