Przedmiot
ekonomii politycznej
Pojęcia wstępne
Ekonomia polityczna albo ekonomia spoÅ‚eczna jest naukÄ… o spo­
Å‚ecznych prawach rzÄ…dzÄ…cych produkcjÄ… i podziaÅ‚em material­
nych środków zaspokojenia potrzeb ludzkich.
2.1.1
Potrzeby człowieka i środki ich zaspokojenia
CzÅ‚owiek, który żyje w spoÅ‚eczeÅ„stwie znajdujÄ…cym siÄ™ na pe­
wnym szczeblu historycznego rozwoju, ma różnego rodzaju po­
trzeby, jak żywność, odzież, mieszkanie, wychowanie dzieci, roz­
rywki i wiele innych. Część tych potrzeb ma charakter potrzeb
biologicznych, których zaspokojenie jest niezbÄ™dne dla życia. In­
ne potrzeby sÄ… wynikiem współżycia ludzi w spoÅ‚eczeÅ„stwie, wy­
tworem zespoÅ‚u warunków, które okreÅ›lamy mianem kultury da­
nego spoÅ‚eczeÅ„stwa. Nawet potrzeby biologiczne czÅ‚owieka przy­
bierają charakter i postać zależną od kultury społeczeństwa,
w którym ludzie żyją. Potrzeby bywają indywidualne albo zbio-
14
* 211
Iową. Taka celowa i świadoma działalność różni człowieka od
rowe. Potrzeby zbiorowe, jak np. potrzeba zapewnienia bezpie­
zwierząt2. Składa się ona z rozmaitego rodzaju czynności, które
czeÅ„stwa oraz wiele potrzeb z dziedziny rozrywek, sÄ… bezpoÅ›red­
określamy mianem pracy. Przez pracę człowiek oddziaływa na
nim wynikiem społecznego współżycia ludzi. Potrzeby ludzkie,
przyrodÄ™, przeksztaÅ‚ca jÄ… stosownie do swoich potrzeb. Równo­
chociaż pierwotnie wyrosÅ‚y z potrzeb biologicznych, sÄ… wiÄ™c wy­
cześnie jednak przez pracę człowiek kształtuje i siebie,  kształci
tworem społecznego współżycia ludzi i zależą od określonego
siÄ™", nabiera i rozwija w sobie umiejÄ™tność wykonywania roz­
szczebla rozwoju społeczeństwa ludzkiego.
maitych czynności.  Praca  powiada Marks  jest przede
Do zaspokojenia potrzeb ludzkich niezbÄ™dne sÄ… materialne przed­
wszystkim procesem zachodzÄ…cym miÄ™dzy czÅ‚owiekiem a przyro­
mioty, jak chleb, odzież, domy, węgiel, filmy, książki, kostiumy
dÄ…, procesem, w którym czÅ‚owiek poprzez swojÄ… dziaÅ‚alność rea­
karnawałowe, chodniki, latarnie uliczne, autobusy, szkoły i wiele
lizuje, reguluje i kontroluje wymianÄ™ materii z przyrodÄ…. Przyro­
innych. Przedmioty te nazywamy dobrami. Dobra sÄ… to wiÄ™c ma­
dzie przeciwstawia się sam jako siła przyrody... Oddziałując... na
terialne środki zaspokojenia potrzeb ludzkich. Środki te człowiek
przyrodę zewnętrzną i zmieniając ją, człowiek zmienia zarazem
czerpie z otaczającej go przyrody. Niektóre środki zaspokojenia
swojÄ… wÅ‚asnÄ… naturÄ™. Rozwija drzemiÄ…ce w niej moce i podpo­
potrzeb, jak np. powietrze potrzebne do oddychania, sÄ… bezpo­
rządkowuje grę tych sił swej własnej zwierzchności"s.
średnio dane przez przyrodę w postaci nie wymagającej żadnej
I działalności ludzkiej dla ich przyswojenia *. Ponieważ nie są one
przedmiotami działalności ludzkiej, ekonomia polityczna nimi się
nie zajmuje. Olbrzymia natomiast wiÄ™kszość Å›rodków zaspoko­
2.1.3
jenia potrzeb jest otrzymywana z przyrody drogÄ… wydobywania,
Środki produkcji i środki spożycia
przerabiania, przeksztaÅ‚cania cech fizycznych, chemicznych i bio­
logicznych, przemieszczania w przestrzeni i przechowywania w
Produkcja opiera siÄ™ tedy na pracy. Przy pracy czÅ‚owiek posÅ‚u­
czasie.
guje się jednak rozmaitymi materialnymi przedmiotami, które na-
2
Większość zwierząt korzysta z otaczającej przyrody bezpośrednio, bez
2.1.2
jej przystosowania do swoich potrzeb. W tak zwanych społeczeństwach
zwierzÄ™cych, spotykanych np. u mrówek lub termitów, przystosowa­
Produkcja, praca
nie środowiska do potrzeb życiowych (np. budowa mrowisk) odbywa
siÄ™ na podstawie nieÅ›wiadomego instynku, a nie jako rezultat Å›wiado­
DziaÅ‚alność ludzkÄ…, przystosowujÄ…cÄ… zasoby i siÅ‚y przyrody w ce­
mie celowej działalności. Zob. L. Krzywicki, Rozwój społeczny wśród
lu wytwarzania dóbr, określamy mianem produkcji, dobra zaś
zwierzÄ…t i u rodzaju ludzkiego. Studia socjologiczne, Warszawa 1951,
otrzymane wskutek takiej działalności nazywamy produktami.
s. 193 200. Stwierdził to już Marks, który pisze:  Pająk na przykład
Z tego co powiedziano wynika, że wszystkie dobra, którymi zaj­
dokonuje czynnoÅ›ci podobnych do czynnoÅ›ci tkacza, pszczoÅ‚a zaÅ› bu­
dową swoich komórek woskowych mogłaby zawstydzić niejednego bu-
muje siÄ™ ekonomia polityczna, sÄ… produktami. Gdy myÅ›limy o ma­
downiczego-człowieka. Ale nawet najgorszy budowniczy tym z góry
terialnych przedmiotach jako o środkach zaspokojenia potrzeb
różni się od pszczoły, że zanim zbuduje komórkę z wosku, musi ją
ludzkich, nazywamy je dobrami; gdy myÅ›limy o nich jako o re­
przedtem zbudować we wÅ‚asnej gÅ‚owie... Robotnik nie tylko uskutecz­
zultacie dziaÅ‚alnoÅ›ci ludzkiej zwanej produkcjÄ…, nazywamy je pro­
nia zmianę formy tego, co otrzymał od przyrody; w tym co mu dała
duktami. przyroda urzeczywistnia zarazem swój cel, który mu jest znany, który
jest dla niego prawem określającym sposób jego działania i któremu
, Produkcja jest działalnością ludzką przystosowującą zasoby i si-
musi podporządkować swoją wolę". K. Marks, Kapitał, t. I, Warszawa
) ły przyrody do potrzeb ludzkich. Jest działalnością świadomą i ce-
1950, s. 189.
3
1
K. Marks, Kapitał, t. I, s. 188.
Przedmioty takie określa się często mianem  dóbr wolnych".
213
212
zywamy Å›rodkami produkcji. SÄ… to przedmioty takie jak: pÅ‚ugi, tu konsumpcji. SÄ… one zużywane w toku produkcji  albo jedno­
zwierzÄ™ta robocze, maszyny, budynki przemysÅ‚owe, wagony, okrÄ™­ razowo (jak np. surowce), albo stopniowo (jak np. maszyny).
ty, ruda żelaza, stal, siarka i inne. Åšrodki produkcji jednego ro­ Przez analogiÄ™ okreÅ›lamy czÄ™sto takie zużywanie Å›rodków pro­
dzaju są przerabiane w procesie pracy i nazywamy je wówczas, dukcji mianem konsumpcji produkcyjnej4. Nie jest to jednak
przedmiotami pracy. Przedmiotami pracy sÄ… bogactwa natural­ konsumpcja w Å›cisÅ‚ym tego sÅ‚owa znaczeniu i dla odróżnienia'
lepiej mówić o zużyciu (jednorazowym) lub zużywaniu (stopnio­
ne, jak ziemia, zwierzyna leśna, węgiel w kopalniach itp. oraz
wym) środków produkcji.
surowce i półprodukty, jak bawełna, niewykończone maszyny
i inne. Å›rodki produkcji drugiego rodzaju sÅ‚użą do przeksztaÅ‚­
cania, przerabiania przedmiotów pracy. NazywajÄ… siÄ™ one Å›rod­
2.1.4
kami pracy. Jako przykład można wymienić przede wszystkim
narzÄ™dzia pracy, tj. przedmioty specjalnie przystosowane do wy­
Społeczny charakter produkcji i podziału
konania danej czynnoÅ›ci, jak np. topory, piÅ‚y, maszyny, apara­
Produkcja materialnych Å›rodków zaspokajania potrzeb ma cha­
tura chemiczna, lokomotywy. Åšrodkami pracy sÄ… również przed­
rakter społeczny, jest zawsze produkcją społeczne. Robinson Cru-
mioty, które nie są wprawdzie narzędziami, są jednak potrzebne
zoe, produkujący w odosobnieniu od społeczeństwa ludzkiego,
przy używaniu narzędzi. Są to między innymi budynki, składy,
jest fikcją, która nie ma odpowiednika w rzeczywistości. Dlatego
porty, drogi, a także ziemia (która jednocześnie może też być
Marks, który pierwszy przeprowadziÅ‚ konsekwentnÄ… analizÄ™ spo­
przedmiotem pracy).
Å‚ecznego charakteru produkcji, powiada:  Jednostki produkujÄ…­
Środki produkcji nie służą bezpośrednio do zaspokajania potrzeb
ce w społeczeństwie  zatem produkcja jednostek określona
ludzkich. Służą jednak temu celowi pośrednio, gdyż są niezbędne
społecznie, taki jest naturalnie punkt wyjścia... Im głębiej cofamy
do produkcji dóbr, które sÄ… Å›rodkami zaspokojenia potrzeb. Dla­
siÄ™ w dzieje, tym bardziej wystÄ™puje jednostka, a zatem jednost­
tego uważamy środki produkcji także za dobra, tj. za materialne
ka produkująca, jako niesamodzielna, przynależna do większej
Å›rodki zaspokojenia potrzeb. Aby uwydatnić różnicÄ™ miÄ™dzy Å›rod­
całości... Skoro więc mowa o produkcji, to zawsze o produkcji
kami produkcji, które tylko poÅ›rednio sÅ‚użą do zaspokojenia po­
na okreÅ›lonym szczeblu rozwoju spoÅ‚ecznego  o produkcji spo­
trzeb, a środkami służącymi do tego celu bezpośrednio, nazywamy
Å‚ecznych jednostek" 5.
pierwsze dobrami produkcyjnymi, a drugie dobrami konsumpcyj­
SpoÅ‚eczny charakter produkcji wynika ze spoÅ‚ecznego charakte­
nymi albo Å›rodkami spożycia. Nieraz używa siÄ™ też wyrażenia do­
ru pracy. Ludzie, którzy produkujÄ… dobra, nie pracujÄ… w odosob­
bra pośrednie i dobra bezpośrednie; od razu wyjaśnia ono o co
nieniu. Praca poszczególnych jednostek zazÄ™bia siÄ™ i Å‚Ä…czy: lu­
chodzi. Różnica miÄ™dzy dobrami produkcyjnymi a dobrami kon­
dzie współpracujÄ… ze sobÄ… i pracujÄ… wzajemnie dla siebie. Współ­
sumpcyjnymi, czyli miÄ™dzy Å›rodkami produkcji a Å›rodkami spo­
praca ludzi w produkcji nazywa siÄ™ kooperacjÄ…; praca ludzi wza­
życia, nie jest różnicą rzeczową. Ten sam przedmiot (np. węgiel)
jemnie dla siebie odbywa się w postaci podziału pracy, dzięki
może być Å›rodkiem produkcji albo Å›rodkiem spożycia. Rozróż­
któremu poszczególne jednostki specjalizujÄ… siÄ™ w pewnych ro­
nienie dóbr produkcyjnych i konsumpcyjnych jest rozróżnieniem
dzajach pracy. W ten sposób praca jednostki jest tylko częścią
funkcjonalnym: wskazuje na różną funkcję dóbr w zaspokajaniu
łączącej się i powiązanej wzajemnie pracy wszystkich członków
potrzeb ludzkich.
Sam akt zaspokajania potrzeb nazywamy konsumpcjÄ… albo spo­
4
Tamże, s. 194.
życiem. Dobra konsumpcyjne sÄ… używane w konsumpcji albo jed­ 5
K. Marks, Wprowadzenie do krytyki ekonomii polityczne], w.: Przy­
norazowo (jak np. żywność), albo stopniowo (jak np. odzież). Do­
czynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1955, s. 225
bra produkcyjne czyli środki produkcji, nie stanowią przedmio- 227.
215
214
czyli pracy, np. pracy sprzedawcy w sklepie lub pracy osoby
społeczeństwa; jest częścią pracy społecznej, której wytworem są
przydzielajÄ…cej produkty w naturze. Ponadto istniejÄ… takie czyn­
dobra sÅ‚użące bezpoÅ›rednio lub poÅ›rednio do zaspokojenia po­
noÅ›ci ludzkie, czyli rodzaje pracy, które bezpoÅ›rednio zaspoka­
trzeb ludzkich w społeczeństwie.
jajÄ… potrzeby ludzkie, bez uprzedniego wytworzenia materialnych
Produkty są tedy wytworem pracy społecznej, mają więc także
przedmiotów, czyli dóbr, np. czynności artysty lub nauczyciela.
charakter społeczny. Służą one  bezpośrednio lub pośrednio 
Ani praca zwiÄ…zana z podziaÅ‚em produktów, ani czynnoÅ›ci bez­
do zaspokajania indywidualnych lub zbiorowych potrzeb ludzi
poÅ›rednio zaspokajajÄ…ce potrzeby ludzkie nie wytwarzajÄ… mate­
żyjących w społeczeństwie. W tym celu odbywa się podział, czyli
rialnych przedmiotów, tj. dóbr, czyli produktów. Dlatego określa
dystrybucja produktów miÄ™dzy czÅ‚onków spoÅ‚eczeÅ„stwa. Częścio­
się je zazwyczaj mianem pracy nieprodukcyjnej w odróżnieniu od
wo jest to podziaÅ‚ miÄ™dzy jednostki, zwiÄ…zany z konsumpcjÄ… in­
pracy produkcyjnej7, która wytwarza przedmioty materialne.
dywidualnÄ…, częściowo zaÅ› miÄ™dzy zorganizowane grupy jedno­
Wszelkie czynności związane bezpośrednio lub pośrednio (np.
stek (np. gminy, zwiÄ…zki, instytucje), zwiÄ…zany z konsumpcjÄ…
przy podziale produktów) z zaspokojeniem potrzeb ludzkich, ale
zbiorową. Rzecz jasna, że podział ma charakter społeczny, jest
nie sÅ‚użące bezpoÅ›rednio do wytwarzania przedmiotów, nazywa­
bowiem z natury swojej aktem spoÅ‚ecznym. Na różnych szcze­
my usÅ‚ugami. Dla uproszczenia bÄ™dziemy w dalszym ciÄ…gu mó­
blach historycznego rozwoju spoÅ‚eczeÅ„stwa podziaÅ‚ przybiera róż­
wili w skrócie o pracy w znaczeniu pracy produkcyjnej, tj. pra­
ne formy. JednÄ… z takich form, szczególnie ważnÄ… w historii spo­
cy przy produkcji przedmiotów materialnych oraz o usługach,
Å‚ecznej, jest wymiana produktów. Nie jest to jednak jedyna for­
gdy chodzi o wszelkie inne czynności związane z zaspokojeniem
ma podziału spotykana w historii6.
potrzeb ludzkich.
