dr hab. n. med. Jerzy Sokołowski, dr n. med. Agnieszka Anna Pacyk
Temat na czasie |
Rola adhezji
w połączeniu materiałów kompozytowych
ze szkliwem zębów
Importance of Adhesion in Bonding between Composites and Tooth Enamel
dr hab. n. med. Jerzy Sokołowski, dr n. med. Agnieszka Anna Pacyk
PR A C A R E C E N Z O W A N A
Słowa kluczowe: Streszczenie:
adhezja, zwilżalność, Autorzy przedstawili aktualne poglądy na temat zjawiska adhezji. Opisali adhezję materiałów
szkliwo, struktura kompozytowych do szkliwa. Szczególną uwagę poświęcili sposobom przygotowania powierzchni
powierzchni, trawienie szkliwa do połączenia z materiałami kompozytowymi oraz wpływowi czynników środowiska jamy
kwasem, kompozyty ustnej na połączenie kompozytów ze szkliwem zębów.
Key words: Summary:
Adhesion, wetting, Authors presented modern concepts on adhesion. They described adhesion of composites to enamel.
enamel, surface They focused on the importance of ways of enamel surface preparation for bonding with composites
structure, acid and influence of oral cavity environment on bonding between composites and tooth enamel.
etching, composites
ostatnich dziesięcioleciach zmieniło się przed współczesną stomatologią. Dzięki wy-
Woblicze stomatologii. Uczestnicząc w tym korzystaniu wiedzy na temat zjawiska adhezji
procesie oraz częściej sięgamy po metody lecze- faktem stało się wprowadzenie nowych tech-
nia pozwalające na uzyskanie, zgodnie z zasadą nologii odtwórczych i przełamanie wielu barier
 mini  max , przy minimalnym opracowaniu ograniczających postęp w materiałoznawstwie
naturalnych tkanek zębów, maksymalnego efektu stomatologicznym.
czynnościowego i estetycznego. Równocześnie
Agnieszka Anna regułą stało się wykonywanie, zamiast koron pro-
Pacyk tetycznych, m.in. licówek, wkładów inlay  onlay, W latach 70. wprowadzono i zaakcep-
jest kierownikiem czy bezpośredniej rekonstrukcji dużych ubytków
towano klinicznie technikę  AET
Działu Medycznego tkanek zębów za pomocą materiałów plastycznych.
firmy Dentsply Zmiany te umożliwiło wprowadzenie do stoma-
DeTrey tologii najnowszych osiągnięć nauk technicznych. Już w latach 50. XX wieku Buonocore (1955)
Inżynieria materiałowa (chemiczna) postawiła do zainicjował badania nad wykorzystaniem zjawi-
dyspozycji stomatologii wiele materiałów o wyjąt- ska adhezji w celu połączenia żywicy PMMA
Jerzy Sokołowski kowo korzystnych własnościach użytkowych, zaś ze szkliwem trawionym kwasem. Tym samym
jest kierownikiem badania w zakresie adhezji materiałów do podłoża rozpoczął erę naukowych poszukiwań zmierza-
Zakładu Propedeu- stworzyły podwaliny współczesnej teorii adhezji. jących do uzyskania klinicznie trwałych połączeń
tyki i Diagnostyki To właśnie dokonania w dziedzinie adhezji z twardymi tkankami zębów zarówno materiałów
Stomatologicznej okazały się motorem rewolucyjnych zmian, podkładowych, kompozytowych jak i łączących.
UM w A
odzi otwierających nowe możliwości terapeutyczne W latach 70. wprowadzono i zaakceptowano kli-
strona 6 Kwartalny Niezbędnik Edukacyjno-Informatyczny dla Stomatologów
Rola adhezji w połączeniu materiałów kompozytowych ze szkliwem zębów
nicznie technikę (metodę) trawienia szkliwa przy śnie także powierzchnia
użyciu kwasu (Acid Etch Technique  AET), która kontaktu materiału adhe-
umożliwiła adhezję materiałów odtwórczych zyjnego i substratu, a tym
(kompozytów) do szkliwa zębów. Na początku samym rośnie i wartość
lat 80. skutecznie pokonano następne przeszkody adhezji. Rozwinięcie
 osiągnięto adhezję materiałów odtwórczych powierzchni w wyniku
i łączących do zębiny, a także do metalowych obróbki strumieniowo
powierzchni konstrukcji protetycznych.  ściernej (piaskowania)
Poznanie adherentnych właściwości zarów- czy trawienia powierzchni
no twardych tkanek zębów, jak i stopów metali (ryc.1) zwiększa swobod-
wiązało się z koniecznością wyjaśnienia wielu ną energię powierzchnio-
złożonych zagadnień o charakterze biochemicz- wą substratu. Im wyższa
nym i biofizycznym. Uwydatniając potrzebę jest energia powierzch-
Ryc. 1
Schemat rozwinięcia powierzchni substratu piasko-
opracowania materiałów wykazujących nowe niowa substratu, tym
waniem i trawieniem
właściwości fizyko chemiczne doprowadziło powierzchnia substratu
to do stopniowego odsłaniania fascynujących staje się bardziej zwilżalna
tajemnic zjawiska adhezji. i łatwiej zachodzi zjawi-
sko adsorpcji fizycznej,
Zjawisko adhezji czy nawet chemisorpcji.
Pojęcie  adhezja (przyleganie) opisuje zjawi- Precyzyjne rozgranicze-
sko połączenia powierzchniowych warstw dwóch nie adhezji mechanicznej
(stałych lub ciekłych) ciał doprowadzonych do od specyficznej jest nie-
zetknięcia. Prowadzi ono do powstania nowego zwykle trudne i niekiedy
układu  połączenia adhezyjnego, charakteryzują- niemożliwe. Jakość połą-
Ryc. 2
Materiał adhezyjny zwilżający powierzchnię substratu
cego się specyficznymi właściwościami, zależnymi czenia zależy od struktu-
zarówno od substratu jak i od środka adhezyjnego ry powierzchni substratu.
oraz występowaniem granicy rozdziału pomiędzy Liczne mikrozagłębienia, zwłaszcza w postaci
nimi (Couvrat 1994, Kuczmaszewski 1995). podcieni retencyjnych, po wypełnieniu środkiem
Zjawisko powstania adhezji nie jest jeszcze adhezyjnym będą stanowiły doskonałą mecha-
w pełni poznane. Za współcześnie, powszechnie niczną retencję i sprzyjały wytworzeniu połączeń
akceptowane uważa się podejście energetyczne, o wysokiej jakości (ryc. 2).
