http://e-prawnik.pl
Zachowek
Kiedy przedawnienia się roszczenie o zachowek?
Data: 14-07-2009 r.
Podstawową zasadą prawa spadkowego jest swoboda testowania. W oparciu o nią spadkodawca
może ustanowić spadkobiercą całego swojego majątku osobę także spoza kręgu najbliższych
krewnych. Pojawia się więc niebezpieczeństwo, że spadkodawca sporządzi testament, na
podstawie którego najbliżsi zostaną pozbawieni udziału w spadku, bo ten w całości przypadnie
osobom obcym albo, że majątek otrzymają tylko niektórzy z członków rodziny zmarłego.
Zabezpieczenie interesów osób najbliższych spadkodawcy, by mogli oni po śmierci spadkodawcy
uzyskać pewne korzyści ze spadku występuje pod postacią zachowku. Uprawnienie do zachowku
zasadniczo powstaje wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament i powołał do dziedziczenia
osoby spoza kręgu najbliższych krewnych, tak że najbliżsi krewni nie dochodzą do dziedziczenia w
ogóle, lub jeżeli udział spadkowy członka najbliższej rodziny nie pokrywa należnego mu zachowku.
Roszczenie o zachowek polega na tym, że uprawniony może żądać od spadkobiercy lub
obdarowanego darowizną zapłaty określonej sumy pieniężnej. Jest to roszczenie, z którym należy
wystąpić w określonym terminie, gdyż ulega ono przedawnieniu.
Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek w przypadku dziedziczenia testamentowego?
Zgodnie z art. 1007 ż 1 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.), roszczenia uprawnionego z tytułu
zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają
się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu.
Ogłoszenie testamentu następuje w trybie postępowania nieprocesowego, zgodnie z przepisami
art. 646 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.). Sąd albo notariusz otwiera i
ogłasza testament, gdy ma dowód śmierci spadkodawcy. Testament jest obowiązana złożyć w
sądzie osoba, w której posiadaniu dokument się znajduje, chyba że złożyła go u notariusza. O
terminie otwarcia i ogłoszenia testamentu nie zawiadamia osób zainteresowanych, jednakże mogą
one być obecne przy tej czynności. Natomiast po dokonaniu ogłoszenia testamentu sąd sapdku
albo notariusz zawiadamia o tym fakcie - w miarę możności - osoby, których rozrządzenia
testamentu dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku. Notariusz niezwłocznie
zawiadamia o tym sąd spadku, przesyłając odpis sporządzonego artykułu. Testament wraz z
protokołem otwarcia i ogłoszenia przechowuje się w sądzie spadku, chyba że został złożony u
notariusza. Jednakże na żądanie sądu spadku notariusz przesyła złożony testament temu sądowi.
Gdy złożono kilka testamentów jednego spadkodawcy, otwiera się i ogłasza wszystkie, a na
każdym z nich czyni się wzmiankę o innych.
Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek wobec obdarowanego?
Zgodnie z art. 1007 ż 1 ż 2 Kodeksu cywilnego, roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do
uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z
upływem lat trzech od otwarcia spadku.
Dotyczy to zarówno sytuacji, gdy dziedziczenie
następuje na podstawie testamentu i testament ten podlega ogłoszeniu, jak i w przypadku,
gdy dziedziczenie następuje na podstawie ustawy. Zgodnie z art. 1000 ż 1 k.c., jeżeli
uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od
osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej
potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty
powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeśli jest kilku
obdarowanych, to ich odpowiedzialność wobec uprawnionego do zachowku powstaje kolejno,
począwszy od ostatniej darowizny uczynionej przez zmarłego:
Art. 1001 k.c.: Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność
stosownie do przepisów artykułu poprzedzającego tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie
może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana póz
niej.
Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek w przypadku dziedziczenia ustawowego?
W pewnych okolicznościach może się zdarzyć, że z roszczeniem o zachowek wystąpią uprawnieni
do niego, gdy spadkobierca w ogóle nie sporządził testamentu. Tak będzie w sytuacji, gdy
spadkodawca uczynił darowizny na rzecz członków rodziny uprawnionych do zachowku -
niektórych lub gdy darowizny te są różnej wysokości - bądz
na rzecz osób spoza tego grona. W
takim przypadku zastosowanie powinien znalez
ć przepis art. 1007 ż 2 k.c., o którym mowa wyżej -
przedawnienie następuje więc po trzech latach od dnia otwarcia spadku (tak J. Pietrzykowski w: A.
Brzozowski, M. Pazdan, K. Pietrzykowski, M. Safjan, E. Skowrońska, Kodeks cywilny. Komentarz,
t. I, Warszawa 1999, s. 1921; odmiennie R. Czarnecki, Wspólność majątku spadkowego i dział
spadku. Umowy dotyczące spadku, Wydawnictwo ZPP, Katowice 1966, nr 33, s. 48).
Sytuacje wyjątkowe
Przepisem ogólnym, który wyznacza początek biegu przedawnienia, jest art., 120 ż 1 zd. 1 k.c.