Wykonywanie usług również wymaga materialnych przedmiotów,
" " " "
2.1.5 jak np. lokale i pomoce szkolne, sale kinowe i filmy, narzędzia
lekarskie, instrumenty muzyczne itp. Przedmioty takie nazywamy
Praca produkcyjna i nieprodukcyjna (usługi)
środkami świadczenia usług. Szczególnie ważny rodzaj środków
świadczenia usług stanowią środki dystrybucji, jak np. lokale
PodziaÅ‚ produktów jest również dziaÅ‚alnoÅ›ciÄ… ludzkÄ…, która wy­
sklepowe, półki, kasy. Ponieważ Å›wiadczenie usÅ‚ug zaspokaja po­
maga dokonywania pewnych świadomych i celowych czynności,
trzeby ludzkie nie wytwarzajÄ…c jednak materialnych przedmio­
6
Fryderyk Engels okreÅ›liÅ‚ ekonomiÄ™ politycznÄ… jako naukÄ™  o pra­
tów, czyli dóbr, należy uważać Å›rodki Å›wiadczenia usÅ‚ug za do­
wach rzÄ…dzÄ…cych produkcjÄ… i wymianÄ… materialnych Å›rodków utrzy­
bra konsumpcyjne, Å›rodki te sÄ… stosowane i zużywane w toku za­
mania w spoÅ‚eczeÅ„stwie ludzkim". Zob. F. Engels, Anty-Duhring, War­
spokajania potrzeb.
szawa 1956, s. 163. Odpowiada to całkowicie przyjętemu powyżej przez
nas okreÅ›leniu. ZastÄ…piliÅ›my tylko wyraz  wymiana" wyrazem  po­
dział". Z dalszego tekstu Engelsa wynika, że przez  wymianę" rozumie
on po prostu  podział". Ponieważ jednak na ogół wyraz  wymiana"
2.1.6
jest używany w sensie powyższym tylko dla oznaczenia pewnej histo­
rycznej formy podziału, używamy w naszym określeniu przedmiotu
Ekonomia polityczna  nauka o społecznych prawach
ekonomii politycznej słowa  podział". Czytelnik zauważa także, że
gospodarowania
użyte przez Engelsa wyrażenie  materialne środki utrzymania" zostało
zastÄ…pione w naszym okreÅ›leniu wyrażeniem  materialne Å›rodki zaspo­
Przedmiotem ekonomii politycznej są społeczne prawa produkcji
kojenia potrzeb". Wyrażenie użyte przez Engelsa może wywoÅ‚ać wra­
żenie, że chodzi tylko o środki zaspokojenia potrzeb biologicznych,
i podziału. Ekonomia polityczna zajmuje się więc społecznymi
z wyłączeniem środków zaspokojenia innych potrzeb. Tego, rzecz jasna,
Engels nie miał na myśli, co wynika z całości jego pracy. " > K. Marks, Kapitał, t. I, s. 192.
217
216
rządzonych, wynikający ze sprawowania władzy politycznej, lub
prawami wytwarzania dóbr i doprowadzania ich do rÄ…k konsu­
stosunek nauczyciela do ucznia, wynikajÄ…cy z procesu nauczania.
mentów, czyli spożywców, tj. do rąk ludzi, którzy za pomocą
Stosunki spoÅ‚eczne, które zawiÄ…zujÄ… siÄ™ w procesie gospodar­
tych dóbr zaspokajajÄ… swoje indywidualne lub zbiorowe potrze­
czym, różnią się tym od innych rodzajów stosunków społecznych,
by. Sam akt konsumpcji, czyli spożycia, leży poza obrÄ™bem eko­
że powstajÄ… za poÅ›rednictwem przedmiotów materialnych, sÅ‚u­
nomii politycznej. Należy do biologii, higieny, kultury material­
nej, pedagogiki, psychologii oraz innych dziedzin wiedzy i prak­ żących do zaspokojenia potrzeb: za poÅ›rednictwem Å›rodków pro­
tycznych umiejÄ™tnoÅ›ci. Konsumpcja dóbr (oraz usÅ‚ug) stanowi dukcji albo dóbr konsumpcyjnych. Takie stosunki spoÅ‚eczne, któ­
wiÄ™c granicÄ™, do której siÄ™ga dziedzina zainteresowania ekono­ re powstajÄ… za poÅ›rednictwem dóbr materialnych, czyli rzeczy,
mii politycznej. Produkcję i podział dóbr, które stanowią dwie nazywamy stosunkami ekonomicznymi. Jak powiada Engels:
dziedziny spoÅ‚ecznej dziaÅ‚alnoÅ›ci ludzkiej, można okreÅ›lić wspól­  stosunki te sÄ… zawsze zwiÄ…zane z rzeczami" 9. Rzeczy, przed­
nÄ… nazwÄ… dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej albo po prostu gospodaro­
mioty materialne, występują tu jako spoidła więzi społecznej
wania. Można wiÄ™c powiedzieć, że ekonomia polityczna jest nau­
między ludz
mi10.
kÄ… o spoÅ‚ecznych prawach dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej albo, jesz­
Stosunki ekonomiczne można wiÄ™c przedstawić w postaci sche­
cze proÅ›ciej, że jest naukÄ… o spoÅ‚ecznych prawach gospodarowa­
matu:
nia 8.
człowiek rzecz < człowiek
Produkcja i podziaÅ‚ dóbr, czyli gospodarowanie, nie sÄ… jednora­
zowym aktem. StanowiÄ… one dziaÅ‚alność ludzkÄ… stale siÄ™ powta­
Częścią składową stosunków ekonomicznych są pewne stosunki
rzajÄ…cÄ…. Dlatego mówimy o procesie produkcji i podziaÅ‚u, o pro­
czÅ‚owieka do rzeczy, takie mianowicie, które stanowiÄ… ogniwo po­
cesie gospodarczym. Przez proces rozumiemy tutaj stale powta­
średniczące w stosunkach między ludz
mi. W procesie produkcji
rzajÄ…cÄ… siÄ™ dziaÅ‚alność ludzkÄ…. Dopiero w procesie, w staÅ‚ym po­
te stosunki człowieka do rzeczy  to stosunki między nakładem
wtarzaniu siÄ™ dziaÅ‚alnoÅ›ci ludzkiej, mogÄ… wystÄ…pić prawidÅ‚owoÅ›­
pracy a iloÅ›ciÄ… wytworzonych produktów, czyli wydajność pra­
ci. Dlatego, ściśle mówiąc, zadaniem ekonomii politycznej jest
cy. W procesie podziaÅ‚u sÄ… to stosunki miÄ™dzy potrzebami ludz­
badanie prawidłowości tego procesu, badanie społecznych praw
kimi a poszczególnymi produktami, czyli użyteczność, zwana tak-
rzÄ…dzÄ…cych procesem gospodarczym.
9
F. Engels, Karol Marks. Przyczynek do krytyki ekonomii politycz­
nej. K. Marks, F. Engels, DzielÄ… wybrane, Warszawa 1949, t. I,
s. 349.
2.1.7
10
Zob. L. Krzywicki, Rozwój spoÅ‚eczny wÅ›ród zwierzÄ…t i u rodzaju ludz­
Stosunki ekonomiczne
kiego. Studia socjologiczne, jw., s. 201 i nast.; tegoż autora Rozwój
kultury materialnej, wiÄ™zi spoÅ‚ecznej i poglÄ…du na Å›wiat,  Åšwiat i CzÅ‚o­
W procesie gospodarczym zawiÄ…zujÄ… siÄ™ pewne, mniej lub wiÄ™­ wiek", Warszawa 1912, zesz. III, s. 86. Warto może przytoczyć nastÄ™­
pujÄ…cy obrazowy przykÅ‚ad, jaki podaje Krzywicki na s. 86 ostatnio wy­
cej stałe, stosunki między ludz
mi, tj. pewne stosunki społeczne.
mienionej pracy:  Wejdz
my do urzędu hipotecznego jakiego bądz
mia­
Stosunki spoÅ‚eczne  to okreÅ›lone rodzaje staÅ‚ego, tj. stale po­
sta. Cóż tam ujrzymy? Olbrzymie ksiÄ™gi zaopatrzone numerami kolej­
wtarzającego się wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie przez
nymi, z których każda odpowiada jednemu z domów. BadajÄ…c zawar­
stale powtarzajÄ…cÄ… siÄ™ dziaÅ‚alność okreÅ›lonego typu. BywajÄ… roz­
tość ksiąg, ujrzymy, iż opiewają o długach i zobowiązaniach ciążących
maitego rodzaju stosunki społeczne, np. stosunek rządzących do na kamienicy, tj. przedstawiają jej życiorys przeszły i stan teraz
niejszy.
Nazwiska właścicieli i^ wierzycieli zmieniają się, ale księga pozostaje
8
tak samo niezmienna, jak kamienica". Domy są tutaj spoidłem więzi
Zob. Uwaga o historii nazwy  ekonomia polityczna" i nazw pokrew­
społecznej między ludz
mi.
nych, umieszczona na końcu niniejszego rozdziału.
219
218
że wartoÅ›ciÄ… użytkowÄ… u. Wymienione stosunki czÅ‚owieka do rze­ rodÄ™ i ksztaÅ‚towania siÄ™ samego czÅ‚owieka przy tej dziaÅ‚alnoÅ›ci;
w procesie, jak mówił Marks,  wymiany materii człowieka
czy wchodzÄ… w zakres ekonomii politycznej o tyle, o ile stano­
z przyrodÄ…". Stosunki produkcji sÄ… po prostu rezultatem spo­
wią ogniwo stosunków ekonomicznych między ludz
mi; inaczej
Å‚ecznego charakteru pracy, rezultatem tego, że w procesie pro­
mówiÄ…c, w zakres ekonomii politycznej wchodzi \ich aspekt spo­
dukcji istnieje kooperacja i podział pracy między ludz
mi. Wyni­
łeczny. Natomiast aspekt czysto rzeczowy stosunku człowieka do
ka stąd, że stosunki produkcji zależą od stosunku człowieka do
rzeczy nie stanowi przedmiotu badań ekonomii politycznej: przy
rzeczy, które powstajÄ… w procesie produkcji, mianowicie od spo­
stosunkach czÅ‚owieka do rzeczy powstajÄ…cych w procesie pro­
sobu, w jaki czÅ‚owiek oddziaÅ‚ywa na przyrodÄ™ i w toku tego od­
dukcji, ich aspekt rzeczowy należy do techniki (techniki przemy­
działywania sam się kształtuje.
słowej, agronomii, technologii transportu itp.), przy stosunkach
czÅ‚owieka do rzeczy powstajÄ…cych w procesie podziaÅ‚u należy on Sposób i Å›rodki oddziaÅ‚ywania czÅ‚owieka na przyrodÄ™ w proce­
częściowo do technologii (np. techniki handlu, towaroznawstwa), sie produkcji oraz zwiÄ…zane z tym oddziaÅ‚ywaniem uksztaÅ‚towa­
nie człowieka określił Marks mianem sił wytwórczych. Ponieważ
a częściowo do biologii i higieny, psychologii itp.
proces produkcji ma charakter spoÅ‚eczny, taki też charakter ma­
Można wiÄ™c powiedzieć, że ekonomia polityczna  badajÄ…c spo­
ją siły wytwórcze: są one społecznymi siłami wytwórczymi.
Å‚eczne prawa rzÄ…dzÄ…ce procesem gospodarczym  zajmuje siÄ™
Społeczne siły wytwórcze są to więc techniczne metody produkcji,
pewnym szczególnym rodzajem stosunków spoÅ‚ecznych, miano­
Å›rodki produkcji, a zwÅ‚aszcza narzÄ™dzia pracy, jak również do­
wicie stosunkami ekonomicznymi, co obejmuje także stosunki
świadczenie ludzi i ich umiejętność posługiwania się środkami
i człowieka do rzeczy, które stanowią ogniwo stosunków ekono-
produkcji, wreszcie sami ludzie, którzy takie doÅ›wiadczenie i ta­
I micznych. IstniejÄ… dwa rodzaje stosunków ekonomicznych. Pierw­
kÄ… umiejÄ™tność posiadajÄ…. Innymi sÅ‚owy: spoÅ‚eczne siÅ‚y wytwór­
sze powstajÄ… w procesie produkcji, i te nazywamy stosunkami
cze  to zespół wszystkich czynników, które stanowiÄ… o wydaj­
produkcji, drugie powstają w procesie podziału, i nazywamy je
noÅ›ci spoÅ‚ecznej pracy na danym szczeblu historycznego rozwo­
stosunkami podziaÅ‚u albo stosunkami dystrybucji; w szczegól­
ju spoÅ‚eczeÅ„stwa; wyrażajÄ… one  potencjaÅ‚ produkcyjny spoÅ‚e­
nym przypadku, kiedy podziaÅ‚ przybiera historycznÄ… postać wy­
czeństwa".
miany, stosunki podziału nazywamy stosunkami wymiennymi12.
Można rozróżnić rzeczowe siÅ‚y wytwórcze i ludzkie siÅ‚y wytwór­
cze 1S. Pierwsze i drugie ksztaÅ‚tujÄ… siÄ™ w Å›cisÅ‚ej ze sobÄ… współza­
leżnoÅ›ci, ludzie bowiem tworzÄ… Å›rodki produkcji i metody tech­
2.1.8
niczne ich stosowania, a zarazem umiejętności ludzkie kształtują
Stosunki produkcji i społeczne siły wytwórcze
siÄ™ przy praktycznym wytwarzaniu i używaniu Å›rodków produk­
cji. Marks używa też terminu  materialne siły wytwórcze"14,
Cechą szczególną stosunków produkcji jest to, że kształtują się
podkreÅ›lajÄ…c w ten sposób, że siÅ‚y wytwórcze sÄ… wyrazem stosun­
one przy pracy, tj. w procesie oddziaływania człowieka na przy-
ku człowieka do przyrody, czyli stosunku człowieka do otacza-
11
Engels używa także terminu  efektywne korzyści" (Nutzeffeki). Zob.
mówiÅ‚ też o  stosunkach wymiany" rozumiejÄ…c je w znaczeniu szero­
F. Engels, Anty-Duhring, Warszawa 1956, s. 348.
kim jako stosunki dystrybucji. Engels okreÅ›la stosunki produkcji i sto­
'2 NazwÄ™  stosunki produkcji" wprowadziÅ‚ Marks w sÅ‚ynnej swej przed­
sunki wymiany łącznym mianem stosunków ekonomicznych. (Zob.
mowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej (1859 r.). (Zob.
F. Engels, Anty-Diihring, Warszawa 1956, s. 32).
K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1955,
13
Zob. H. Cunow, Die Marxsche Geschichts-, Gesellschafts- und Staats-
s. 5). Jednak już w wygÅ‚oszonych w r. 1847 wykÅ‚adach pt. Praca na­
theorie, Berlin 1923, t. II, s. 158.
jemna i kapitał mówił o  społecznych stosunkach produkcji".
14
Przedmowa do Przyczynka do krytyki ekonomii politycznej, jw., s. 5.