tłumaczące istotę połączenia adhezyjnego. We- Adhezja specyficzna powstaje dzięki wytwo-
dług niego adhezja jest wynikiem różnego rodzaju rzeniu na granicy zetknięcia dwóch ciał sił pier-
oddziaływań cząsteczek oraz atomów, a od cha- wotnych i wtórnych. Siły pierwotne (wiązania
rakteru tych oddziaływań zależy jej wielkość. chemiczne  kowalencyjne) są skutkiem zbliże-
nia atomów i powstania wysokoenergetycznych
Podział adhezji Schropo- wiązań (100  600 kJ / mol 1) pomiędzy atomami
Biorąc pod uwagę, charakter połączenia środka poprzez uwspólnienie par elektronów. Zachodzi
wacenie
adhezyjnego oraz substratu, a dodatkowo także wówczas zjawisko adsorpcji chemicznej (che-
danej po-
rodzaj i energię wytworzonych wiązań, rozróż- misorpcji) przebiegającej z wytworzeniem po-
nia się adhezję mechaniczną i specyficzną wierzchni wierzchniowego związku chemicznego i bardzo
(Kuczmaszewski 1995). efektywnych połączeń adhezyjnych. Siły wtórne
sprzyja
Adhezja mechaniczna jest skutkiem wza- ( Van der Waalsa) czyli oddziaływania międzyczą-
adhezji
jemnego mikrozazębiania się substratu i materiału steczkowe, są niskoenergetycznymi wiązaniami
adhezyjnego, a jej wielkość jest wprost propor- (do kilkunastu kJ / mol 1), wynikającymi z in-
cjonalna do stopnia rozwinięcia powierzchni terakcji zewnętrznych powłok elektronowych
substratu. Dlatego więc schropowacenie danej atomów, cząsteczek i jonów, bez wytwarzania
powierzchni sprzyja adhezji (Kuczmaszewski wspólnych orbitali elektronowych. Do sił wtór-
1995). W miarę wzrostu rzeczywistej powierzchni nych zalicza się także wiązania wodorowe (12
substratu (w stosunku do geometrycznej) ro-  33 kJ / mol 1) (Couvrat 1994 ; Kuczmaszewski
e-Dentico NUMER 1 (5) / 2005 strona 7
dr hab. n. med. Jerzy Sokołowski, dr n. med. Agnieszka Anna Pacyk
Temat na czasie |
1995). Oddziaływania międzycząsteczkowe odpowiadają Wykorzystując właściwości adsorpcyjne ciał
za powstanie adsorpcji fizycznej.
stałych oraz właściwości kohezyjne cieczy,
Jakość połączeń adhezyjnych będzie różna dla różnych
można w sposób ukierunkowany wpływać na
środków adhezyjnych oraz substratów. Będzie ona zale-
żała od wartości energii powstających wiązań (adsorpcja adhezję
fizyczna bądz
chemisorpcja). Zatem dla uzyskania jak
najlepszych połączeń adhezyjnych konieczny jest dobór jest bardziej płynny tym łatwiej zwilża nieregularności
takich środków adhezyjnych by stwarzać najkorzystniejsze powierzchni pozostawiając niewiele  pustych miejsc (nie
warunki do chemisorpcji. zwilżonych) lub całkowicie zwilży powierzchnię.
Natomiast zwiększenie energii powierzchniowej
Warunki adhezji ciała stałego można osiągnąć przez odpowiednie
Warunkiem powstania adhezji jest zachowanie ścisłego przygotowanie powierzchni, a zwłaszcza jej modyfi-
kontaktu między cząsteczkami stykających się ciał. kacje poprzez schropowacenie. Występujący wówczas
Odległość ta nie powinna przekraczać 1 2 � (10 20 nm) wzrost rzeczywistej powierzchni ciała stałego oraz struktura
(Buonocore i wsp. 1973). Wówczas pojawią się wtórne powierzchni (liczne, ostro zakończone wyniosłości) zwięk-
siły wiązania chemicznego materiału adhezyjnego przez szają jego energię powierzchniową. Dzięki temu żywica
substrat (adsorpcja fizyczna), a dla niektórych substratów adhezyjna jest przyciągana przez ciało stałe z większą siłą,
i środków adhezyjnych, może dojść do adsorpcji chemicznej a tym samym powierzchnia staje się bardziej zwilżalna.
(chemisorpcji), poprawiającej efekt adhezji. O stopniu zwilżalności substratu decyduje także struk-
W praktyce osiągnięcie tak bliskiego kontaktu ciał stałych tura powierzchni. Zagłębienia rozszerzające się w kierunku
jest niezwykle trudne. Dlatego też aby uzyskać siłę adhezji, podstawy trudniej wypełniają się materiałem adhezyjnym,
ciało stałe (substrat) zwilża się płynnym materiałem o od- co może być przyczyną zamykania pęcherzyków powietrza
powiednio niskim napięciu powierzchniowym, który pełni na granicach stycznych. Z kolei całkowite zwilżenie po-
rolę pośredniej warstwy adhezyjnej. Wymagane zbliżenie wierzchni o dużej chropowatości, wymaga aplikacji grubszej
materiału na tak małą odległość możliwe jest, gdy materiał warstwy środka adhezyjnego.
adhezyjny całkowicie zwilży powierzchnię substratu oraz
wiąże w reakcji której nie towarzyszy zjawisko skurczu Wielkość adhezji
polimeryzacyjnego. W rozważaniach nad zjawiskiem adhezji konieczne
Właściwości materiału adhezyjnego (żywicy) oraz po- jest określenie jej wielkości. Wielkość adhezji określa się
wierzchni substratu warunkują zdolność zwilżania substra- zazwyczaj wyznaczając siłę jaką należy przyłożyć, aby
tu. Aby doszło do całkowitego zwilżenia powierzchni, środek rozdzielić połączone ciała lub oderwać środek adhezyjny
adhezyjny musi cechować się niższym niż substrat, napięciem od podłoża. Nazywa się ją siłą adhezji, a jej wartość
powierzchniowym (Couvrat 1994). Mówiąc inaczej, zwilża- określa się wielkością siły przypadającej na jednostkę
nie jest wynikiem występowania sił przyciągania pomiędzy powierzchni.
cząsteczkami materiału adhezyjnego i substratu. Gdy te siły są Okazuje się, że na siłę adhezji mają wpływ różne czyn-
odpowiednio duże, następuje zwilżanie. Zerowy kąt kontaktu niki m. in. grubość warstwy adhezyjnej (łączącej)  siła
wskazuje na to, że cząsteczki materiału adhezyjnego są przy- adhezji połączonych powierzchni ciał stałych zmniejsza się
ciągane przez cząsteczki substratu w tym samym stopniu albo w miarę wzrostu grubości warstwy adhezyjnej. Dotyczy
silniej niż przyciągają się pomiędzy sobą cząsteczki materiału to także systemów wiążących materiały kompozytowe
adhezyjnego np. woda na powierzchni szkła czy aluminium z tkankami zębów. Im warstwa adhezyjna jest grubsza,
tworzy zerowy kąt kontaktu, co oznacza że doskonale zwilża tym jest większe prawdopodobieństwo występowania
powierzchnię (Pigoń i Ruziewicz 1993). niedoskonałości struktury tj. pustych miejsc, szczelin,
Wykorzystując właściwości adsorpcyjne ciał stałych oraz czy wewnętrznych naprężeń ograniczających jakość wy-
właściwości kohezyjne cieczy, można w sposób ukierunko- tworzonego połączenia. Wewnętrzne naprężenia, będące
wany wpływać na adhezję (Kuczmaszewski 1995). Osiąga skutkiem skurczu polimeryzacyjnego mogą doprowadzić
się to między innymi poprzez zmiany lepkości cieczy nawet do przerwania połączenia materiału kompozytowego
oraz energii powierzchniowej ciał stałych. z substratem. Dlatego klinicznie korzystna jest aplikacja
W tym celu do wielu żywic adhezyjnych dodaje się jednorazowo cienkich warstw materiałów adhezyjnych
rozpuszczalników zmniejszających lepkość  obniżających powiązane bezpośrednio z warstwową techniką polime-
napięcie powierzchniowe. Im materiał kompozytowy ryzacji kompozytów.
strona 8 Kwartalny Niezbędnik Edukacyjno-Informatyczny dla Stomatologów
Rola adhezji w połączeniu materiałów kompozytowych ze szkliwem zębów
Trwałość wiązań adhezyjnych zależy także od chwili obecnej opracowano kilka metod przygotowania
szkliwa w celu trwałego połączenia z materiałami kom-
otoczenia, w którym znajdują się połączone
pozytowymi.
ciała
Metody  adhezyjnego przygotowania powierzchni
Czynniki wpływające na trwałość połączeń adhezyjnych szkliwa
Trwałość wiązań adhezyjnych zależy także od otocze- Naturalna powierzchnia szkliwa (ryc. 3) jest trudna
nia, w którym znajdują się połączone ciała. W wilgotnym do zwilżenia (posiada niewielką swobodną energię po-
środowisku jamy ustnej dochodzi do absorpcji wody wierzchni) i nie retencyjna (jest gładka), w związku z tym
 pęcznienia żywicy adhezyjnej. W rezultacie następuje nie może wytworzyć adhezyjnego połączenia z materiałem
rozluz
nienie jej wewnętrznej struktury i spadek wytrzyma- żywiczym (Buonocore 1955). Dla poprawy zwilżalności
łości. Pojawiają się również naprężenia na powierzchniach i własności retencyjnych szkliwa konieczne jest rozwinięcie
stycznych (Gwinnett i Yu 1995). Woda dyfunduje nie jego powierzchni.
tylko poprzez żywicę, ale także w szczelinie adhezyjnej.
Cząsteczki wody konkurują na powierzchni substratu ze
środkiem adhezyjnym prowadząc do adhezyjnego roz-
warstwienia połączenia.
Naprężenia na granicach faz, występują także przy zmia-
nach temperatury połączonych ciał, różniących się zarówno
modułem elastyczności jak i współczynnikiem rozszerzal-
ności liniowej. Stwierdzono znaczne różnice we współ-
czynnikach rozszerzalności termicznej żywic stosowanych
jako materiały adhezyjne, wypełniające i łączące (żywice
Bis GMA i poliuretany) oraz szkliwa, zębiny i stopów
metali (Marx i wsp. 1988). W takim wypadku dla stabilności
Ryc. 3
Struktura powierzchni szkliwa po oczyszczeniu papką pumeksową (SEM, pow. 3000x)
połączenia konieczne jest użycie materiałów adhezyjnych
o dużej elastyczności.
Jakość wytworzonego połączenia adhezyjnego pozostaje Metoda trawienia szkliwa kwasem
w ścisłym związku z właściwościami żywicy adhezyjnej (Acid Etch Technique  AET)
i substratu oraz z czynnikami otoczenia, w którym znajdują Powierzchnię szkliwa można rozwinąć trawiąc je kwasem
się połączone ciała. Czynniki takie jak skurcz polimeryza- (wytrawiaczem). Dzięki zjawisku selektywnego rozpuszcza-
cyjny, sorpcja wody (Calais i S�derholm 1988 ; Gwinnett nia w kwasie pryzmatów szkliwa uzyskuje się mikroretencje
i Yu 1995), różnica we współczynniku rozszerzalności li- na jego powierzchni. Kwas, naniesiony na szkliwo, usuwa
niowej i module elastyczności (Couvrat 1994) powodują organiczną błonę z jego powierzchni i wnika pomiędzy luz
no
wewnętrzne naprężenia, szczególnie na granicy faz materiał ułożone kryształy na obrzeżach pryzmatów. Następnie pene-
adhezyjny  substrat, będące przyczyną wewnętrznych truje w głąb struktury szkliwa, rozpuszczając jego składniki
uszkodzeń i rozwarstwienia połączenia tak adhezyjnego nieorganiczne (Hamilton i wsp. 1972). W zależności od
jak i kohezyjnego. Jednak dostatecznie duża siła wiązania rodzaju i stężenia stosowanego wytrawiacza, budowy struk-
środka adhezyjnego z substratem (chemisorpcja) i odpor- turalnej szkliwa oraz zawartości fluoru uzyskuje się różne
ność primerów na hydrolizę, może zapobiec desorpcji oraz wzory trawienia (Buonocore 1955 , Hamilton i wsp. 1972,
rozwarstwieniu połączenia. Retief 1973, Retief 1975). Trawiąc, tym samym kwasem,
szkliwo różnych okolic tego samego zęba uzyskuje się różną
Adhezja do szkliwa strukturę powierzchni (Retief 1975). Szkliwo o budowie
Kompozyty pod wieloma względami są wyjątkowymi pryzmatycznej rozpuszcza się w kwasie nierównomiernie
materiałami do rekonstrukcji twardych tkanek zębów. (Fanchi i Breschi 1995, Retief 1975), przyjmując typowe
Do uzyskania połączenia ze szkliwem i zębiną wymagają retencyjne wzory trawienia :  plaster miodu gdy pry-
jednak odpowiedniego czyli  adhezyjnego przygotowania zmaty rozpuszczają się równomiernie i tzw.  prism end
ich powierzchni. Podstawy techniki adhezyjnego łączenia przypominający słonecznik, wówczas gdy rdzenie pry-
materiałów kompozytowych ze szkliwem zębów stworzył zmatów i ich otoczki rozpuszczają się wolniej niż pobrzeża
na początku lat 50. XX wieku Buonocore (1955). Do (ryc. 4). Szkliwo o budowie bezpryzmatycznej, które
e-Dentico NUMER 1 (5) / 2005 strona 9
dr hab. n. med. Jerzy Sokołowski, dr n. med. Agnieszka Anna Pacyk
Temat na czasie |
i wsp. 1993), zawierające często dodatkowo skład-
niki (np. jony metali, glicynę) zwiększające siłę
połączenia żywic ze szkliwem i zębiną (Fanchi
i Breschi 1995, Triolo i wsp. 1993).