(K. Marks, Praca najemna i kapitał, Warszawa 1949, s. 27). Engels
221
220
stka, która uczestniczy w produkcji w formie pracy najemnej,,
jÄ…cego go materialnego Å›wiata. SÄ… one przy tym wyrazem akty­
uczestniczy w formie płacy roboczej w produktach, w wynikach
wnego charakteru tego stosunku.
produkcji.JStrukturÄ™ podziaÅ‚u w peÅ‚ni okreÅ›la struktura produk­
Ponieważ stosunki produkcji powstajÄ… w procesie produkcji, od­
cji. -Podział sam jest produktem produkcji nie tylko w sensie
powiadajÄ… one wymogom kooperacji i podziaÅ‚u pracy w spoÅ‚ecz­
przedmiotu, to znaczy, że tylko wyniki produkcji mogÄ… być przed­
nym procesie pracy. Wymogi te zaÅ› zależą od każdorazowego po­
miotem podziału, lecz również w sensie formy, to znaczy że
ziomu rozwoju historycznego społecznych sił wytwórczych. Marks
określony sposób udziału w produkcji określa szczególne formy
przedstawia to w sposób następujący:
podziaÅ‚u, formÄ™ uczestnictwa w podziale";16. Dlatego stosunki dy­
 W produkcji ludzie oddziaÅ‚ujÄ… nie tylko na przyrodÄ™, lecz i wza­
strybucji sÄ… wyznaczone przez stosunki produkcji: zmieniajÄ… siÄ™,,
jemnie na siebie. Produkują oni wyłącznie współdziałając ze
gdy ulegajÄ… zmianie stosunki produkcji.
sobÄ… w okreÅ›lony sposób i wymieniajÄ…c miÄ™dzy sobÄ… swÄ… dziaÅ‚al­
Stosunki produkcji sÄ… tedy podstawÄ… caÅ‚oksztaÅ‚tu stosunków eko­
ność. Å»eby produkować, wchodzÄ… w okreÅ›lone zwiÄ…zki i stosun­
nomicznych. Aktywny stosunek czÅ‚owieka do przyrody w spo­
ki wzajemne i tylko w granicach tych społecznych związków
Å‚ecznym procesie produkcji wyznacza stosunki produkcji, te zaÅ›
i stosunków odbywa się ich oddziaływanie na przyrodę, odbywa
z kolei okreÅ›lajÄ… stosunki dystrybucji.] Jest to klucz do zrozu­
siÄ™ produkcja.
mienia praw rzÄ…dzÄ…cych spoÅ‚ecznym procesem dziaÅ‚alnoÅ›ci go­
W zależnoÅ›ci od charakteru Å›rodków produkcji różne bÄ™dÄ… oczy­
spodarczej ludzi  praw, których badanie jest zadaniem ekono­
wiÅ›cie stosunki spoÅ‚eczne, w jakie wchodzÄ… wzglÄ™dem siebie wy­
mii politycznej.
twórcy, warunki, w jakich wymieniajÄ… oni swÄ… dziaÅ‚alność i ucze­
stniczą w całokształcie produkcji...
Stosunki spoÅ‚eczne, w jakich produkujÄ… jednostki, spoÅ‚eczne sto­
sunki produkcji zmieniają się zatem, przekształcają się wraz ze
2.1.10
zmianÄ… i rozwojem materialnych Å›rodków produkcji, siÅ‚ wytwór­
Dodatek. Uwaga o historii nazwy  ekonomia polityczna"
czych" ".
i nazw pokrewnych
Nazwa  ekonomia" pochodzi od Arystotelesa. Oznacza ona nau­
2.1.9
kÄ™ o prawach gospodarstwa domowego.  Oikos" znaczy po grec­
ku dom,  nomos"  prawo. Wyrażenie  ekonomia polityczna"
Stosunki dystrybucji a stosunki produkcji
weszło w użycie w początku XVII wieku. Wprowadził je Antonie
de Montchrétien, który w r. 1615 wydaÅ‚ książkÄ™ pt. Traiti de
Podczas gdy stosunki produkcji kształtują się w zależności od
l'economie politique. Przymiotnik  polityczny" miał oznaczać,
historycznego poziomu siÅ‚ wytwórczych, tj. w zależnoÅ›ci od spo­
że chodzi tutaj o prawa gospodarstwa paÅ„stwowego; Montchré­
sobu ksztaÅ‚towania siÄ™ aktywnego stosunku czÅ‚owieka do przyro­
tien zajmowaÅ‚ siÄ™ bowiem w swojej książce głównie sprawami fi­
dy, to stosunki dystrybucji zależą z kolei od stosunków produkcji.
nansów paÅ„stwowych. W dalszym ciÄ…gu nazwa  ekonomia poli­
i Sposób w jaki odbywa się podział produktów w społeczeństwie,
tyczna" rozpowszechniła się dla oznaczenia badań poświęconych
j jest okreÅ›lony przez sposób, w jaki ludzie biorÄ… udziaÅ‚ w spo­
zagadnieniom społecznego gospodarowania. Grecki wyraz  poli-
Å‚ecznym procesie produkcji.
tikos" znaczy tyle co  społeczny" (np. Arystoteles określił czło-
 Stosunki podziaÅ‚u i sposoby podziaÅ‚u  mówi Marks  wy­
stępują przeto jako odwrotna strona czynników produkcji. Jedno-
16
W prowadzenie do krytyki ekonomii politycznej. W: Przyczynek do
16
krytyki ekonomii politycznej, jw., s. 239.
K. Marks, Praca najemna i kapitał, jw., s. 27.
223
222
2 ZAGADNIENIA OGÓLNE Przedmiot ekonomii politycznej 2/l
wieka jako  zwierze spoÅ‚eczne"   zoon politikori'). Uważamy wyrazem specyficznej oceny roli narodu, jako czynnika gospodar­
czego, przez tzw. szkołę historyczną, która w oficjalnej nauce
tedy wyrażenia  ekonomia polityczna" i  ekonomia społeczna"
niemieckiej była kierunkiem panującym. Warto dadać, że nazwy
za równoważne, chociaż ostatnie oddaje lepiej w języku polskim
tej po raz pierwszy użyÅ‚ wenecki mnich Giammaria Ortes w wy­
właściwą treść nauki.
danej w 1774 r. książce, którÄ… zatytuÅ‚owaÅ‚ Della economia na­
Niekiedy okreÅ›la siÄ™ także ekonomiÄ™ politycznÄ… jako naukÄ™ o  go­
zionale. Fryderyk Skarbek swój wykÅ‚ad ekonomii politycznej wy­
spodarstwie społecznym". Tego określenia użył np. Supiński w
dany w r. 1859 nazwaÅ‚ Ogólne zasady nauki gospodarstwa naro­
tytule swego dzieła Szkota polska gospodarstwa społecznego
dowego. W Rosji nazwa  ekonomia polityczna" jest konsek­
(1861 1865). We Francji, zgodnie z tradycją, którą w r. 1615
wentnie używana, najpierw pod wpÅ‚ywem tradycji francusko-an­
zapoczÄ…tkowaÅ‚ Montchrétien, nazwa  ekonomia polityczna" byÅ‚a
gielskiej, póz
niej zaÅ› jako nazwa powszechnie przyjÄ™ta w litera­
i jest po dzień dzisiejszy powszechnie używana. Rzecz jednak
turze marksistowskiej.
charakterystyczna, że np. znany podrÄ™cznik Charles Gide'a, któ­
Odkąd Alfred Marshall nazwał swoje dzieło, wydane w r. 1890,
rego tytuÅ‚ brzmi Prìncipes d'economie politique (1884 r.), zostaÅ‚
Principles of Economics  nazwa  ekonomika" zyskiwaÅ‚a w co­
wydany po polsku (1893 r.) pod tytuÅ‚em Zasady ekonomii spo­
raz wiÄ™kszej mierze obywatelstwo w uniwersyteckiej nauce kra­
łecznej. Nazwa  ekonomia społeczna" była dość powszechnie
jów anglosaskich. W Å›rodowisku tym wyparÅ‚a ona nazwÄ™  eko­
używana w Polsce w koÅ„cu XIX i na poczÄ…tku XX wieku. Na­
nomia polityczna", której używał jeszcze Wiliam Stanley Je-
zwa ta miała też zwolenników w innych krajach. We Włoszech
vons (książka jego wydana w 1871 r. nosi tytuł The Theory of
Luigi Cossa nazwał wydany w 1861 r. zarys Economia sociale.
Political Economy). W Polsce nazwy  ekonomika" ze szczegól­
W Niemczech nazwy tej używał Heinrich Dietzel w Theoretische
18
nym naciskiem używa Edward Taylor , a także Adam Krzy­
Sozialoekonomie, 1895 r.
19
żanowski . A
Ä…czy siÄ™ to z pewnego rodzaju przesuniÄ™ciem przed­
W Anglii wszedł w użycie  zapewne pod wpływem terminologii
miotu badaÅ„ ekonomicznych, o czym jeszcze bÄ™dzie mowa. Obec­
francuskiej  termin  ekonomia polityczna". Pierwszy użył go
nie w krajach anglosaskich nazwa  ekonomia polityczna" jest
James Stewart, który wydaną w 1767 r. książkę nazwał Inquiry
używana niemal wyłącznie w literaturze marksistowskiej, która
into the Principles of Political Economy.
Å›wiadomie przeciwstawia  ekonomiÄ™ politycznÄ…" tak zwanej szko­
Z tej tradycji francusko-angielskiej wywodzi siÄ™ nazwa  ekono­
Å‚y klasycznej oraz Marksa i Engelsa  współczesnej uniwersy­
mia polityczna", którÄ… przyjÄ™li Marks i Engels dla nauki traktu­
20
teckiej  ekonomice" .
jącej o społecznych prawach produkcji i podziału dóbr, przy
18
czym Marks okreÅ›laÅ‚ niekiedy swojÄ… pracÄ™ jako  krytykÄ™ ekono­
E. Taylor, Wstęp do ekonomiki, wyd. 2, Gdynia 1947.
19
mii politycznej", tj. krytykÄ™ doktryn tzw. klasycznej ekonomii
A. Krzyżanowski, Założenia ekonomiki, Kraków 1919.
20
politycznej. OdtÄ…d nazwa  ekonomia polityczna" jest powszech­ Zob. np. M. Dobb, Political Economy and Capitalism, Londyn 1937.
nie używana w literaturze marksistowskiej. WyjÄ…tek stanowi Ró­
ża Luksemburg, która w swych wykÅ‚adach o ekonomu poli­
tycznej mówi o  nauce o gospodarstwie narodowym" (National-
oekonomie) ".
Jest to nazwa, która począwszy od drugiej połowy XIX wieku
zyskaÅ‚a sobie prawo obywatelstwa w oficjalnej nauce niemiec­
kiej (Nationaloekonomie, Volkswirtschaftslehré). Nazwa ta jest
17
Zob. R. Luksemburg, Wstęp do ekonomii politycznej, Warszawa 1959.
224
Bardzo dobrze ilustruje to L. Krzywicki na przykÅ‚adzie kolei że­
laznej:  KtoÅ› we wÅ‚aÅ›ciwej porze musi znajdować siÄ™ przy ka­
sie, ktoś inny  ważyć pakunki lub śledzić miejsce, w którym,
znajduje siÄ™ jadÄ…cy pociÄ…g, ktoÅ› inny speÅ‚nia obowiÄ…zki maszy­
nisty, rewizora wagonów lub telegrafisty. ÅšciÅ›le i dokÅ‚adnie do­
strojono tam czynnoÅ›ci speÅ‚niane przez jednÄ… osobÄ™ do obowiÄ…z­
.
ków każdej innej. Każda osoba przedstawia jakby żywy doda­
tek do tej lub innej części martwych przedmiotów: do pociągu,
kasy, skÅ‚adu. Ta gromada ludzka wraz z caÅ‚Ä… liniÄ… kolejowÄ… two­
rzy jedną całość: czynów ludzkich niepodobna zrozumieć bez
2
/ uprzytomnienia sobie rozkÅ‚adu pociÄ…gów, urzÄ…dzenia ich tech­
nicznego, przepływającego potoku towarów" *.
Sposób produkcji i formacje społeczne
Stosunki produkcji nie ograniczają się jednak do poszczególnej
Materialistyczne pojmowanie dziejów
" jednostki gospodarczej (fabryki, gospodarstwa rolnego, linii ko­
lejowej itp.), w ramach której przebiega proces produkcji. Spo­
Å‚eczny proces pracowania wzajemnie dla siebie rozciÄ…ga siÄ™ tak­
że na stosunki między ludz
mi pracujÄ…cymi w różnych jednost­
kach produkcyjnych.
Wez
my na przykład fabrykę włókienniczą w A
odzi. Maszyny jej
sÄ… wytwarzane w innych fabrykach, wyspecjalizowanych w pro­
2.2.1
dukcji maszyn, a być może nawet właśnie w produkcji maszyn
Zależność stosunków produkcji od społecznych sił wytwórczych włókienniczych. Fabryki te mogą być w innych miastach, nawet
za granicą. Jako surowca fabryka włókiennicza używa bawełny,
którą produkuje się w Uzbekistanie, w Ameryce czy w Egipcie.
Podstawowa prawidłowość, którą ekonomia polityczna napotyka
Używa siÄ™ też wÄ™gla, który wydobywa siÄ™ w kopalniach na ÅšlÄ…­
przy badaniu spoÅ‚ecznych praw rzÄ…dzÄ…cych dziaÅ‚alnoÅ›ciÄ… gospo­
sku. Koleje i statki przewożą węgiel, bawełnę i inne towary. Na
darczą ludzi, to zależność stosunków produkcji od społecznych
tym tle powstaje skomplikowany system stosunków społecznych
sił wytwórczych. Dany rozwój sił wytwórczych wymaga bowiem
między ludz
mi  stosunków produkcji.
okreÅ›lonego sposobu kooperacji i podziaÅ‚u pracy w procesie pro­
dukcji. Inny jest z konieczności sposób kooperacji i podziału
pracy w wielkiej fabryce, używajÄ…cej wielkich, wyspecjalizowa­
2.2.2
nych maszyn i urządzeń, a inny w rękodzielniczym warsztacie,
Własność środków produkcji  podstawą
gdzie praca odbywa się za pomocą dość prostych narzędzi. Inny
jest sposób podziału pracy i kooperacji na wielkiej fermie, która stosunków produkcji
używa traktorów, kombajnów, nawozów chemicznych, stosuje no­
Aby orientować siÄ™ w systemie stosunków spoÅ‚ecznych, powstajÄ…­
woczesnÄ… agrotechnikÄ™ i korzysta z elektryfikacji przy rozmai­
cych w procesie produkcji, trzeba wśród nich uchwycić pewne za-
tych czynnościach, a inny w małym zacofanym gospodarstwie
1
rodzinnym, gdzie uprawa roli odbywa siÄ™ wedÅ‚ug starych, trady­
L. Krzywicki, Rozwój społeczny wśród zwierząt i u rodzaju ludzkiego.
cyjnych metod.