Aby uniknąć przypadkowego uszkodzenia po-
wierzchni szkliwa stosuje się wytrawiacz w żelu
(zagęszczony dwutlenkiem krzemu lub polime-
rem) o różnym zabarwieniu (zielony, czerwony,
niebieski). Żel  wytrawiacz naniesiony na szkli-
wo, nie rozpływa się po jego powierzchni. Umoż-
liwia to kontrolę obszaru trawionej powierzchni
Ryc. 4
Powierzchnia szkliwa trawionego kwasem (SEM, pow. 5000x)
szkliwa. Nie wykazano różnic we właściwościach
retencyjnych powierzchni szkliwa trawionego tak
znajduje się w zębach mlecznych, w okolicy szyjek żelem, jak i płynnym wytrawiaczem.
zębów stałych i często tworzy powierzchniową
warstwę szkliwa, rozpuszcza się w kwasie po- Znaczne rozwinięcie powierzchni szkliwa i poprawę jego
wierzchniowo, równomiernie, co nie pozwala
zwilżalności można uzyskać również obróbką strumie-
na uzyskanie powierzchni retencyjnej dla
niowo ścierną (piaskowaniem)
materiału adhezyjnego (Hamilton i wsp. 1972).
Wytrawianie szkliwa w metodzie AET powoduje
nieodwracalną stratę 6 10 �m grubości szkliwa Obróbka strumieniowo ścierna (piaskowanie) szkliwa
(Silverstone 1974). Wzrost zawartości fluoru Znaczne rozwinięcie powierzchni szkliwa
w szkliwie utrudnia rozpuszczanie w kwa- i poprawę jego zwilżalności można uzyskać
sie, a tym samym wzór trawienia jest mniej również obróbką strumieniowo ścierną
retencyjny, co pociąga za sobą osłabienie (piaskowaniem). Ścierniwo  korund zwykły,
siły adhezji. szlachetny lub węglik krzemu, rozpędzony w dy-
szy piaskarki do dużej prędkości, uderza w szkli-
Wzrost zawartości fluoru w szkliwie utrudnia rozpuszcza- wo modyfikując jego powierzchnię. Powierzchnia
szkliwa rozwinięta w procesie piaskowania staje
nie w kwasie, a tym samym wzór trawienia jest mniej
się łatwo do zwilżenia i posiada dobre własno-
retencyjny, co pociąga za sobą osłabienie siły adhezji
ści retencyjne (ryc. 5). Powierzchnię szkliwa
o najlepszych własnościach retencyjnych uzy-
Opracowana i wprowadzona do praktyki kli- skuje się stosując ścierniwa o średniej wielkości
nicznej metoda trawienia szkliwa kwasem w celu 180 250�m. Do piaskowania szkliwa w warun-
przygotowania powierzchni szkliwa do połączenia
z materiałami kompozytowymi nosi nazwę
metody AET  ang. Acid Etch Technique .
Procedury metody AET obejmują: oczyszczenie
powierzchni szkliwa, trawienie szkliwa kwasem,
płukanie szkliwa strumieniem wody i osuszenie
powietrzem.
Wytrawiaczem w metodzie AET mogą
być różne kwasy, ale powierzchnię szkliwa
o najlepszych własnościach adhezyjnych
uzyskuje się trawiąc szkliwo 37% kwasem
fosforowym (Silverstone 1974). Po wprowadze-
niu techniki jednoetapowego trawienia szkliwa
i zębiny ( total etch ), coraz częściej stosuje się
jako wytrawiacze, kwasy lub ich mieszaniny
Ryc. 5
Powierzchnia szkliwa poddana obróbce strumieniowo-ściernej korundem
(Fanchi i Breschi 1995, Reifeis i wsp. 1995, Triolo o średnicy ziarn 100 �m (SEM, pow. 1000x)
strona 10 Kwartalny Niezbędnik Edukacyjno-Informatyczny dla Stomatologów
Rola adhezji w połączeniu materiałów kompozytowych ze szkliwem zębów
kach klinicznych można stosować urządzenia
przeznaczone do obróbki twardych tkanek zębów
lub piaskarki do oczyszczania powierzchni zębów.
Udowodniono, że dzięki piaskowaniu można
uzyskać powierzchnię szkliwa o właściwościach
retencyjnych porównywalnych z właściwościami
retencyjnymi powierzchni szkliwa trawionego
kwasem (Berry i Ward 1995, Suliborski 1980).
Okazało się jednak, że metoda AET pozwala na
osiągnięcie bardziej jednoznacznych rezultatów.
Przy trudnościach w otrzymaniu retencyjnego
Ryc. 6
Powierzchnia szkliwa poddanego działaniu samotrawiącego syste-
wzoru trawienia na powierzchni szkliwa (w zę-
mu wiążącego Prompt Adper (SEM, pow. 1000x)
bach mlecznych czy przesyconych fluorem)
piaskowanie z pewnością umożliwi uzyskanie biorą udział w wytworzeniu warstwy łączącej (Chi-
dobrych wyników. gira i wsp. 1994, Wang i Nakabayashi 1991).
Coraz częściej pojawiają się także doniesienia Połączenie kompozytów ze szkliwem zębów za
o retencyjnych właściwościach powierzchni pośrednictwem SSW uważa się za satysfakcjonujące
szkliwa opracowywanego wiązką lasero- klinicznie (Van Meerbeek i wsp. 1996, Sokołowski
wą (Fraunhofer i wsp. 1993). Do opracowania i Suliborski 2000). Jednak jakość połączenia kom-
ubytków stosuje się rutynowo wysokoenerge- pozytów ze szkliwem osiągnięta dzięki zastosowa-
tyczne lasery jagowo erbowe lub ekscimerowe. niu samotrawiących systemów wiążących, ustępuje
Obróbka szkliwa światłem lasera rozw3
a jego połączeniu uzyskanemu za pomocą tradycyjnych
powierzchnię, nie posiada one jednak tak do- systemów wiążących z wykorzystaniem techniki
brych właściwości retencyjnych jak powierzchnia trawienia szkliwa kwasem. Świadczą o tym donie-
szkliwa trawionego czy piaskowanego. Szkliwo sienia o występowaniu większego mikroprzecieku
zębów po opracowaniu wiązką lasera powinno brzeżnego (Opdam i wsp. 1998) i o defektach
być przygotowane  adhezyjnie innymi metodami pobrzeża wypełnień kompozytowych, w miejscu
np. metodą AET. ich połączenia ze szkliwem zębów (Sokołowski
i Suliborski 2000, Van Meerbeek i wsp. 1996)
Połączenie kompozytów ze szkliwem za pomocą sa- w przypadku użycia SSW. Inne prace zawierają
motrawiących systemów wiążących (SSW) spostrzeżenia, że powierzchnię szkliwa przygoto-
Wprowadzenie, w połowie lat 90 tych XX waną za pomocą SSW, według wskazań producen-
wieku, samotrawiących systemów wiążących tów, cechują niewielkie rozwinięcie powierzchni
(ang. self etching adhesive systems) pozwoliło i słabe własności retencyjne (Perdigao i wsp. 1997,
na wyeliminowanie trawienia kwasem w procesie Sokołowski i Suliborski 2000) w porównaniu do
przygotowania powierzchni szkliwa do połączenia techniki trawienia kwasem.