Studia socjologiczne, Warszawa 1951, s. 201 202.
is* 227
Sposób produkcji i formacje społeczne 2/2
sadnicze stosunki, które określają charakter całej skomplikowanej
sieci stosunków międzyludzkich. Tym podstawowym stosunkiem 2.2.3
jest stosunek między ludz
mi, który powstaje na tle posiadania
Sposoby produkcji
środków produkcji. Nie chodzi tu o posiadanie przypadkowe, ale
Społeczne siły wytwórcze i związane z nimi stosunki produkcji,
o posiadanie uznane przez członków społeczeństwa, posiadanie,
których  ośrodkiem organizacyjnym" jest dany rodzaj własności
na którego straży stojÄ… uznane w spoÅ‚eczeÅ„stwie normy współ­
Å›rodków produkcji, okreÅ›lamy Å‚Ä…cznie mianem sposobu pro­
życia między ludz
mi i ewentualne sankcje za naruszenie tych
dukcji2. Na podstawie badaÅ„ historycznego rozwoju spoÅ‚eczeÅ„­
norm, to jest zwyczaj lub prawo. Takie posiadanie nazywamy
stwa ludzkiego można rozróżnić pięć zasadniczych sposobów
własnością.
produkcji, które z grubsza (choć bynajmniej nie w szczegółach)
WÅ‚asność Å›rodków produkcji jest stosunkiem spoÅ‚ecznym, na któ­
pokrywają się z pewnymi okresami historii ludzkości.
rym opiera siÄ™ caÅ‚y skomplikowany system stosunków miÄ™dzy­
Pierwszy  to wspólnota pierwotna, gdzie większość środków
ludzkich, zawiązujących się w społecznym procesie produkcji.
produkcji, zwłaszcza ziemia, stanowi własność społeczną.
Własność środków produkcji decyduje bowiem o sposobie ich
Drugi  to niewolnictwo, gdzie zarówno środki produkcji, jak
używania, a tym samym wyznacza możliwoÅ›ci kooperacji i po­
i ludzie, którzy się nimi w pracy posługują, są własnością innych
działu pracy, a zarazem określa ich granice. Ponadto własność
ludzi  właścicieli niewolników. Niewolnicy mogą być bądz
wÅ‚as­
Å›rodków produkcji przesÄ…dza również sprawÄ™ wÅ‚asnoÅ›ci produk­
nością prywatną, bądz
własnością państwa, a ściślej rzecz biorąc
tów, a tym samym także podział produktów.
monarchy.
WÅ‚asność Å›rodków produkcji stanowi tedy podstawÄ™, niejako  za­
Trzeci sposób produkcji to jeudalizm. Ziemia jest tu częściowo
sadę organizacyjną", która decyduje o całokształcie stosunków
własnością prywatną, a częściowo państwową (królewską) lub
produkcji, jak również o stosunkach dystrybucji. Wynika stąd, że
należy do pewnych zrzeszeÅ„, jak koÅ›ciół i zakony. Ludzie pra­
stosunki produkcji należy klasyfikować według rodzaju własności
cujÄ…cy na ziemi sÄ… do niej przywiÄ…zani jako  poddani", nie mogÄ…
Å›rodków produkcji. WÅ‚asność ta mianowicie może być albo spo­
jej wÅ‚asnowolnie opuÅ›cić. MajÄ… oni pewnÄ… ilość ziemi przydzie­
Å‚eczna, albo prywatna.
loną im przez właścicieli do uprawy i własnego użytku, za co
W pierwszym przypadku środki produkcji są wspólną własnością
pracują na ziemi właścicieli oraz oddają im jako daninę część
wszystkich czÅ‚onków spoÅ‚eczeÅ„stwa, przy czym przez spoÅ‚eczeÅ„­
produktów ziemi przez siebie uprawianej.
stwo rozumiemy wszystkich ludzi powiÄ…zanych wzajemnie sto­
Czwarty sposób produkcji to produkcja kapitalistyczna. Produk­
sunkami kooperacji i podziału pracy. W plemieniu pierwotnym
cja jest tu przeznaczona do wymiany, czyli jak powiadamy, jest
wspólnie polującym,  społeczeństwo" obejmuje członków tego
produkcją towarową. Środki produkcji stanowią własność pewnej
plemienia, w gminie wiejskiej, samowystarczalnej w dziedzinie
części spoÅ‚eczeÅ„stwa, kapitalistów. Reszta czÅ‚onków spoÅ‚eczeÅ„­
zaspokajania swoich potrzeb, obejmuje członków tej gminy.
stwa, i to większość, nie posiada własnych środków produkcji.
Współczesne  spoÅ‚eczeÅ„stwo" w zasadzie obejmuje czÅ‚onków na­
Pracują oni jako wolni najemnicy, którzy posługują się środkami
rodu, a przez międzynarodowy podział pracy sięga i dalej.
produkcji bÄ™dÄ…cymi wÅ‚asnoÅ›ciÄ… kapitalistów. Dzieje siÄ™ to w wiel­
Własność prywatna może być własnością indywidualną albo też
kich jednostkach produkcyjnych, przeważnie w fabrykach lub
grupy osób, np. rodziny, spółki i innych osób prywatnych, nie
wielkich gospodarstwach rolnych, w których zatrudniona jest
obejmujących całego społeczeństwa. Istnieją wreszcie rodzaje
wielka liczba pracowników najemnych i wewnątrz których istnie-
własności pośredniej między własnością społeczną a własnością
2
prywatnÄ…, np. wÅ‚asność spółdzielni albo wÅ‚asność innych zrze­
Nazwa  sposób produkcji" pochodzi od Marksa. Patrz przedmowa do
szeń, obejmujące tylko pewną część członków społeczeństwa.
Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1955, s. 6.
2 ZAGADNIENIA OGÓLNE
je daleko posuniÄ™ta kooperacja i podziaÅ‚ pracy. W tych warun­
kach właściciele środków produkcji przywłaszczają sobie część
produktu wytworzonego w społecznym procesie pracy.
Wreszcie piąty sposób produkcji to produkcja socjalistyczna.
Środki produkcji są tutaj własnością społeczeństwa (własnością
ogólnospoÅ‚ecznÄ…), a w pewnych warunkach część Å›rodków pro­
dukcji może też być grupową własnością zrzeszeń spółdzielczych
lub społecznych organizacji terytorialnych, jak gminy, miasta itp.
Proces produkcji jest świadomie planowany i kierowany przez
społeczeństwo, tj. przez powołane do tego organy reprezentujące
całe społeczeństwo, dla zaspokojenia potrzeb wszystkich członków
społeczeństwa.
Jak już powiedziano, wymienione sposoby produkcji odpowiadają
z grubsza pewnym epokom w historycznym rozwoju ludzkości.
Między tymi epokami istnieją jednak okresy przejściowe3, kiedy
dwa lub wiÄ™cej sposobów produkcji współistniejÄ… ze sobÄ…. Ponad­
to, nawet w epoce, którą charakteryzuje pewien sposób produkcji,
istnieć może jeszcze dÅ‚ugo, a nawet utrzymywać siÄ™ stale, pozo­
staÅ‚ość innego sposobu produkcji. W epoce kapitalizmu na przy­
kÅ‚ad w wielu krajach istniaÅ‚y lub jeszcze istniejÄ… elementy feudal­
nego sposobu produkcji. UtożsamiajÄ…c poszczególne epoki dzie­
jowe z określonymi sposobami produkcji, mamy jednak zawsze
na myśli panujący sposób produkcji, tj. ten, którego stosunki
produkcji są decydujące dla rozwoju stosunków ekonomicznych
w spoÅ‚eczeÅ„stwie. Obok niego mogÄ… istnieć jeszcze elementy in­
nych sposobów produkcji, i to nie tylko pozostałości sposobu,
który był panującym w przeszłości, lecz niekiedy także zalążki
sposobu produkcji, który w przyszÅ‚oÅ›ci zapanuje w spoÅ‚eczeÅ„­
stwie (np. zalążki kapitalistycznej produkcji w epoce panowania
feudalizmu).
Obok wymienionych pięciu sposobów produkcji istnieje jeszcze
sposób produkcji, który nie jest sposobem panującym w żadnej
epoce dziejowej, który jednak w różnych epokach występuje
jako uboczny, nieraz bardzo ważny. Jest to prosta produkcja
towarowa, zwana także produkcję drobnotowarową. Przy tym
8
 ...dzieje społeczeństwa, podobnie jak dzieje kuli ziemskiej, nie znają
abstrakcyjnie ścisłych linii granicznych między epokami". (K. Marks,
Kapitał, Warszawa 1950, t. I, s. 399).
dbaÅ‚oÅ›ciÄ… niewolników o narzÄ™dzia pracy. Marks cytuje nastÄ™­
niektórzy mówiÄ…  monopolem pewnej tylko części spoÅ‚eczeÅ„­
pujÄ…cy przykÅ‚ad:  Toteż w tym sposobie produkcji zasadÄ… eko­
stwa. Powiadamy wówczas, że społeczeństwo jest podzielone na
nomicznÄ… jest, żeby używać tylko narzÄ™dzi pracy najprymityw­
klasy społeczne i że stosunki produkcji, a zatem i cały sposób
niejszych, najniezdarniejszych, ale właśnie wskutek swej prymi-
produkcji, majÄ… charakter antagonistyczny4.
tywności trudnych do zniszczenia. Toteż przed wybuchem wojny
Przy antagonistycznym sposobie produkcji istniejÄ… w spoÅ‚eczeÅ„­
domowej, w stanach niewolniczych leżących nad ZatokÄ… Meksy­
stwie dwie klasy: klasa właścicieli środków produkcji oraz klasa
kańską znajdowano jeszcze pługi starochińskiej konstrukcji, które
wyzutych z wÅ‚asnoÅ›ci Å›rodków produkcji. CzÅ‚onkowie tej ostat­
ryją ziemię jak świnia lub kret, lecz jej nie krają w skiby i nie
niej klasy posługują się przy pracy środkami produkcji, które
odwracajÄ… ich" 5. Bardziej rozwiniÄ™te, doskonalsze narzÄ™dzia pra­
są własnością pierwszej z tych dwóch klas. W rezultacie środki
cy wymagają innych stosunków produkcji. Również w ramach
produkcji są używane w taki sposób, że proces produkcji nie
feudalnych stosunków produkcji nie byÅ‚by możliwy rozwój wiel­
sÅ‚uży jak najlepszemu zaspokojeniu potrzeb caÅ‚ego spoÅ‚eczeÅ„­
kiego przemysłu opartego na nowoczesnej technice. Warunkiem
stwa, lecz sÅ‚uży przede wszystkim zaspokojeniu potrzeb wÅ‚aÅ›ci­
takiego rozwoju jest bowiem zniesienie pańszczyz
nianego przy­
cieli Å›rodków produkcji, choćby z uszczerbkiem dla części spo­
wiÄ…zania chÅ‚opów do ziemi i powstanie klasy wolnych pracow­
łeczeństwa pozbawionej własności środków produkcji. Dlatego
ników najemnych, którzy mogÄ… być zatrudnieni w wielkich za­
właśnie taki sposób produkcji nazywamy antagonistycznym.
kładach przemysłowych.
Jak widać określony stan sił wytwórczych wymaga odpowiednich
stosunków produkcji. Stosunki produkcji wpływają również na
2.2.5
rozwój sił wytwórczych. Stosunki produkcji przystosowane do'
Prawo koniecznej zgodności stosunków produkcji
potrzeb sił wytwórczych stwarzają bodz
ce, które sprzyjajÄ… dal­
z charakterem sił wytwórczych
szemu rozwojowi sił wytwórczych. Natomiast stosunki produkcji
do sił wytwórczych nieprzystosowane  rozwój ten hamują. Tak
Sposób produkcji stanowi wewnętrznie zrównoważoną całość,
np. chłop pańszczyz
niany dba lepiej o narzÄ™dzia pracy, niż nie­
w której stosunki produkcji, a zwÅ‚aszcza ich podstawa  wÅ‚as­
wolnik, ale słabo nadaje się do pracy w manufakturze, jak to
ność środków produkcji  są dostosowane do wymogów danego
wykazują doświadczenia w niektórych krajach w XVIII wieku.
stanu rozwoju społecznych sił wytwórczych. Jak już wiemy, przy
Kapitalistyczna wÅ‚asność Å›rodków produkcji sprzyja bardziej aku­
danych siÅ‚ach wytwórczych stosunki produkcji nie mogÄ… być do­
mulacji, tj. zwiększeniu zasobów środków produkcji, niż drobna
wolne. Wielki zakład przemysłowy, jak np. huta lub fabryka
własność rzemieślnicza. Zawiera ona też potężne bodz
ce postępu
lokomotyw, gdzie wielka liczba ludzi pracuje za pomocÄ… wielkich
technicznego, podczas gdy własność rzemieślnicza odznacza się
i licznych wyspecjalizowanych maszyn i urządzeń technicznych,
konserwatyzmem w dziedzinie metod produkcji. Socjalistyczna
nie może istnieć w warunkach prostej produkcji towarowej,
wÅ‚asność Å›rodków produkcji zapewnia akumulacjÄ™ i tempo roz­
tj. gdy własność środków produkcji jest rozdrobniona między
woju gospodarczego większe niż własność kapitalistyczna. W ten
wielkÄ… liczbÄ™ wÅ‚aÅ›cicieli. Tego rodzaju zakÅ‚ady produkcyjne wy­
sposób bodz
ce wynikłe ze stosunków produkcji bądz
to sprzyjajÄ…,
magają albo kapitalistycznych, albo socjalistycznych stosunków
bÄ…dz
też hamują rozwój sił wytwórczych. Zależy to od stopnia,
produkcji.
w jakim stosunki produkcji są przystosowane do potrzeb sił
Niewolnictwo jako sposób produkcji odznacza się wielką nie-
wytwórczych.
s
* Zob. K. Marks przedmowa do Przyczynka do krytyki ekonomii poli­ KapitaÅ‚, t. I, s. 208. Cytat pochodzi z książki J. E. Cairnesa, The Slave
tycznej, jw., s. 6. Power, wydanej w Londynie w 1862 r.
wynikajÄ…ce z istniejÄ…cych zwyczajów i zasad moralnych, przyjÄ™­
Ten zwiÄ…zek stosunków produkcji ze stanem i rozwojem siÅ‚ wy­
tych we współżyciu ludzi, stosunki polityczne, wynikajÄ…ce z dzia­
twórczych sprawia, że sposób produkcji, spotykany na okreÅ›lo­
Å‚alnoÅ›ci wÅ‚adzy paÅ„stwowej oraz stosunki prawne, bÄ™dÄ…ce rezul­
nym szczeblu rozwoju spoÅ‚ecznego, stanowi wewnÄ™trznie zrówno­
tatem ustanowionych przez wÅ‚adzÄ™ paÅ„stwowÄ… norm regulujÄ…­
ważoną całość. Marks wyraził to w sposób niewątpliwie mocno
cych działalność ludzką.
uproszczony, ale lapidarny i obrazowy, powiadając:  Żarna dają
Wymienione stosunki spoÅ‚eczne odznaczajÄ… siÄ™ tym, że sÄ… Å›wia­
nam spoÅ‚eczeÅ„stwo, któremu przewodzi pan feudalny, mÅ‚yn pa­
dome; ludzie są świadomi wzajemnego oddziaływania na siebie
rowy  społeczeństwo, w którym wysuwa się na czoło kapitalista
przez czynności, w których stosunki te się przejawiają. Natomiast
przemysłowy" 6. Jest to podstawowa prawidłowość, której czyni
stosunków ekonomicznych przeważnie  choć nie zawsze  lu­
zadość rozwój stosunków produkcji. OkreÅ›lamy jÄ… mianem  pra­
dzie sobie nie uświadamiają. Uświadamiają sobie na ogół stosunki
wa konieczne) zgodności stosunków produkcji z charakterem sił
dystrybucji: pobieranie pÅ‚acy roboczej, procentu lub czyn­
wytwórczych''''7.
szu itp.