z materiałami żywiczymi. Podstawowym skład- Samotrawiące systemy wiążące niosą z sobą
nikiem SSW są kwaśne monomery (najczęściej znaczne uproszczenie techniki  adhezyjnego
estry kwasu fosforowego lub monomery kwasu przygotowania powierzchni szkliwa w porów-
karboksylowego  MDP, Phenyl P, caboxylic acid naniu z metodą AET. Koniecznością wydaje się
of 4 MET, MAC 10, Pyro EMA SK, PEM F), jednak poszukiwanie sposobu poprawy własności
związki chemiczne o charakterze dwufunkcyjnym retencyjnych powierzchni szkliwa poddanego
 łączą w sobie własności kwasu i zdolność do po- działaniu SSW, w celu uzyskania połączenia ma-
limeryzacji typową dla żywic dimetakrylanowych. teriałów żywiczych ze szkliwem, o jakości porów-
Kwasowe grupy monomerów nadtrawiają szkliwo, nywalnej z jakością połączenia uzyskanego przy
wytwarzając na jego powierzchni retencyjny wzór stosowaniu techniki trawienia kwasem.
trawienia (ryc.6). Następnie monomery, kopolime-
ryzując z innymi żywiczymi składnikami systemów Trzeba także wspomnieć o proponowanych
wiążących (HEMA, 4 META, UDMA, hydrofilne jednoskładnikowych systemach wiążących,
dimetakrylany, Bis GMA, TEGDMA, TEGDMA), przeznaczonych do połączenia kompomerów
e-Dentico NUMER 1 (5) / 2005 strona 11
dr hab. n. med. Jerzy Sokołowski, dr n. med. Agnieszka Anna Pacyk
Temat na czasie |
oraz kompozytów z powierzchnią ubytku bez
konieczności wytrawiania szkliwa. Mechanizm
działania tych systemów wiążących jest zbliżo-
ny do samotrawiących systemów wiążących.
Zawierają one w swoim składzie, tak jak SSW,
kwaśne monomery. Pozwalają na uzyskanie
trwałego połączenia materiałów żywiczych
ze szkliwem bez konieczności  adhezyjne-
go przygotowania jego powierzchni. Jed-
nak wykazano istotnie wyższą siłę adhezji
tych żywic do szkliwa po jego wytrawieniu.
Ryc. 7
Strefa kosmków (wg prospektu Caulk Nuva-System)
W obliczu tych badań zaniechanie trawienia
szkliwa budzi znaczne wątpliwości.
z matrycą organiczną kompozytu: Bis GMA, poli-
uretany oraz w znacznie większej ilości niż w kom-
Dla zapewnienia połączenia szkliwa z materiałem pozytach, rozcieńczalniki (dimetakrylany glikolu),
a także stabilizatory i katalizatory. Systemy wiążące
odtwórczym o lepszej szczelności stosuje się tzw. systemy
(enamel bonding agents, bonding agents), nanie-
wiążące
sione na wytrawione kwasem szkliwo, wypełniają
przestrzenie powstałe po części rozpuszczonego
Charakter połączenia materiału kompozytowego szkliwa oraz penetrują głębiej w szkliwo zmienio-
ze szkliwem zębów ne morfologicznie (rozluz
nienie kryształów). Po
Rozwinięcie powierzchni szkliwa stwarza warun- spolimeryzowaniu żywicy powstaje, zapewniająca
ki dla wytworzenia połączenia adhezyjnego  za- żywicy adhezję, tzw. strefa kosmków (ryc. 7),
pewnia dostatecznie dużą powierzchnię kontaktu zaś powierzchnię szkliwa pokrywa warstwa żywicy
z żywicą adhezyjną, pozwala na mikrozazębianie o grubości 10 100�m, w zależności od rodzaju
się materiału adhezyjnego i szkliwa oraz odsła- systemu wiążącego. Warstwa ta wiąże chemicznie
nia struktury wewnętrzne, które mogą wchodzić z kompozytowym materiałem wypełniającym i za-
w reakcję chemiczną z żywicą. Jednak wytwo- pewnia mu trwałe połączenie ze szkliwem. Nie-
rzenie dobrego jakościowo połączenia wymaga które systemy wiążące zawierają w swoim składzie
całkowitego zwilżenia powierzchni szkliwa przez także nanowypełniacze lub mikrowypełniacze. Ich
materiał adhezyjny. Wytrawianie powierzchni zadaniem jest zwiększenie wytrzymałości warstwy
szkliwa zwiększa swobodną energię powierzchni łączącej, jaką tworzy system wiążący.
i poprawia jego zwilżalność (Retief 1973), jednak Współczesne światłoutwardzalne materiały
by żywica adhezyjna mogła wniknąć w wytrawiane kompozytowe do wypełnień wykazują dużą lep-
szkliwo musi wykazać dostatecznie niską lepkość. kość, co sprawia, że do połączenia z trawionym
Uzyskuje się to przez dodanie do żywic monome- szkliwem standardowo wymagają zastosowania
rów niskocząsteczkowych (dimetakrylany glikolu) systemów wiążących. Taka procedura zapewnia
pełniących funkcję reaktywnych rozcieńczalników. kompozytom dobrą szczelność i siłę połączenia
Część materiałów złożonych, głównie materiały z tkankami zęba a jednocześnie pozwala na sto-
łączące i wiążące chemicznie dwuskładnikowe sowanie materiałów o dużej gęstości i zarazem
kompozyty do wypełnień, posiadają dostatecznie lepszych własnościach fizyko chemicznych.
niską lepkość (mikrolepkość), by wypełnić mikrore-
tencje w wytrawionym szkliwie i wytworzyć trwałe Czynniki wpływające na jakość połączenia materiałów
połączenie. Jednak uzyskanie dobrej szczelności kompozytowych ze szkliwem
w tych warunkach jest problematyczne. Połączenie pomiędzy trawionym szkliwem
Dla zapewnienia połączenia szkliwa z materiałem a materiałem odtwórczym powinno zapewnić
odtwórczym o lepszej szczelności stosuje się tzw. dostatecznie dużą siłę wiązania jak i szczelność
systemy wiążące. Są to płyny, o różnym stopniu eliminującą tzw.  przeciek brzeżny na granicy
mikrolepkości zawierające dimetakrylany zgodne wypełnienia i twardych tkanek zęba.
strona 12 Kwartalny Niezbędnik Edukacyjno-Informatyczny dla Stomatologów
Rola adhezji w połączeniu materiałów kompozytowych ze szkliwem zębów
Siła połączenia kompozytów ze szkliwem zębów zależy no właściwości materiałów kompozytowych,
jak i ich adhezji do szkliwa zębów. Kolejna,
od rodzaju stosowanego kwasu i czasu trawienia szkliwa
coraz częściej zalecana technika naświetlania, jest
określana mianem pulsacyjnej (ang. pulse de-
Siła połączenia kompozytów ze szkliwem zę- lay cure). Polega ona na wstępnym naświetlaniu
bów zależy od rodzaju stosowanego kwasu i cza- materiału światłem o małej intensywności rzę-
su trawienia szkliwa. Przy krótkich czasach du 200mW/cm� przez 2 6 sek. Uzyskane w ten
trawienia (do 15 sekund) nie stwierdzono sposób wstępnie spolimeryzowane wypełnienie
różnic w sile połączenia żywic ze szkliwem poddawane jest opracowaniu i polerowaniu w cią-
trawionym różnymi kwasami. Przedłużenie gu 3 5 min. Następnie prze 20  40sek. należy
czasu trawienia nie zwiększa siły adhezji dany kompozyt naświetlać światłem o dużej in-
żywic do szkliwa. Wyjątek stanowi kwas tensywności rzędu 500mW/cm�. Rezultatem tak
fosforowy, dla którego uzyskuje się znacznie przeprowadzonej procedury utwardzania ma być
wyższe niż dla innych kwasów wartości siły redukcja wielkości skurczu polimeryzacyjnego
połączenia w miarę wydłużania czasu tra- oraz wewnętrznych naprężeń przy jednoczesnym
wienia szkliwa (Fanchi i Breschi 1995, Holtan uzyskaniu dużej twardości materiału (Okoński
i wsp. 1995, Reifeis i wsp. 1995, Triolo i wsp. 2000). Naświetlanie pulsacyjne zdaniem nie-
1993). Dużą siłę adhezji uzyskuje się zarówno których autorów prowadzi także do obniżenia
trawiąc powierzchnię szkliwa kwasem fosforo- wielkości naprężenia skurczowego kompozytu
wym w stężeniach od 30% do 50% i kwasem cy- aż o 34% (Suh 1999). Podstawie badań wysnuto
trynowym, oraz łącząc bezpośrednio kompozyty wniosek, że technika pulsacyjna wpływa na lepszą
ze szkliwem jak i stosując systemy wiążące. adaptację materiału kompomerowego (Luo 2002).
Należy zwrócić szczególną uwagę na prawi- Zaobserwowano jednocześnie znacznie mniejsze
dłowe, zgodne z instrukcją producenta, stosowa- występowanie złamanych pryzmatów szkliwa w re-
nie systemów wiążących. Stwierdzono bowiem jonie brzegów, które nie zostały poddane zabiegowi
ograniczenie siły połączenia żywic z trawionym zukośnienia szkliwa. Możliwość eliminacja tego
szkliwem po pokryciu jego powierzchni niektóry- zjawiska może pomóc w ograniczeniu występo-
mi primerami fabrycznych systemów wiążących wania przebarwień brzeżnych, a w przypadku
(Hotta i wsp. 1992). Jednak niektóre żywice (pri- cienkich ścian ubytków zapobiec tworzeniu się
mery) poprzez wytworzenie chemicznych wiązań, miejsc będących potencjalnie punktem wyjścia do
znacząco zwiększają siłę połączenia kompozytów szerzenia się kohezyjnych pęknięć w szkliwie.
z trawionym szkliwem (Hadavi i wsp. 1993). Spośród metod ciągłego naświetlania na uwagę
zasługuje technika polimeryzacji kompozy-
Coraz częściej zalecana technika naświetlania, jest tów światłem o stopniowo wzrastającym
natężeniu (ang. ramp cure). Teoretycznie
określana mianem pulsacyjnej (ang. pulse delay cure)
zapewnia bowiem powolną polimeryzację a dzięki
temu redukcję naprężenia skurczowego oraz
Siła połączenia żywic z trawionym kwasem tworzenie długich łańcuchów polimeryzacyjnych
szkliwem zębów zależy także od sposobu polime- (lepsza stabilność kompozytu).
ryzacji materiału wypełniającego. W badaniach
uzyskano istotnie wyższą siłę połączenia Polimeryzacja światłem o stopniowo wzrastającym na-
żywic utwardzanych światłem laserowym
tężeniu (ang. ramp cure) zapewnia lepszą stabilność
w porównaniu z tradycyjnym sposobem
kompozytu
aktywacji polimeryzacji (światło halogeno-
we) (Shanthala i Munshi 1995). Udowodniono Uzyskanie dostatecznie dużej siły adhezji nie
także, że podczas polimeryzacji światłem jest równoznaczne z uzyskaniem szczelności po-
halogenowym, stosowanie w pierwszych 10 łączenia żywicy ze szkliwem zęba. Podejmowano
sekundach polimeryzacji światła o niższym prace nad poszukiwaniem substancji zdolnych
natężeniu (60%) ( soft start polimerisation ) do poprawy jakości połączenia kompozytu ze
jest korzystniejsze z punktu widzenia zarów- szkliwem zębów.
e-Dentico NUMER 1 (5) / 2005 strona 13
dr hab. n. med. Jerzy Sokołowski, dr n. med. Agnieszka Anna Pacyk
Temat na czasie |
Stosowano komonomery zdolne do chelatacji ograniczona ilość szkliwa. Dodatkowo wykazują
z jonami wapnia hydroksyloapatytów szkliwa czy niski moduł elastyczności i dlatego mogą lepiej
powierzchniowo czynne monomery lub wielo- sprostać specyficznym obciążeniom jakim podle-
funkcyjne komonomery, które za pośrednictwem gają wypełnienia w okolicy przyszyjkowej. Według
jonów metali (aluminium, miedzi, cynku, kobaltu Lu i wsp. (2004), którzy badali doświadczalny
czy niklu) zaadsorbowanych na powierzchni kompozyt o różnej procentowej zawartości wa-
szkliwa są w stanie wytworzyć połączenie z ma- gowej wypełniacza (10% 60%) ilość wypełniacza
teriałem odtwórczym. Jednak w odniesieniu ma wpływ na kinetyczno i fizyczno mechaniczny
do wiązania żywic z trawionym kwasem szkli- mechanizm powstawania naprężeń. W przedziale
wem zębów należy stwierdzić, że dzięki adhezji od 0% 50% zawartości wypełniacza zaobserwo-
mechanicznej wytworzone połączenie w strefie wano spadek naprężenia skurczowego i stopnia
kosmków i przemieszania jest tak silne, że ciała konwersji. Obecność wypełniacza wagowo po-
te nie dają się rozdzielić. Prace badawcze w za- wyżej 60% powodowała natomiast wzrost naprę-
kresie chemicznego wiązania trawionego kwasem żenia skurczowego. Autorzy podkreślają jednak,
szkliwa z kompozytami nie mają więc dużego że naprężenie skurczowe powstałe w efekcie kur-
praktycznego znaczenia. czenia się kompozytu zależy nie tylko od stopnia
Stosowanie systemów wiążących, które konwersji, ale i modułu elastyczności, który jest
teoretycznie mogą wchodzić w reakcję che- uzależniony od ilości wypełniacza. Do podobnych
miczną ze szkliwem, poprawia szczelność wniosków doszli także Aarnts i wsp.(1999) argu-
brzeżną zwłaszcza wtedy, gdy są stosowane mentując, że wzrost ilości wypełniacza korzystnie
dwukrotnie przed nałożeniem żywicy od- zmniejszający wielkość skurczu polimeryzacyjnego
twórczej i po jej spolimeryzowaniu. Więk- niekoniecznie prowadzi do obniżenia naprężeń
szość obecnie produkowanych kompozytowych skurczowych właśnie ze względu na wzrost mo-
materiałów wypełniających i odtwórczych po- dułu elastyczności.