Jest to pierwsze i podstawowe prawo ekonomii politycznej. Zoba­
czymy jednak w dalszym ciÄ…gu, że wymieniona zależność stosun­ Niektóre stosunki produkcji majÄ… także charakter Å›wiadomy.
ków produkcji od siÅ‚ wytwórczych ma zasadnicze znaczenie nie Takim byÅ‚ stosunek miÄ™dzy wÅ‚aÅ›cicielem niewolników a nie­
tylko dla ksztaÅ‚towania siÄ™ wszystkich stosunków ekonomicznych, wolnikami; takimi sÄ… również stosunki kooperacji i podziaÅ‚u pra­
ale także dla kształtowania się innych stosunków społecznych. cy istniejące w danej fabryce. Ludzie nie są jednak świadomi
Dlatego prawo to bÄ™dziemy także nazywali  pierwszym podsta­ stosunków podziaÅ‚u pracy, powstajÄ…cych drogÄ… wymiany pro­
wowym prawem socjologii". Przez socjologię rozumiemy naukę duktów między producentami w warunkach prostej produkcji
o prawach rządzących rozwojem społeczeństw ludzkich. towarowej oraz produkcji kapitalistycznej.
Robotnik w fabryce włókienniczej w Manchesterze i Murzyn
pracujÄ…cy na plantacji baweÅ‚ny w Afryce nie sÄ… Å›wiadomi istnie­
jącego między nimi stosunku społecznego. Nie są także świadomi
2.2.6
takiego stosunku robotnik w fabryce włókienniczej w Mancheste­
Świadomość społeczna
rze i robotnik w stalowni w Sheffield, który produkuje stal do
maszyn włókienniczych.  NawiÄ…zujÄ…c kontakt spoÅ‚eczny  po­
Stosunki ekonomiczne nie są jedynymi społecznymi stosunkami.
wiada Lenin  ludzie we wszystkich nieco bardziej skompliko­
Obok stosunków ekonomicznych, gdzie więz
spoÅ‚eczna ksztaÅ‚­
wanych formacjach społecznych  a zwłaszcza w kapitalistycznej
tuje siÄ™ za poÅ›rednictwem rzeczy, czyli materialnych przedmio­
formacji spoÅ‚ecznej  nieÅ›wiadomi sÄ… tego, jakie stosunki spo­
tów, istniejÄ… jeszcze inne stosunki spoÅ‚eczne  wynikajÄ…ce z bez­
łeczne przy tym powstają, według jakich praw rozwijają się
poÅ›redniego oddziaÅ‚ywania czÅ‚owieka na czÅ‚owieka, z oddziaÅ‚y­
te stosunki itd. Na przykÅ‚ad chÅ‚op, sprzedajÄ…cy zboże, nawiÄ…­
wania stale powtarzającego się w pewien określony sposób. Są
zuje  kontakt" ze światowymi producentami zboża na rynku
to społeczne stosunki wynikające z życia rodzinnego, stosunki
światowym, ale nie zdaje sobie z tego sprawy; nie zdaje sobie
sprawy również z tego, jakie stosunki spoÅ‚eczne powstajÄ… z wy­
* K. Marks, F. Engels, Dzieła, Warszawa 1962, t. 4., s. 141.
miany" 8.
i Nazwa ta została niedawno wprowadzona przez J. Stalina w pracy
Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR, Warszawa 1953, s. 82.
W zakresie, w którym ludzie uÅ›wiadamiajÄ… sobie stosunki spo­
Obecnie jest ona powszechnie używana w Związku Radzieckim; zob.
łeczne, powstają w ich umysłach idee, w postaci których uświa-
np. Materializm historyczny, praca pod redakcjÄ… Konstantinowa, War­
szawa 1956, s. 90. Rzecz jasna, że samo prawo zostaÅ‚o odkryte i sfor­
8
W. Lenin, Materializm a empiriokrytycyzm. W: Dzieła, t. 14, s. 369.
mułowane przez Marksa, co jest widoczne z podanych wyżej cytatów.
ności istniejących stosunków własności środków produkcji. Przy
damiajÄ… oni sobie te stosunki, jak również idee prawne i poli­
feudalnym sposobie produkcji niezbędne są obok odpowiednich
tyczne, moralne i religijne, filozoficzne, naukowe i artystyczne,
stosunków prawnych i politycznych, odpowiednie idee moralne,
na których podstawie ludzie oceniają stosunki społeczne. Idee
religijne i filozoficzne: niezbędna jest społeczno-psychologiczna
te nazywamy ideami społecznymi, a usystematyzowany zbiór
postawa uległości chłopów wobec panów, szacunek chłopów dla
takich idei nazywamy ideologię. Obok idei społecznych istnieją
panów. Kapitalistyczny sposób produkcji wymaga, m.in. w dzie­
też wśród ludzi pewne, mniej lub więcej wyraz
ne, postawy psy­
dzinie psychologii społecznej, poszanowania własności prywatnej,
chiczne, mianowicie emocje lub nastroje, których przedmiotem
wdrożenia robotników w dyscyplinę pracy zbiorowej w fabryce,
są rozmaite stosunki społeczne (np. niechęć członków pewnych
poczucia odpowiedzialności zawodowej za jakość wykonywanej
grup spoÅ‚ecznych do wÅ‚adzy paÅ„stwowej lub szacunek, jaki czÅ‚on­
pracy, tzw. etyki zawodowej.
kowie pewnych grup spoÅ‚ecznych żywiÄ… dla osób reprezentu­
jÄ…cych organizacje religijne). Postawy te okreÅ›lamy mianem psy­
chologii społecznej. Ideologia i psychologia społeczna może
wyrażać idee społeczne i społeczne postawy psychiczne całego 2.2.7
spoÅ‚eczeÅ„stwa albo też pewnych tylko jego części, np. klas spo­
Pojęcie formacji społecznej. Baza i nadbudowa
łecznych lub innych grup społecznych. Zespół idei społecznych
i społecznych postaw psychicznych określamy łącznym mianem
Tę część stosunków społecznych poza stosunkami produkcji oraz
świadomości społecznej. Same stosunki społeczne, które ludzie
Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚ecznej, która jest niezbÄ™dna, aby istniaÅ‚ okreÅ›­
sobie uświadamiają i które są przedmiotem idei społecznych oraz
lony sposób produkcji, nazywamy nadbudową danego sposobu
spoÅ‚ecznych postaw psychicznych nazywamy przedmiotem Å›wia­
produkcji. Sposób produkcji wraz z jego nadbudową nazywamy
domości społecznej9.
formacjÄ™ spoÅ‚eczne albo ustrojem spoÅ‚ecznym, zaÅ› stosunki pro­
Spośród całego skomplikowanego układu istniejących w danym dukcji właściwe danej formacji społecznej nazywamy jej bazę
spoÅ‚eczeÅ„stwie stosunków spoÅ‚ecznych, innych niż stosunki ekonomicznÄ…10. Nadbudowa nie obejmuje caÅ‚oksztaÅ‚tu Å›wiado­
produkcji, oraz elementów Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚ecznej (tj. idei spo­ mych stosunków spoÅ‚ecznych i Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚ecznej istniejÄ…cej
łecznych i postaw społeczno-psychologicznych), niektóre są w danym społeczeństwie; obejmuje ona te świadome stosunki
niezbÄ™dne dla danego sposobu produkcji. Przy każdym anta- spoÅ‚eczne (oprócz Å›wiadomej części stosunków produkcji, te bo­
gonistycznym sposobie produkcji muszą więc istnieć stosunki wiem wchodzą w skład bazy) oraz te idee społeczne i postawy
prawne i stosunki polityczne, wynikające z władzy państwowej społeczno-psychologiczne, które są potrzebne dla istnienia danego
chroniącej przywileje pewnej części społeczeństwa, dotyczące sposobu produkcji, które umożliwiają trwanie danych stosunków
wÅ‚asnoÅ›ci Å›rodków produkcji; muszÄ… istnieć idee moralne, re­ produkcji, a zwÅ‚aszcza stosunków wÅ‚asnoÅ›ci Å›rodków produkcji,
ligijne i filozoficzne, które przekonują całe społeczeństwo o słusz- umacniają je i utrwalają ".
10
9
Nazwy  baza ekonomiczna",  nadbudowa",  formacja społeczna", jak
Ponieważ ludzie są z reguły świadomi stosunków dystrybucji, stosunki
również nazwa  świadomość społeczna" pochodzą od Marksa. Zob.
te stanowiÄ… przedmiot Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚ecznej. Przedmiotem Å›wiado­
przedmowa do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej, jw., s. 5 6.
mości społecznej są również niektóre stosunki produkcji te, których
Stosunki produkcji Marks okreÅ›laÅ‚ także mianem  ekonomicznej struk­
ludzie sÄ… Å›wiadomi. lak zobaczymy w dalszym ciÄ…gu, w prostej pro­
tury społeczeństwa" (tamże).
dukcji towarowej oraz produkcji kapitalistycznej zasadnicze stosunki
11
Marks utożsamiaÅ‚ nadbudowÄ™ z caÅ‚oÅ›ciÄ… zjawisk Å›wiadomoÅ›ci spo­
produkcji znajdujÄ… siÄ™ poza obrÄ™bem Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚ecznej produ­
Å‚ecznej. W przedmowie do Przyczynka do krytyki ekonomii poli­
centów, natomiast stają się przedmiotem ich świadomości społecznej
tycznej czytamy:  Całokształt tych stosunków produkcji tworzy eko-
w produkcji socjalistycznej.
237
wskutek konieczności zakrojonych na wielką skalę zespołowych
Formacja spoÅ‚eczna stanowi wiÄ™c pewnÄ… wewnÄ™trznie zrówno­
robót zwiÄ…zanych z regulowaniem rzek, budowÄ… zbiorników i ka­
ważoną, zharmonizowaną całość, pewien obiektywnie istniejący
nałów wodnych w rolnictwie opartym na sztucznym nawadnianiu.
fakt historyczny. Marks rozróżnia jako istniejące po sobie epoki
Takiego rodzaju państwowa własność ziemi istniała w Egipcie,
historyczne: formację azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyj-
Mezopotamii, Persji, Indiach, Chinach, na Cejlonie i w innych
ną. Do tego dzisiaj możemy jeszcze dodać wspólnotę pierwotną
krajach Wschodu. Jak stwierdza Marks:  PaÅ„stwo jest tu na­
oraz formacjÄ™ socjalistycznÄ….
czelnym właścicielem ziemi. Suwerenność jest tu własnością ziemi
Formacje te odpowiadają wyżej opisanym sposobom produkcji,
skoncentrowaną w skali narodowej. Ale też nie istnieje już wtedy
przy czym formacja antyczna odpowiada niewolnictwu, a for­
prywatna własność ziemi, mimo że istnieje zarówno prywatne,
macja burżuazyjna produkcji kapitalistycznej12. Niewyjaśniony
jak i wspólne posiadanie oraz użytkowanie ziemi" 13. Polityczną
jest jeszcze ostatecznie sposób produkcji stanowiÄ…cy bazÄ™ for­
nadbudowÄ… sposobu produkcji opartego na paÅ„stwowej wÅ‚as­
macji społecznej, którą Marks określił mianem  azjatyckiej".
ności ziemi był wschodni despotyzm, którego funkcja społeczna
Podstawą jej jest państwowa własność ziemi, która powstała
polegaÅ‚a na centralnym kierowaniu zespoÅ‚owymi robotami zwiÄ…­
zanymi ze sztucznym nawadnianiem ziemi. Toteż upadek cen­
nomiczną strukturę społeczeństwa, realną bazę, na której się wznosi
nadbudowa prawna i polityczna, a której odpowiadajÄ… okreÅ›lone formy tralnej wÅ‚adzy wschodnich monarchii powodowaÅ‚ upadek urzÄ…­
świadomości społecznej" (s. 5). Rozróżnienie między poszczególnymi
dzeń nawadniających, upadek produkcji oraz opartych na tym
elementami świadomości społecznej przeprowadził J. Stalin w pracy
sposobie produkcji wysoko rozwiniętych cywilizacji.  Ile tylko
Marksizm a zagadnienia jÄ™zykoznawstwa (Warszawa 1950).  Nadbu­
despotii  powiada Engels  wyrosÅ‚o i upadÅ‚o w Persji i In­
dowę  powiada Stalin  stwarza baza po to właśnie, by jej służyła,
diach, każda wiedziała dokładnie, że jest przede wszystkim
by aktywnie pomagała jej ukształtować się i utrwalić... Wystarczy tylko,
by nadbudowa wyrzekÅ‚a siÄ™ tej swojej sÅ‚użebnej roli... aby utraciÅ‚a ona ogólnym przedsiÄ™biorcÄ… irygacji dolin rzecznych, bez której rol­
swą jakość i przestała być nadbudową" (s. 7). Dlatego język według
nictwo nie jest tam możliwe. Dopiero oświeconym Anglikom
Stalina nie należy do nadbudowy, albowiem nie zmienia się wraz
sądzone było przeoczyć to w Indiach; dopuścili do ruiny kanałów
z bazą ekonomiczną. Według współczesnych socjologów radzieckich,
u
irygacyjnych i śluz..." .
nie należą też w całości do nadbudowy takie zjawiska świadomości
społecznej, jak stosunki rodzinne, kultura narodowa oraz nauka. (Zob.
12
Zob. przedmowa do Przyczynka do krytyki ekonomii politycznej,
Materializm historyczny, jw., s. 159 168 oraz 529 543). Jeszcze przed
jw., s. 6. Wspólnotę pierwotną Marks i Engels dodali do wykazu
Stalinem Karol Kautsky ograniczył pojęcie nadbudowy, zaliczając do
formacji społecznych, póz
niej po zapoznaniu się z wynikami badań
niej tylko część Å›wiadomych stosunków spoÅ‚ecznych i Å›wiadomoÅ›ci spo­
L. M. Morgana. Zob. uwaga Engelsa do Manifestu Komunistycznego,
Å‚ecznej, która nieodzownie zmienia siÄ™ wraz z bazÄ… ekonomicznÄ… spoÅ‚e­
dodana w r. 1888. (K. Marks i F. Engels, Manifest Komunistyczny,
czeÅ„stwa. Kautsky powiada:  ...w ustrojach, formach prawnych, teo­
Warszawa 1954, s. 45 46).
riach itd. każdej epoki należy odróżnić te, które dana epoka przejmuje,
13
K. Marks, Kapitał, Warszawa 1959, t. III, cz. 2, s. 368.
od tych, które sama tworzy. Tylko te ostatnie wynikają z warunków
14
ekonomicznych danej epoki. Natomiast przejęte formy duchowe nie F. Engels, Anty-Diihring, Warszawa 1956, s. " 200. Patrz także list
są ich wytworem, ich nadbudową, lecz należą do warunków, stanowią Engelsa do Marksa z 6 czerwca 1853 r.:  Owo sztuczne użyz
nianie
bazÄ™ nowych stosunków ekonomicznych, jak również odpowiadajÄ…cych gruntu, które ustawaÅ‚o natychmiast, gdy tylko ulegÅ‚y zniszczeniu urzÄ…­
im nowych form Å›wiadomoÅ›ci. BadajÄ…c pewnÄ… epokÄ™ historycznÄ… z punk­ dzenia nawadniajÄ…ce, tÅ‚umaczy dziwny skÄ…dinÄ…d fakt, że caÅ‚e obszary,
tu widzenia materiali stycznego pojmowania dziejów, należy przeto za­ które ongiÅ› byÅ‚y wspaniale uprawiane (Palmira, Petra, ruiny w Je­
równo w stosunkach ekonomicznych, jak i w ideologii odnoÅ›nych cza­ menie, miejscowoÅ›ci w Egipcie, Persji i Hindustanie), obecnie opusto­
sów wyodrÄ™bniać to, co stare, od tego, co nowe. Nowe elementy w ideo­ szaÅ‚y i staÅ‚y siÄ™ bezpÅ‚odne; ono też tÅ‚umaczy fakt, że wystarczyÅ‚o
logiach dajÄ… siÄ™ wówczas bez naciÄ…gania sprowadzić do nowych zja­ jednej wyniszczajÄ…cej wojny, by wyludnić caÅ‚y kraj na przeciÄ…g stuleci
wisk w stosunkach gospodarczych". (K. Kautsky, Materialistyczne poj­ i pozbawić go caÅ‚ej jego cywilizacji". (K. Marks i F. Engels, Listy
mowanie dziejów, Warszawa 1963, t. I, cz. 2, s. 559 560). wybrane, Warszawa 1951, s. 100).