siada dużą lepkość, tak więc systemy wiążące są
niezbędne w celu ich połączenia z trawionym
szkliwem. Trawienie szkliwa na pobrzeżach ubytku znacznie po-
Duży wpływ na szczelność połączenia po-
prawia szczelność i zapewnia dużą siłę adhezji
między szkliwem a materiałem odtwórczym
ma wielkość skurczu polimeryzacyjnego Również wielkość i kształt ubytku oraz tech-
oraz rozszerzalność termiczna materiału. nika jego wypełniania (polimeryzacja warstwowa,
Naprężenia powstające podczas reakcji poli- stosowanie  insertów ) mają wpływ na szczelność
meryzacji są dość duże bo w granicach od 2 wypełnień w warunkach klinicznych. Zgodnie
do 6 MPa (Suliman 1994). Determinują więc z rezultatami badań Feilzer i wsp. (1987) którzy
w dużym stopniu jakość połączenia pomiędzy wprowadzili pojęcie współczynnika konfiguracyj-
kompozytem, a szkliwem. W rezultacie mogą nego C (stosunek pomiędzy ilością powierzchni
doprowadzić nawet do jego zerwania. wypełnienia związanych z tkankami zęba, a liczbą
Duża zawartość nieorganicznych wypełniaczy powierzchni wolnych) połączenie z zębiną za
w masie kompozytu ma za zadanie między innymi pomocą zębinowych systemów wiążących ma
zmniejszyć wielkość skurczu polimeryzacyjnego szanse okazać się trwałym jeśli wartość C < 1.
i zapewnić szczelne połączenie. Jednak w przypad- Natomiast konsekwencje trudne do przewidzenia
ku niektórych materiałów złożonych zwiększona w warunkach klinicznych wiążą się z sytuacją,
ilość cząsteczek wypełniacza ma wpływ na wzrost gdy wartość C >1. Ogólnie przyjmuje się, że im
naprężenia skurczowego (Condon i Ferracane większa wartość współczynnika konfiguracyjne-
2000). Według autorów badających to zagadnienie go tym bardziej narasta naprężenie skurczowe
materiały kompozytowe o mniejszym udziale fazy i spada zdolność materiału do kompensacji tego
nieorganicznej cechują się korzystnym zmniejsze- zjawiska dzięki płynięciu. Najbardziej narażone
niem poziomu naprężenia skurczowego. Stąd ich na niepożądane skutki tego zjawiska są więc
szczególne predyspozycje do stosowania w ubyt- ubytki klasy I oraz V.
kach klasy V, gdzie dostępna dla adhezji jest tylko
strona 14 Kwartalny Niezbędnik Edukacyjno-Informatyczny dla Stomatologów
Rola adhezji w połączeniu materiałów kompozytowych ze szkliwem zębów
W praktyce klinicznej sposobem ograniczenia żywica adhezyjna przechodziła poza zarys ubyt-
naprężenia skurczowego w płaszczyz
nie wypeł- ku, a kwas działał na pryzmaty szkliwa w sposób
nienie tkanki twarde może być zaokrąglanie umożliwiający wytworzenie retencyjnego wzoru
kątów ubytku. trawienia. Dodatkowo zukośnienie likwiduje ewen-
Trawienie szkliwa na pobrzeżach ubytku znacz- tualną warstwę szkliwa bezpryzmatycznego. Takie
nie poprawia szczelność i zapewnia dużą siłę  adhezyjne opracowanie ubytku zmniejsza lub
adhezji. Zauważono, że skurcz polimeryzacyj- eliminuje przeciek brzeżny (Suliborski 1980).

ny może doprowadzić nie tylko do rozerwania
połączenia kompozytu ze szkliwem lecz także Adres autorów :
do pęknięcia szkliwa wokół pobrzeża ubytku, 92  213 A
ódz
, ul. Pomorska 251
powodując utratę szczelności wypełnienia. Dużą
rolę w powstaniu tych pęknięć przypisuje się Piśmiennictwo.
1. Aarnts M.P., A. Akinmade A., Feilzer A. J.: Effect of filler on contraction stress and volumetric
także metodom opracowania pobrzeża ubytku shrinkage. JADA. 1999. Abstr. 3014
2. Berry E.A., Ward M.: Bond strength of resin composite to air abraded enamel. Quint. Int. 1995.
(Suliborski 1980). 26. 8. 559 562.
3. Buonocore M.G.: A simple method of increasing adhesion of acrylic filling materials to enamel
Znaczenie rozszerzalności termicznej kom- surfaces. J. Dent. Res. 1955. 34. 849 853.
4. Buonocore M.G., Sheykholeslam Z., Glena R.: Evaluation of an enamel adhesive to prevent
pozytów wykazane zostało w badaniach szczel- marginal leakage: an in vitro study. J. Dent. Child. 1973. 40. 119 124.
5. Calais J.G., S�derholm K.J.M.: Influence of Filler Type and Water Exposure on Flexural Strength
ności rekonstrukcji przechowywanych w wodzie of Experimental Composite Resins. J.Dent. Res. 1988, 67, 5, 836.
6. Chigira H., Yukitani W., Hasegawa T., Manabe A., Itoh K., Hayakawa T., Debari K., Wakumoto
i poddanych cyklicznym zmianom temperatury. S., Hisamitsu H: Self etching dentin primers containing phenyl P. J. Dent. Res. 1994. 73.
7. Condon J. R. , Ferracane J.L. : Assessing the effect of composite formulation on polymerization
Większość testowanych materiałów wykazała stress. JADA. 2000. 131. 497 503.
8. Couvrat P.: Teoria adhezji. Kleje i technologia klejenia. Materiały polsko  francuskiego seminarium
utratę szczelności połączenia szkliwa z żywicą szkoleniowego. A
ódz
13 17 czerwiec 1994.
9. Fanchi M., Breschi L.: Effects of acid etching solutions on human enamel and dentin. Quint.
spowodowaną zarówno zmianami temperatury Int. 1995. 26. 6. 431 435.
10. Feilzer A., de Gees A. J., Davidson C. L.: Setting stress in composite resin in relation to confi-
jak i narażeniem na wilgoć. guration of the restoration. J. Dent. Res. 1987. 66. 1636 1639.
11. Fraunhofer J.A., Allen D.J., Orbell G.M.: Laser etching of enamel for direct bonding. Angle Or-
thod. 1993. 63. 1. 73 76.
12. Gwinnett A.J., Yu S.: Effect of long term water storage on dentin bonding. Am. J. Dent. 1995.
Dużą rolę w otrzymaniu dobrej styczności brzeżnej od- 8. 2. 109 111.
13. Hadavi F., Hey J.H., Ambrose E.R., Louie P.W., Shinkewski D.J.: The effect of dentin primer on
the shear bond strength between composite resin and enamel. Oper. Dent. 1993. 18. 2. 61 65.
grywa odpowiednie przygotowanie powierzchni brzegów
14. Hamilton W.J.Jr., Judd G., Ansell G.S.: Mechanism of acid attack in human enamel as determined
by electron optical instrumentation analysis. J. Dent. Res. 1972. 51. 5. 1407 1420.
15. Holtan J.R., Nystrom G.P., Phelps R.A., Anderson T.B., Becker W.S.: Influence of different
ubytku
etchants and etching times on shear bond strength. Oper. Dent. 1995. 20. 3. 94 99.
16. Hotta K., Mogi M., Miura F., Nakabayashi N.: Effect of 4 MET on bond strength and penetration
Dużą rolę w otrzymaniu dobrej styczności of monomers into enamel. Dent. Mater. 1992. 8. 3. 173 175.
17. Kuczmaszewski J.: Podstawy konstrukcyjne i technologiczne oceny wytrzymałości adhezyjnych
brzeżnej odgrywa odpowiednie przygotowanie połączeń metali. Politechnika Lubelska. Wydawnictwo Uczelniane. Lublin 1995.
18. Lu H., Stansbury J.W., Bowman C. N.: Filler effect on shrinkage stress and in situ polymerization
powierzchni brzegów ubytku. Zarówno otrzyma- kinetics. JADA/CADR 82 nd General Session. 2004. Abstr. 0059.
19. Luo Y., Lo E.C.M, Wei S.H.Y., Tay F.R.: Comparison of pulse activation vs conventional light curing
ny wzór trawienia powierzchni szkliwa jak i sam on marginal adaptation of a compomer conditioned using a total etch or a self etch technique.
Dent. Mater. 2002. 18. 36 48.
kształt pobrzeża ubytku, niezależnie od innych
20. Okoński P.: Polimeryzacja światłutwardzalnych materiałów kompozycyjnych przegląd piśmien-
nictwa. Nowa Stomatologia. 2000. 14. 4. 18 21.
czynników, decyduje o wynikach klinicznych.
21. Opdam N., Roeters F., Feilzer A., Verdonschot E.: Marginal integrity and postoperative sensitivity
in Class 2 resin composite restorations in vivo. J. Dent. 1998. 26. 7. 555 562.
Często mimo trawienia nie uzyskuje się odpo-
22. Perdigao J., Lopes L., Lambrechts P., Leitao J., Van Meerbeek B.,Vanherle G.: Effects of a self etching
primer on enamel shear bond strengths and SEM morphology Am. J. Dent. 1997. 10. 3. 141 146.
wiednio retencyjnej powierzchni szkliwa (Suli-
23. Pigoń K., Ruziewicz Z.: Chemia fizyczna. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa 1993.
24. Reifeis P.E., Cochran M.A., Moore B.K.: An in vitro shear bond strength study of enamel/dentin
borski 1980). To z kolei wpływa między innymi bonding systems on enamel. Oper. Dent. 1995. 20. 5. 174 179.
25. Retief D.H.: Effect of conditioning the enamel surface with phosphoric acid. J. Dent. Res. 1973.
na możliwość wytworzenia dostatecznie długich 52. 2. 333 341.
26. Retief D.H.: A comparative study of three etching solutions: effects on enamel surface and
kosmków warunkujących zarówno dobrą adhe- adhesive  enamel interface. Oral Rehab. 1975. 2. 75 96.
27. Shanthala B.M., Munshi A.K.: Laser vs visible light cured composite resin: an in vitro shear
zję jak i styczność brzeżną. W szkliwie o budowie bond study. J. Clin. Pediatr. Dent. 1995. 19. 2. 121 125.
28. Silverstone L.M.: Fissure sealants. Laboratory studies. Caries Res. 1974. 8. 1. 2 26.
bezpryzmatycznej nie stwierdza się strefy prze-
29. Sokołowski J., Suliborski S.: Kliniczna i laboratoryjna ocena żywiczych systemów adhezyjnych
opartych na kwaśnych monomerach (Liner Bond 2, Lner Bond 2 V i SE Bond. Annales Academiae
mieszania, a kosmki jeśli w ogóle występują, osią- Medicae Silesiensis, Supl.31, 259 263, Katowice 2000.
30. Suh B.I., Feng L., Wang Y., Cripe C., Cincione F., De Rjik W.: The effect of the pulse delay cure
gają jedynie długość 7 8 �m. Podobnie w szkliwie technique on residual strain in composites. Compend. Contin. Educ. Dent. 1999. 20. (2 suppl.).
4 12.
o dużej zawartości fluoru nie stwierdza się zupełnie
31. Suliborski S.: Materiały kompozytowe w protetyce stomatologicznej. Badania kliniczne i do-
świadczalne. Praca habilitacyjna. A
ódz
1980.
obecności strefy kosmków. Dlatego też dużą rolę
32. Suliman A., Boyer D., Lakes R.S.: Polymerization shrinkage of composite resins: Comparison
with tooth deformation. J. Prosth. Dent. 1994. 71. 1. 7 12.
odgrywa opracowanie odpowiedniego kształtu
33. Triolo P.T. Jr., Swift E.J. Jr., Mudgil A., Levine A.: Effects of etching time on enamel bond
strengths. Am. J. Dent. 1993. 6. 6. 302 304.
pobrzeża ubytku, stwarzające odpowiednio dużą
34. Van Meerbeek B., Peumans M., Gladys S., Braem M., Lambrechts P., Vanherle G.: Three year
clinical effectivenes of four total etch dentinal adhesive systems in cervical lesions. Quint. Int.
płaszczyznę przylegania i możliwość dobrego wy- 1996. 27. 11. 775 784.
35. Wang T., Nakabayashi N.: Effect of 2 (methacrylaxy)ethyl phenyl hydrogen phosphate on adhesion
trawienia powierzchni szkliwa. Zdaniem wielu to dentin. J. Dent. Res. 1991. 70. 1. 59 66.
autorów pobrzeże ubytku powinno być zukośnione Piśmiennictwo dostępne również w formie elektronicznej na stronie
(nadając mu kształt spodka lub kielicha) tak, aby www.e-Dentico.pl
e-Dentico NUMER 1 (5) / 2005 strona 15