239
Istnieje rozbieżność zdaÅ„ na temat charakteru pracy w azjatyc­
kiej formacji społecznej. Szeroko rozpowszechniony jest pogląd,
że była to praca niewolnicza. Takiego zdania jest np. K. Ostro-
witianow15. Byłby to więc sposób produkcji stanowiący pewną
odmianÄ™ niewolnictwa, w którym wiÄ™kszość ludnoÅ›ci to niewol­
nicy będący własnością monarchy. Wydaje się jednak, że pogląd
ten upraszcza zagadnienie. W ramach azjatyckiej formacji spo­
Å‚ecznej przechowaÅ‚y siÄ™ bowiem przez tysiÄ…clecia wspólnoty wiej­
skie wyrosłe z wspólnoty pierwotnej. Zwrócił jeszcze na to uwagę
Marks 16. Chociaż niewolnictwo niewÄ…tpliwie istniaÅ‚o w starożyt­
nych społeczeństwach azjatyckich, to jednak większość rolników,
którzy żyli przeważnie we wspólnotach wiejskich, była raczej
w położeniu poddanych świadczących na rzecz państwa daniny
w naturze (skÅ‚adanie takich danin stanowi typowÄ… tematykÄ™ ma­
lowideÅ‚ Å›ciennych w egipskich grobowcach) oraz przymusowÄ… ro­
bociznÄ™ ". WedÅ‚ug Marksa w azjatyckiej formacji spoÅ‚ecznej pro­
dukt dodatkowy przybierał postać podatku w naturze lub pracy18.
Na tej podstawie niektórzy próbowali określić azjatycką formację
społeczną jako odmianę feudalizmu, mianowicie jako  feudalizm
biurokratyczny" 19. Jest to również pogląd upraszczający. Azja-
15
K. Ostrowitianow, Zarys ekonomiki formacji przedkapitalistycznych.
W: Wykłady z ekonomii politycznej, Warszawa 1951, t. I, s. 163 166.
le
K. Marks, Kapitał, t. I, s. 386 387:  Prostota organizmu wytwórczego
tych samowystarczalnych wspólnot, które stale odtwarzajÄ… siÄ™ w tej sa­
mej formie, a w razie przypadkowego zniszczenia odbudowujÄ… siÄ™ w tej
samej miejscowości i pod tą samą nazwą, dostarcza nam klucza do
tajemnicy niezmienności społeczeństw azjatyckich, której tak rażącym
kontrastem jest ciągłe rozpadanie się i powstawanie na nowo państw
azjatyckich oraz ich nieustanne zmiany dynastyczne. Burze szalejÄ…ce
w obłocznej sferze polityki nie naruszają struktury podstawowych
elementów ekonomicznych społeczeństwa".
17
Na przykład w Indiach niewolnictwo było przeważnie niewolnictwem
domowym, nie odgrywało zasadniczej roli w produkcji rolnej. Zob.
M. D. Malaviya, Village Panchayats in India, New Delhi 1956,
s. 112 194 oraz D. D. Kosambi, An Introduction to the Study of
Indian History, Bombay 1956, s. 349. Innego jednak zdania jest
S. A. Dange, India from Primitive Communism to Slavery, wyd. 3,
New Delhi 1955.
is K. Marks, Kapitał, Warszawa 1959. t. Ill, cz. 2, s. 368.
19
Zob. Bolszaja Sowieckaja Encykiopedija, 1936, t. 32, artykuł  Kitaj",
s. 530 i 538. Jako  biurokratyzm feudalny" określa ustrój społeczny
rych dominuje wprawdzie wyraz
nie jeden sposób produkcji,
mentów nadbudowy powstaÅ‚ej w minionych formacjach spoÅ‚ecz­
jednak utrzymujÄ… siÄ™ jeszcze pozostaÅ‚oÅ›ci innego sposobu pro­
nych elementów, które nie przeszkadzajÄ… nowej bazie ekono­
dukcji. Wówczas w świadomości społecznej istnieją nadbudowy
micznej. Czasem następuje włączenie się takich elementów do
różnych istniejÄ…cych baz spoÅ‚ecznych, plus ewentualne pozosta­
nadbudowy nowej formacji społecznej. Za przykład służyć może
łości nadbudowy stosunków produkcji już nieistniejących oraz
religia chrzeÅ›cijaÅ„ska. PowstaÅ‚a ona jako część nadbudowy an­
zalążki nadbudowy przyszłej formacji społecznej. Podany sche-
tycznej formacji spoÅ‚ecznej w okresie rozkÅ‚adu, nastÄ™pnie prze­
kształciła się w nadbudowę formacji feudalnej, przetrwała 
częściowo jako przeżytek, a częściowo drogÄ… wÅ‚Ä…czenia siÄ™ w nad­
budowÄ™  okres kapitalizmu i istnieje jeszcze w pierwszej fazie
formacji socjalistycznej.
Ponadto w świadomości społecznej danego społeczeństwa tkwić
mogą także zalążki nadbudowy przyszłej formacji społecznej.
W okresie rozkÅ‚adu antycznej formacji spoÅ‚ecznej idee chrzeÅ›­
cijaÅ„stwa byÅ‚y zalążkiem nadbudowy powstajÄ…cej formacji feudal­
nej. PowstajÄ…ce w spoÅ‚eczeÅ„stwie kapitalistycznym idee so­
cjalistyczne sÄ… częściÄ… skÅ‚adowÄ… Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚ecznej, a za­
razem stanowiÄ… zalążek nadbudowy przyszÅ‚ej formacji socja­
listycznej.
W rezultacie więc strukturę społecznej działalności ludzi oraz,
wynikajÄ…cych z tej dziaÅ‚alnoÅ›ci stosunków spoÅ‚ecznych, idei spo­
Å‚ecznych i postaw spoÅ‚eczno-psychologicznych można zobrazo­
wać za pomocą schematu podanego na s. 243.
Rzecz jasna, że obraz świadomości społecznej staje się bardziej
skomplikowany w okresach przejściowych między formacjami
spoÅ‚ecznymi, w których to okresach współistniejÄ… rozmaite spo­
soby produkcji (np.: kapitalistyczny, feudalny i drobnotowarowy;
albo socjalistyczny, drobnotowarowy i kapitalistyczny), lub w któ-
puściznę, która plącze się i zlewa z puścizną okresów wcześniejszych".
(Idea i życie. Studia socjologiczne, jw., s. 111). Kautsky zaś pisze:
 Nowe formy w pewnym okreÅ›lonym czasie mogÄ… być wyjaÅ›nione wy­
łącznie nowymi prawami ekonomicznymi, które rządzą właściwym
temu okresowi nowym procesem ekonomicznym. Natomiast stare formy
są produktem przeszłości, i to nie tylko ostatnich lat czy stuleci, lecz
całej historii ludzkości, na której każda epoka pozostawia ślady. Każda
epoka pozostawiła następnym pokoleniom swoje dziedzictwo. Aby
pojąć pewną epokę, muszę znać nie tylko jej nowy sposób produkcji,
lecz także historię epoki poprzedniej, z której dana epoka wyłoniła
się". (K. Kautsky, Materialistyczne pojmowanie dziejów, Warszawa
1963, t. II, cz. 2, s. 310 311).
mat pozwala jednak rozróżnić tę skomplikowaną sytuację na
prawidłowości zachodzących w życiu społecznym ludzi, a tym
części składowe, pozwala jak mówił Marks, odsłonić  anatomię"
samym podstawą możliwości jego naukowej analizy22.
społeczeństwa ludzkiego21.
Stałe powtarzanie określonego działania rodzi przyzwyczajenie,
Pierwsze i drugie podstawowe prawo socjologii wyraża warunki
rutynę, tj. tendencję do dalszego powtarzania działania w ten
wewnÄ™trznego zharmonizowania, wewnÄ™trznej równowagi for­
sposób jak dotychczas 23. Zespół działań, które są wykonywane
macji spoÅ‚ecznych, warunki wzajemnego dostosowania części skÅ‚a­
z przyzwyczajenia, dziaÅ‚aÅ„, które cechuje rutyna, nazywamy zwy­
dowych danej formacji. Pierwsze prawo stwierdza konieczność
czajem. Przyzwyczajenia i zwyczaje są powtarzane tak długo,
zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych,
pólci nie zjawi się nowy zewnętrzny bodziec, który kładzie kres
drugie  stwierdza konieczność zgodnoÅ›ci nadbudowy ze stosun­
powtarzaniu i powoduje zmianę rodzaju działania; nowy rodzaj
kami produkcji (bazą ekonomiczną). Są to więc niejako prawa
działania z kolei przekształca się w przyzwyczajenia i zwyczaje.
konserwacji formacji społecznych. Jeśli wyrażone przez te prawa
Jest to powszechna prawidłowość zachowywania się ludzi jako
warunki nie sÄ… speÅ‚nione, formacja spoÅ‚eczna popada w wewnÄ™trz­
biopsychicznych organizmów24. Z prawidłowości tej wynika także,
ną sprzeczność, poszczególne jej części składowe przestają być
że stosunki spoÅ‚eczne (które przecież polegajÄ… na stale powta­
do siebie dostosowane. Wówczas formacja społeczna zmienia się,
rzanych dziaÅ‚aniach okreÅ›lonego rodzaju), jak również wynika­
przekształca się w inną.
jÄ…ce ze stosunków spoÅ‚ecznych idee spoÅ‚eczne i postawy spo­
Å‚eczno-psychologiczne, majÄ… tendencjÄ™ do nabierania cech rutyny
Ażeby zrozumieć historyczny proces przechodzenia spoÅ‚eczeÅ„­
do przekształcenia się w przyzwyczajenia i zwyczaje społeczne,
stwa ludzkiego od jednej formacji społecznej do drugiej, trzeba
w przyzwyczajenia ideologiczne i zwyczajowe postawy spoÅ‚ecz­
wiedzieć, jaki to czynnik powoduje zachwianie wewnÄ™trznej rów­
no-psychologiczne. Stosunki spoÅ‚eczne i caÅ‚a Å›wiadomość spo­
nowagi formacji społecznych, podważa wzajemne dostosowanie
Å‚eczna odznaczajÄ… siÄ™ konserwatyzmem, swoistÄ… inercjÄ…, polega­
ich części składowych, rozsadza je. Tym czynnikiem jest rozwój
jącą na tym, że zmiany następują tylko wskutek zewnętrznych
sił wytwórczych, zmiany w sposobie oddziaływania człowieka na
bodz
ców.
przyrodÄ™ w procesie produkcji i rosnÄ…ca w zwiÄ…zku z tym umie­
jętność człowieka przekształcania przyrody, przystosowania jej
22
do swoich potrzeb. Zwraca na to uwagÄ™ Lenin w polemice z subiektywistycznym kie­
runkiem w socjologii. (Co to sÄ…  przyjaciele ludu" i jak oni wojujÄ…
przeciwko socjaldemokratom! W: Dzieła, t. 1, s. 430 431).
"
23
Tadeusz Kotarbiński w następujący sposób określa rutynę:  rutynizm
2.2.9
wÅ‚aÅ›nie polega na zastÄ™powaniu niezbÄ™dnej inwencji twórczej automa­
tyzmem Å‚atwego kopiowania dziaÅ‚aÅ„ poprzednio dokonywanych". (Trak­
Konserwatywny charakter stosunków społecznych
tat o dobrej robocie, A
ódz
1955, s. 310).
i świadomości społecznej
24
Stwierdzenie tej prawidłowości można znalez
ć w każdym nowoczesnym
podręczniku psychologii. Na przykład R. H. Thouless w General and
Wszelki proces spoÅ‚eczny polega na stale powtarzajÄ…cej siÄ™ dzia­
Social Psychology (Londyn 1951, s. 55) pisze:  Wykonywanie pewnej
łalności ludzkiej określonego rodzaju. Stosunki społeczne to
czynności albo systemu czynności ułatwia jej dalsze wykonywanie.
...Niewykonywania pewnej czynności lub systemu czynności w pewnym,
okreÅ›lone rodzaje stale powtarzajÄ…cego siÄ™ wzajemnego oddzia­
dostatecznie dÅ‚ugim czasie zmniejsza tendencjÄ™ do powtarzania". Cy­
ływania ludzi na siebie. W wyniku takiego stałego oddziaływania
towany autor okreÅ›la to zjawisko jako prawo rzÄ…dzÄ…ce zmianÄ… postÄ™­
kształtują się w umysłach ludzkich idee społeczne i postawy
powania (modification of behaviour). Wydaje siÄ™, że wymieniona pra­
społeczno-psychologiczne. Powtarzalność działań jest podstawą
widłowość zachowywania się ludzi jest rezultatem, stwierdzonej przez
I. Pawłowa, prawidłowości wyższych czynności nerwowych, znanej pod
21
Przedmowa do Przyczynka do krytyki ekonomii politycznej, jw., s. 5.
nazwą  odruchów warunkowych".
turalne organy swego ciała, i w ten sposób wzmacnia i rozszerza
2.2.10
swoje panowanie nad przyrodą. Każde nowe postępowanie ludzi
Prawo postępującego rozwoju sil wytwórczych
stwarza coraz to nowe bodz
ce zewnętrzne wywołujące zmianę
postÄ™powania ludzi. W ten sposób nastÄ™puje staÅ‚y rozwój spo­
Istnieje jednak jedna dziedzina społecznej działalności ludzkiej,
łecznych sił wytwórczych.
w której przyzwyczajenie i rutyna nie mogą być długotrwałe,
W przeciwieÅ„stwie wiÄ™c do stosunków spoÅ‚ecznych, idei spoÅ‚ecz­
gdyż pojawiają się coraz to nowe zewnętrzne bodz
ce, wywołujące
nych oraz postaw społeczno-psychologicznych, które odznaczają
zmianę postępowania ludzi. Dziedziną taką jest proces produkcji,
się konserwatyzmem, siły wytwórcze podlegają ciągłej zmianie,
oddziaływanie człowieka na przyrodę i wzajemnie  przyrody na
stale siÄ™ rozwijajÄ…, podnoszÄ…c  potencjaÅ‚ produkcyjny" spoÅ‚e­
czÅ‚owieka, nastÄ™puje w spoÅ‚ecznym procesie pracy. O charak­
czeństwa na coraz to wyższy szczebel. Amerykański antropolog
terze tego oddziaływania decydują istniejące siły wytwórcze,
A. L. Kroeber zwraca uwagę na łatwość zachodzenia zmian
a wiÄ™c Å›rodki produkcji, a zwÅ‚aszcza narzÄ™dzia pracy, oraz do­
w dziaÅ‚alnoÅ›ci ludzkiej w dziedzinie produkcji, podczas gdy w in­
Å›wiadczenia i umiejÄ™tnoÅ›ci ludzi posÅ‚ugiwania siÄ™ nimi. W spo­
nych dziedzinach działalność ludzką cechuje konserwatyzm:
łecznym procesie pracy człowiek przekształca swoje środowisko
 W dziedzinie zagadnień mechanicznych albo praktycznych ludzie
naturalne, wytwarza sobie nowe środowisko materialne, które
przystosowujÄ… siÄ™ szybciej do wymogów nowych warunków... Je­
składa się z wytworów jego pracy (domy, miasta i wsie, kanały,
żeli natomiast chodzi o przestarzały kalendarz, to zwykły akt
warsztaty i fabryki, środki transportu itp.); to nowe środowisko
woli, dojÅ›cie do gÅ‚osu zbiorowego rozsÄ…dku, potrzebne, aby do­
okreÅ›la siÄ™ niekiedy mianem sztucznego Å›rodowiska25 lub mate­
konać zmiany, napotyka silny opór... Póki ludzie zajmują się
rialnego dorobku dziejowego społeczeństwa28.
swymi cielesnymi potrzebami, podobnymi do potrzeb niższych
Nowe środowisko materialne stanowi bodziec powodujący zmianę
zwierząt, są oni giętcy i zdolni do przystosowania. Gdy jednak
postÄ™powania w dalszym procesie spoÅ‚ecznej produkcji. Powsta­
chodzi o usystematyzowane wytwory ich intelektu, gdzie właśnie
jÄ… nowe lub lepsze narzÄ™dzia pracy, powstaje możliwość użytko­
należaÅ‚oby siÄ™ spodziewać przewidywania, rozumu i zimnej kal­
wania nowych przedmiotów pracy, wzrasta umiejÄ™tność i do­
kulacji, wydaje siÄ™, że spoÅ‚eczeÅ„stwa opanowane sÄ… przez kon­
świadczenie posługiwania się narzędziami. To z kolei powoduje
serwatyzm, którego siÅ‚a okazuje siÄ™ tym wiÄ™ksza, im gÅ‚Ä™biej ba­
dalszą zmianę nowego  sztucznego środowiska", co stanowi nowy
damy historiÄ™" 27.
bodziec powodujący zmianę postępowania itd. Człowiek otacza
Trafną tę uwagę wybitnego badacza społeczeństw ludzkich trzeba
się coraz to bardziej skomplikowanym sztucznym środowiskiem,
tylko uzupełnić stwierdzeniem, że giętkość ludzi, ich zdolność
stanowiącym jak gdyby sztuczne organy, którymi uzupełnia na-
szybkiego przystosowania się do nowych warunków działalności
25
w procesie produkcji, nie wiąże siÄ™ z tym, że chodzi tu o za­
NazwÄ™ tÄ™ wprowadziÅ‚ Antonio Labriola w rozprawie Del materia­
lismo storico, napisanej w 1896 r. Przedruk znajduje się w książce
spokojenie pierwotnych potrzeb biologicznych (które zresztą
Antonio Labriola, La concezione materialìstica della storia, Bari 1947
we współczesnym cywilizowanym społeczeństwie stanowią tylko
(s. 151). Nazwy tej używa też Kazimierz Krauz w pracy Materializm
część potrzeb, zaspokajanych przez produkcję); jest natomiast
ekonomiczny, Kraków 1908, s. 7.
26
wynikiem opisanego wyżej procesu, w którym każda zmiana po­
Tę nazwę wprowadził L. Krzywicki. W istnieniu  dorobku dziejowego",
stępowania stwarza nowe bodz
ce, powodujÄ…ce nowÄ… zmianÄ™ po­
skÅ‚adajÄ…cego siÄ™ z materialnych przedmiotów, wytworów pracy ludz­
kiej, które są spoidłem więzi społecznej między ludz
mi, Krzywicki widzi
stępowania.
przyczynÄ™ różnicy miÄ™dzy historycznym rozwojem spoÅ‚eczeÅ„stwa ludz­
Opisaną prawidłowość rozwoju społecznych sił wytwórczych na-
kiego a ahistorycznym charakterem gromad zwierzÄ™cych. (Rozwój spo­
łeczny wśród zwierząt i u rodzaju ludzkiego. Studia socjologiczne,
27 A. L. Kroeber, Anthropology, Nowy Jork 1948, s. 522.
Warszawa 1951, s. 185).
niej instancji", jak mawiał Engels28, jest więc zawsze rozwój
zwiemy  prawem postÄ™pujÄ…cego rozwoju siÅ‚ wytwórczych". Pra­
sił wytwórczych. Dzieje się tak dlatego, że stosunki społeczne,,
wo to stwierdza więc konieczność ciągłej zmiany sił wytwórczych,
idee spoÅ‚eczne i postawy spoÅ‚eczno-psychologiczne cechuje kon­
prowadzÄ…cej do coraz wyższego  potencjaÅ‚u produkcyjnego" spo­
serwatyzm, siÅ‚y wytwórcze natomiast podlegajÄ… nieustannej zmia­
Å‚eczeÅ„stwa. Konieczność ta, jak wykazaliÅ›my, jest wynikiem po­
nie, wznoszÄ… siÄ™ na coraz wyższy poziom rozwoju. Z konser­
wstawania coraz to nowych bodz
ców, które  zmieniajÄ…c sztucz­
watywnego charakteru zarówno bazy ekonomicznej, jak i nad­
ne Å›rodowisko materialne, tworzone przez czÅ‚owieka w spoÅ‚ecz­
budowy wynika, że dostosowanie ich do siebie następuje tylko
nym procesie produkcji  zmienia też sposób wzajemnego od­
w takim zakresie, który jest konieczny wedÅ‚ug obydwu podsta­
działywania człowieka i przyrody. Jest to proces, który prowadzi
wowych praw socjologii.
do coraz szerszego i wszechstronniejszego panowania człowieka
Dlatego w nowej formacji spoÅ‚ecznej czÄ™sto utrzymujÄ… siÄ™ po­
nad otaczającym go światem materialnym.
zostałości stosunków produkcji dawnej formacji (np. pozostałości
stosunków feudalnych w formacji kapitalistycznej). Dlatego też
zmiana nadbudowy nie oznacza przekształcenia całej świadomości
społecznej; obok nowej nadbudowy istnieją nadal w świadomości
liczne elementy nadbudowy dawnych formacji spoÅ‚ecznych. Na­
leży wreszcie zaznaczyć, że dziaÅ‚anie pierwszego i drugiego pod­
stawowego prawa socjologii odbywa siÄ™ nie w kolejno nastÄ™­
pujących po sobie okresach czasu, ale równocześnie, przy czym
proces przystosowywania nadbudowy zazwyczaj trwa znacznie
dłużej od procesu przystosowania stosunków produkcji.
Ponadto, nowa nadbudowa nie powstaje w próżni, czerpie swoje
elementy ze stosunków społecznych, idei społecznych i postaw
społeczno-psychologicznych teraz
niejszości i przyszłości, które
twórczo przerabia i przystosowuje do potrzeb nowej bazy ekono­
micznej.  Idee nie spadajÄ… z nieba  powiada Antonio Labrio­
la  ani nie otrzymuje się ich jako daru bożego w czasie snu" 29.
Te same kapitalistyczne stosunki produkcji wytworzyły w Anglii
nadbudowę w postaci purytanizmu, a we Francji zrodziły jako
nadbudowÄ™ materializm i ruch wolnomyÅ›licieli30; inne byÅ‚o bo­
wiem, jak powiadamy, podłoże historyczne31, na którym kształ-
28
Zob. listy Engelsa z 21 22 września 1890 r. do Józefa Blocha
i z 25 stycznia 1894 r. do Heinza Starkenburga (K. Marks i F. Engels,
Dzieła wybrane, Warszawa 1949, t. II, s. 406 i 482).
29
A. Labriola, Del materialismo storico, jw., s. 183.
80
Zob. F. Engels, przedmowa do angielskiego wydania Rozwoju socja­
lizmu od utopii do nauki. (K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane, jw.,
t. II, s. 94 99).
3i NazwÄ™ tÄ™ wprowadziÅ‚ Krzywicki, który daÅ‚ też analizÄ™ podÅ‚oża histo­
rycznego w kształtowaniu nowej nadbudowy. Zob. Idea i życie. Studiai
Sposób produkcji i formacje społeczne 2/2
towaÅ‚a siÄ™ nowa nadbudowa. CzÄ™sto też nowo powstajÄ…ca nad­
społecznej obejmują także liczne elementy będące puścizną po
budowa nawiązuje do stosunków społecznych i idei społecznych
nadbudowach formacji wczeÅ›niejszych, różnych w różnych kra­
okresów wcześniejszych, które to stosunki i idee przestały być
jach (jak np. chrześcijaństwo w Europie, szintonizm i buddyzm
aktualne, a uzyskujÄ… ponownie aktualność w nowej formacji spo­
w Japonii, monarchia w Anglii, plebejska republika w Północnej
łecznej. Na przykład rzymskie prawo cywilne, przystosowane do
Ameryce). Określona formacja społeczna może tedy przejawiać
produkcji towarowej, silnie rozwiniętej w czasach starożytnych,
w poszczególnych krajach wielkie bogactwo i różnorodność
straciÅ‚o aktualność w okresie feudalnego sposobu produkcji, od­
uÅ›wiadomionych stosunków spoÅ‚ecznych oraz elementów Å›wia­
zyskało ją natomiast w okresie powstawania kapitalistycznego
domości społecznej: idei społecznych i postaw społeczno-psycho-
sposobu produkcji. CzÄ™sto też nastÄ™puje przyjmowanie nadbu­
logicznych. Jednakowy sposób produkcji nie wyklucza więc
dowy lub jej elementów z innych krajów, w których nowe stosunki
istnienia bardzo różnorodnej struktury świadomości społecznej,
produkcji oraz odpowiadająca im nadbudowa istnieją już od
a nawet nadbudowy.
dłuższego czasuS2. W ten sposób rozmaite teraz
niejsze i przyszłe
elementy skÅ‚adajÄ… siÄ™ na ksztaÅ‚towanie nadbudowy nowo po­
wstającej formacji społecznej.
2.2.12
W rezultacie nadbudowa odpowiadajÄ…ca nowym stosunkom pro­
Dialektyczne procesy w rozwoju społecznym
dukcji różni się w różnych krajach w zależności od podłoża
historycznego, na którego tle się ukształtowała. W ramach tej
Jak widać, proces przechodzenia od jednej formacji społecznej
samej formacji społecznej, np. kapitalistycznej, istnieją poważne
do drugiej polega na pojawianiu się w społeczeństwie ludzkim
różnice w strukturze nadbudowy w różnych krajach. Jeszcze
szeregu sprzecznoÅ›ci, po czym nastÄ™pujÄ… procesy przystosowaw­
większe różnice istnieją w całokształcie stosunków społecznych
cze, prowadzÄ…ce do zaniku tych sprzecznoÅ›ci. Taki proces roz­
i świadomości społecznej, które obok nadbudowy danej formacji
woju, przez powstanie i zanikanie sprzecznoÅ›ci, nazywa siÄ™ pro­
socjologiczne, jw., s. 140 149. Adam Schaff w przedmowie do Studiów
cesem dialektycznym33.
socjologicznych Krzywickiego (s. 23 27) poddaje krytyce teoriÄ™ Krzy­
Na rozwój spoÅ‚eczeÅ„stwa ludzkiego skÅ‚adajÄ… siÄ™ wiÄ™c trzy pro­
wickiego o roli podłoża historycznego  krytyce, naszym zdaniem,
niesÅ‚usznej. cesy dialektyczne. Pierwszy, to powstanie sprzecznoÅ›ci w wzajem­
32
Na zjawisko tzw.  wędrówki idei" w czasie i przestrzeni zwrócił także
nym oddziaływaniu człowieka i przyrody, owej dokonującej się
uwagę Krzywicki. Zob. Idea a życie. Studia socjologiczne, jw., s. 88
w społecznym procesie pracy,  wymiany materii człowieka
109. Na znaczenie nawiązywania do przeszłości w procesie tworzenia
z przyrodą". Kształtując swoje sztuczne środowisko materialne,
się nowej nadbudowy zwrócił też uwagę Marks:  Tradycja wszystkich
zmarłych pokoleń ciąży jak zmora na umysłach żyjących. I właśnie
ss Marks i Engels przyjęli pojęcie dialektyki od Hegla, z tym że dialek-
wówczas, gdy wydajÄ… siÄ™ być zajÄ™ci tym, by dokonać przewrotu w so­
tykÄ™ Hegla, polegajÄ…cÄ… na samorodnym rozwoju pojęć przez powsta­
bie samym i w tym co ich otacza, by stworzyć coś, czego nigdy jeszcze
wanie i zanikanie sprzeczności, przekształcili na dialektykę materiali-
nie było, w takich właśnie epokach kryzysu rewolucyjnego przywołują
styczną, która ujmuje rzeczywisty świat jako proces rozwoju przez
oni trwożliwie na pomoc duchy przeszłości... Tak Luter przywdziewał
powstawanie i zanikanie sprzeczności. Engels wyraża to, jak następuje:
maskę apostoła Pawła, rewolucja lat 1789 1814 drapowała się kolejno
 Tym samym jednak dialektyka pojęć stała się jedynie świadomym
w togÄ™ republiki rzymskiej i cesarstwa rzymskiego, a rewolucja 1848 r.
odbiciem ruchu dialektycznego rzeczywistego świata i w ten sposób
nie umiała się zdobyć na nic lepszego jak parodiowanie już to roku 1789,
dialektyka heglowska została postawiona na głowie albo raczej z głowy,
już to tradycji rewolucyjnych lat 1793 1795. Tak początkujący, który
na której dotąd stała, postawiona z powrotem na nogi". (F. Engels,
nauczył się nowego języka, tłumaczy go sobie na język ojczysty".
Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Warsza­
(K. Marks, Osiemnasty Brumaire'a Ludwika Bonapartego, Warszawa
wa 1950, s. 40).
1949, s. 13 14).
251
2 ZAGADNIENIA OGÓLNE
wytwórczych, przeciwstawiają się dalszemu trwaniu przywileju
czÅ‚owiek stwarza sprzeczność miÄ™dzy dotychczasowym postÄ™po­
społecznego, który charakteryzuje istniejące stosunki produkcji,
waniem a bodz
cami, które rodzi to Å›rodowisko. Sprzeczność za­
oraz przeciwstawiajÄ… siÄ™ odpowiadajÄ…cej tym stosunkom nadbu­
nika wskutek zmiany postępowania, tj. zmiany sił wytwórczych,
dowie.
co jednak wywołuje nowe bodz
ce, a więc nową sprzeczność itd.
W tych warunkach sprzeczność, powstajÄ…ca miÄ™dzy nowymi siÅ‚a­
Drugi proces dialektyczny, to powstawanie sprzeczności między
mi wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji, oraz sprzecz­
nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji.
ność miÄ™dzy wymaganiami nowych stosunków produkcji, odpo­
Sprzeczność ta, która zrazu hamuje nowe siły wytwórcze, zanika
wiadajÄ…cymi wymogom nowych siÅ‚ wytwórczych, a starÄ… nadbu­
po przystosowaniu stosunków produkcji do nowych siÅ‚ wytwór­
dowÄ… prowadzi do walki klas. UsuniÄ™cie tych sprzecznoÅ›ci na­
czych. Trzeci proces dialektyczny, to powstawanie sprzeczności
stępuje drogą złamania przywileju społecznego klasy opierającej
miÄ™dzy nowymi stosunkami produkcji, tj. nowÄ… bazÄ… ekonomicz­
siÄ™ na dawnych stosunkach wÅ‚asnoÅ›ci produkcji, tj. drogÄ… rewo­
nÄ… a starÄ… nadbudowÄ…. Sprzeczność ta, która zrazu hamuje po­
lucji socjalnej. Dokonuje się to z reguły nie drogą procesu
wstawanie nowej bazy ekonomicznej, zanika po przystosowaniu
stopniowych przemian, ale drogą mniej lub więcej burzliwych
nadbudowy do nowej bazy ekonomicznej. Te trzy procesy dia­
przewrotów, zwÅ‚aszcza w nadbudowie politycznej i prawnej, chro­
lektyczne łącznie tworzą proces rozwoju społecznego ludzkości.
niącej dawne stosunki własności środków produkcji.
Wobec oporu klasy zainteresowanej w utrzymaniu dawnych sto­
sunków produkcji przeciwko zmianie istniejącego stanu rzeczy
klasa lub klasy zainteresowane w nowym sposobie produkcji
tworzą własne idee społeczne, własne postawy społeczno-psy-
chologiczne, a w razie sprzyjających warunków także własne
organizacje polityczne. NastÄ™puje rozdwojenie Å›wiadomoÅ›ci spo­
Å‚ecznej. Obok nadbudowy istniejÄ…cej bazy ekonomicznej i pozo­
staÅ‚oÅ›ci nadbudowy dawniejszych formacji spoÅ‚ecznych, w Å›wia­
domoÅ›ci spoÅ‚ecznej wyrasta zalążek nadbudowy przyszÅ‚ej for­
macji społecznej. Nosicielem jego jest klasa lub klasy walczące
o nowe stosunki produkcji. Walka klas staje siÄ™ walkÄ… idei i ca­
łych ideologii społecznych, walką odmiennych postaw społecz-
no-psychologicznych, a w sprzyjających okolicznościach, walką
nowych organizacji politycznych przeciwko istniejącej władzy
państwowej. Walką tą kierują nowe idee społeczne i nowe spo-
Å‚eczno-psychologiczne postawy34.
Klasie korzystającej z przywileju starych stosunków produkcji
z reguły udaje się, za pomocą władzy państwowej, stosunków
prawnych, ideologii i korzystnych dla siebie postaw społeczno-
-psychologicznych, przedłużać na pewien czas życie dawnej for-
34
Aktywną rolę, jaką w takich okresach odgrywają nowe idee społeczne,
doskonale przedstawia Krzywicki w Idea a życie. Studia socjologiczne,
jw., s. 41 150.
Sposób produkcji i formacje społeczne 2/2
macji społecznej; w wyniku tego przejście od jednej formacji
2.2.14
społecznej do drugiej następuje z opóz
nieniem, co prowadzi do
 wybuchowego" charakteru tego przejścia.  Wybuch" następuje,
Klasy a warstwy społeczne
kiedy narastające nowe siły społeczne rozrywają  tamę", jaką
Do tego obrazu należy jeszcze dodać, że konserwatyzm stosun­
stanowi dawna formacja spoÅ‚eczna. Dialektyczny proces roz­
ków produkcji oraz nadbudowy podtrzymywany jest nie tylko
woju spoÅ‚ecznego przyjmuje postać walki klas i rewolucji socjal­
przez klasÄ™, której przywilej spoÅ‚eczny jest zwiÄ…zany z istniejÄ…cy­
nych.
mi stosunkami własności środków produkcji, ale także przez te
Marks daÅ‚ nastÄ™pujÄ…ce, uważane dziÅ› za klasyczne, sformuÅ‚owa­
warstwy społeczne, których pozycja ekonomiczna i społeczna
nie procesu przejścia od jednej formacji społecznej do drugiej
wynika z nadbudowy istniejÄ…cej formacji spoÅ‚ecznej. Przez war­
w warunkach antagonistycznych stosunków produkcji.
stwę społeczne, w odróżnieniu od klasy społecznej, rozumiemy
 Na okreÅ›lonym szczeblu swego rozwoju materialne siÅ‚y wytwór­
grupę członków społeczeństwa, których ekonomiczna i społeczna
cze spoÅ‚eczeÅ„stwa popadajÄ… w sprzeczność z istniejÄ…cymi stosun­
pozycja nie wynika ze stosunków własności środków produkcji,
kami produkcji, albo  co jest tylko prawnym tego wyrazem 
wynika natomiast ze specyficznych cech określonej nadbudowy.
ze stosunkami własności, w których obrębie się dotąd rozwijały.
Warstwy takie, jak np. urzędnicy, będący wykonawcami władzy
Z form rozwoju sił wytwórczych stosunki te zamieniają się w ich
paÅ„stwowej, lub kapÅ‚ani religii stanowiÄ…cej część skÅ‚adowÄ… nad­
kajdany. Wówczas nastÄ™puje epoka rewolucji socjalnej. Ze zmia­
budowy danej formacji spoÅ‚ecznej, mogÄ… być również zaintere­
ną podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko
sowane w utrzymaniu dawnej formacji spoÅ‚ecznej36. Takie zja­
przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie" 35.
wisko konserwatywnych warstw społecznych, czerpiących swoją
pozycję społeczną z istniejącej formy nadbudowy, może mieć
35 Przedmowa do Przyczynka do krytyki ekonomii politycznej, jw., s. 5 6.
miejsce także w formacjach społecznych nieantagonistycznych,
W przedmowie tej, pisanej w 1859 r., Marks zakłada, że rewolucja
np. w formacji socjalistycznej. Rezultatem tego może być pewna
socjalna zawsze potrafi usunąć przestarzałe stosunki produkcji. W ten
sposób każda formacja spoÅ‚eczna ustÄ™puje nowej, odpowiadajÄ…cej wyż­
 burzliwość" rozwoju społecznego, nawet w formacji społecznej
szemu szczeblowi sił wytwórczych. Jest to niewątpliwie prawdziwe,
opartej na nieantagonistycznych stosunkach produkcji, w której
o ile idzie o ludzkość jako całość. Natomiast historia poszczególnych
nie ma walki klas. Jednak przeszkody wynikajÄ…ce stÄ…d dla roz-
społeczeństw niejednokrotnie kończyła się upadkiem sił wytwórczych,
cywilizacji i kultury albo też zastojem, spowodowanym tym, że klasa
miany siÅ‚ wytwórczych i idei spoÅ‚ecznych, że fakt zwyciÄ™skiej rewo­
broniąca starych stosunków produkcji była na tyle silna, a klasy
lucji socjalnej, która usunęła antagonistyczny charakter stosunków pro­
dążące do ich zmiany na tyle słabe i pozbawione wyraz
nej Å›wiado­
dukcji w pewnych krajach, gwarantuje na dalszą metę postęp społeczny
mości celu społecznego, że nie nastąpiła zwycięska rewolucja socjalna.
wszystkich społeczeństw.
Wydaje siÄ™, że tak byÅ‚o w szczególnoÅ›ci w azjatyckiej formacji spo­
36
Zob. na ten temat list Engelsa do Konrada Schmidta z 27 paz
dzier­
łecznej. Kończyła się ona albo upadkiem i powrotem na niższy szczebel
nika 1890 r. (K. Marks i F. Engels, DzieÅ‚a wybrane, jw., t. II):  Spo­
rozwoju społecznego  jak w Egipcie i Mezopotamii, albo zastojem  -
łeczeństwo wytwarza pewne wspólne funkcje, bez których nie może
jak w Indiach i w Chinach. Przypuszczalnie konieczność utrzymywania
się obyć. Powołani do tego ludzie tworzą nową gałąz
podziału pracy
państwowych urządzeń nawadniających uniemożliwiała odsunięcie klasy
wewnątrz społeczeństwa. Ludzie ci uzyskują zarazem specjalne interesy
rządzącej od władzy. Nawet antyczna formacja społeczna kończy się
również wobec swych mandatariuszy, usamodzielniają się w stosunku
upadkiem sił wytwórczych. Dopiero począwszy od wieków średnich
do nich i w ten sposób powstaje państwo" (s. 470). Dalej Engels pisze:
trwa w Europie nieustanny postęp sił wytwórczych, którego dz
wigniÄ…
 Skoro powstaje potrzeba nowego podziaÅ‚u pracy, który tworzy zawo­
są zwycięskie rewolucje socjalne. Przerwane zostało  zaczarowane
dowych prawników, otwiera się znowu nowa samodzielna dziedzina..."
koło" kolejnego wzrostu i upadku cywilizacji i kultur. Dzisiaj powrót
(s. 471). Wreszcie o ideologii:  Ludzie, którzy tym się zajmują należą
do tego  koła" jest niemożliwy, ponieważ cała ludzkość jest do tego
znowu do specjalnych sfer podziału pracy..." (s. 473).
stopnia powiązana stosunkami wymiany produktów, jak również wy-
woju społecznego są usuwane, wprawdzie nie bez wałki, ale bez
rewolucji socjalnej. UsuniÄ™cie ich wymaga bowiem tylko przy­
stosowania nadbudowy do wymogów bazy ekonomicznej, nie
wymaga zaś zmiany charakteru stosunków produkcji.
Sposób produkcji i formacje społeczne 2/2
duktów. Sformułowanie nie jest błędne, bo dystrybucja zależy
ściśle od stosunków produkcji, jest ściśle związana ze sposobem
produkcji. Osobne wymienianie dystrybucji jest jednak zbyteczne,
gdyż zaciemnia ścisłość sformułowania.
Znacznie dalej idącą odrębność sformułowania znajdujemy
w przedmowie Engelsa do pierwszego wydania Pochodzenia ro­
dziny, własności prywatnej i państwa:  Według materialistycz-
nego pojmowania momentem decydujÄ…cym w historii jest
w ostatniej instancji: produkcja i reprodukcja bezpośredniego
życia. Ta jednak jest znowu dwojakiego rodzaju. Z jednej strony,
wytwarzanie środków utrzymania, środków spożycia, odzieży,
mieszkania i niezbÄ™dnych do tego narzÄ™dzi; z drugiej strony, wy­
twarzanie samych ludzi, rozmnażanie się gatunku. Urządzenia
społeczne, w jakich żyją ludzie danej epoki historycznej i danego
kraju, sÄ… uwarunkowane przez oba rodzaje produkcji: przez sto­
pień rozwoju pracy z jednej strony, rodziny  z drugiej. Im
mniej rozwinięta jest jeszcze praca, im bardziej ograniczona jest
ilość wytworów pracy, a wiÄ™c i bogactwo spoÅ‚eczne, w tym wiÄ™k­
szym stopniu czynnikiem panującym w ustroju społecznym są
zwiÄ…zki rodowe"39.
W społeczeństwie pierwotnym nie tylko rozwój sił wytwórczych,
ale także rozwój stosunków rodzinnych dziaÅ‚ajÄ…cy jako samodziel­
ny czynnik ma zatem decydować o rozwoju społeczeństwa. To
twierdzenie Engelsa poddał krytyce K. Krauz40, W. Cunow41,
K. Kautsky42, a także K. Ostrowitianow43. Krzywicki natomiast
bronił poglądu podobnego do twierdzenia Engelsa, uważając, że
sformułowane przez Marksa prawa historycznego materializmu
nie stosują się do ustroju rodowego 44. Według Krzywickiego pra-
39
F. Engels, Pochodzenie rodziny, wÅ‚asnoÅ›ci prywatnej i paÅ„stwa, War­
szawa 1949, s. 7 8.
40
K. Krauz, Materializm ekonomiczny, Kraków 1908, s. 71 i nast.
41
W. Cunow, Die Marxsche Geschichts- Gesellschafts und Staatstheorie,
Berlin 1923, t. II, s. 138 142.
42
K. Kautsky, Die materialistische Geschichtsauffassung, Berlin 1927, t. I,
's. 842 i nast. (Zob. wyd. w jęz. polskim K. Kautsky, Materialistyczne
pojmowanie dziejów, Warszawa 1963, t. I, cz. 2, s. 568 i nast.).
43
K. Ostrowitianow, Zarys ekonomiki formacji przedkapitalistycznych.
W: Wykłady z ekonomii politycznej, Warszawa 1951, t. I, s. 142.
44
L. Krzywicki, Studia socjologiczne, jw., s. 217. ,
17 Ekonomia polityczna  DzielÄ… tom Ul 257
2 ZAGADNIENIA OGÓLNE
wa materialistycznego pojmowania dziejów zaczynajÄ… dziaÅ‚ać do­
piero w ustroju, który Krzywicki nazywa terytorialnym, w któ­
rym materialne przedmioty stają się spoidłem więzi społecznej.
W ustroju rodowym nie ma jakoby stosunków produkcji, istnieją
tylko bezpośrednie, rodowe stosunki między ludz
mi. PoglÄ…d ten
jest błędny, proces produkcji bowiem zachodzi także w ustroju
rodowym, powstaje więc więz
spoÅ‚eczna za poÅ›rednictwem ma­
terialnych przedmiotów, tj. powstają stosunki produkcji.
Niektórzy autorzy próbowali wprowadzić inne nazwy dla okreÅ›le­
nia materialistycznego pojmowania dziejów. Paul Lafargue, zięć
Marksa, który pierwszy zaczÄ…Å‚ pisać o materializmie historycz­
nym, nazwaÅ‚ głównÄ… swÄ… książkÄ™ Le détermìnisme économique
de Karl Marx45. Jerzy Plechanow zatytuÅ‚owaÅ‚ pierwszy swój wy­
kład materializmu historycznego Przyczynek do zagadnienia roz~
46
woju monistycznego pojmowania dziejów . Zapewne wzgląd na
cenzurę carską skłonił go do pisania w tytule o  monistycznym
pojmowaniu dziejów", gdyż w tekście pisze wyraz
nie o materia­
lizmie, jako o podstawie zrozumienia procesów dziejowych.
W póz
niejszym okresie, zwłaszcza w XX wieku, wielu autorów
chÄ™tnie używa nazwy  ekonomiczne pojmowanie dziejów". Ka­
zimierz Krauz, który w zasadzie, mimo pewnych poważnych nie­
konsekwencji, był rzecznikiem materialistycznego pojmowania
dziejów, proponował nazwę  mono-ekonomistyczne pojmowanie
47
dziejów" . Nazwa  ekonomiczne pojmowanie dziejów" lub naz­
wy podobne nie są właściwe, nie charakteryzują bowiem istoty
materializmu historycznego. Według materializmu historycznego
pierwotnym bodz
cem decydującym o rozwoju społecznym, bodz
­
cem  w ostatniej instancji", sÄ… nie stosunki ekonomiczne ani
nawet ta ich część, jaką stanowią stosunki produkcji. Bodz
cem
tym jest dialektyczny proces wzajemnego oddziaÅ‚ywania czÅ‚owie­
ka i otaczajÄ…cego go materialnego Å›wiata, czyli rozwój spoÅ‚ecz­
nych sił wytwórczych. Jest to więc materialistyczne pojmowanie
dziejów w dosłownym tego słowa znaczeniu.
Niektórzy chętnie używają nazwy materializm ekonomiczny, aby
45
Wyd. Paryż 1909.
46 Wyd. Petersburg 1894, tłum. na jęz. polski Warszawa 1949.
" K. Krauz, Materializm ekonomiczny, Kraków 1908, s. 4.