Zgodnie z nim, bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się
wymagalne
. Przy tym prawo spadkowe nie określa momentu wymagalności roszczenia o zachowek, a zgodnie
z przepisami ogólnymi Kodeksu cywilnego, jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia
określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym
roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność
w najwcześniej możliwym terminie. Jednakże art. 1007 ż 7 k.c. jest przepisem szczególnym
wobec art. 120 k.c. i jako taki wyłącza jego zastosowanie do roszczenia o zachowek (wyrok Sądu
Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 24 czerwca 2004 r. III CK 127/2003: Artykuł 1007 ż 1 kc
wyłącza stosowanie art. 120 ż 1 k.c. do określenia początku biegu przedawnienia roszczenia o
zachowek).
Może się jednak zdarzyć, że uprawniony do zachowku w ogóle nie wie, kto jest jest
spadkobiercą, a więc nie wie do kogo powinien skierować roszczenie.
Przykład: Spadkodawca pozostawił kilka różnej treści testamentów, które zostały otwarte i
ogłoszone.
Rozwiązanie:
Przedawnienia roszczenia o zachowek rozpoczyna bieg dopiero, gdy zostanie wyjaśnione, który
z pozostawionych testamentów jest ważny i skuteczny. Zasadniczo nastąpi to, gdy sąd wyda
postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Przy czym uprawniony do zachowku ma
legitymację do wystąpienia do wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.
Przykład: Może się też zdarzyć, że sąd wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na
rzecz należącej do kręgu uprawnionych do zachowku, a następnie zostanie ujawniony kolejny
testament, ustanawiający spadkobiercą inną osobę, i postanowienie sądu zostanie zmienione.
Pojawia się w związku z tym pytanie od jakiego momentu biegnie termin przedawnienia
roszczenia o zachowek osoby, która została ?pozbawiona" spadku.
Rozwiązanie:
W takiej sytuacji termin przedawnienia przewidziany w art. 1007 ż 1 kc nie biegnie dopóty,
dopóki uprawniony do zachowku jest uważany z mocy prawomocnego postanowienia sądu za
spadkobiercę testamentowego (tak uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 22 lutego
1972 r. III CZP 102/71).
Możliwa jest też sytuacja, w której uprawniony do zachowku wie wobec kogo zgłosić ma swe
roszczenie, lecz nie wie w jakiej wysokości mu ono przysługuje. Trzeba bowiem pamiętać, że
roszczenie o zachowek ma charakter pieniężny, a jego wysokość zależy od składu i wartości
spadku.
Przykład: Matka dziedziczy na podstawie testamentu, którego ważność podważają dzieci
zmarłego. W czasie postępowania umiera matka, pozostawiając testament, w którym powołuje do
dziedziczenia jedno z dzieci. Drugie dziecko może żądać zachowku od brata lub siostry. Nie wie
jednak w jakiej wysokości, ponieważ nie wiadomo czy w skład spadku po matce wchodzi majątek
ojca przeznaczony jej testamentem.
Rozwiązanie:
Przedawnienia roszczenia o zachowek rozpoczyna bieg dopiero, gdy zostanie rozstrzygnięta czy
testament, spisany przez ojca, jest ważny.
Zgodnie z art. 991 ż 2 k.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądz
w
postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądz
w postaci powołania do spadku,
bądz
w postaci zapisu,
przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do
pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Przykład: Spadkodawca w testamencie ustanowił na rzecz uprawnionego do zachowku zapis
pod warunkiem zawieszającym. W chwili ogłoszenia testamentu nie wiadomo więc jeszcze, czy
uprawniony będzie mógł żądać wykonania zapisu. Jego roszczenie powstanie dopiero w chwili
ziszczenia się warunku.
Rozwiązanie:
Termin przedawnienia roszczenia o zachowek nie biegnie dopóty, dopóki w wyniku ziszczenia
się lub nieziszczenia się warunku zapis stanie się bezskuteczny.
Przerwanie i zawieszenie biegu przedawnienia
Bieg przedawnienia przerywa się:
przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub
egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą
bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;
przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje,
przez wszczęcie mediacji.
Nie ma więc wątpliwości, iż bieg terminu przedawnienia roszczenia o zachowek ulega przerwaniu
w chwili, gdy uprawniony do zachowku skieruje pozew o zapłatę wobec zobowiązanego
(spadkobiercy bądz
obdarowanego).
Są jednak sytuacje, gdy uprawniony został pozbawiony prawa do spadku na podstawie testamentu,
który chce podważyć. Wtedy oczywistym jest, że nie występuje z roszczeniem o zachowek, skoro
uważa się za spadkobiercę i jako spadkobierca jego uprawnienie do zachowku zostanie
zaspokojone udziałem w spadku.
Należy uznać, że czynnością bezpośrednio przedsięwziętą w celu dochodzenia roszczenia o
zachowek jest czynność, która wiąże się z uzyskaniem przymiotu spadkodawcy ustawowego,
czyli uzyskaniem prawa dalej idącego, które przez dalszy skutek realizuje cel, jakim jest ustalenie
roszczenia o zachowek w sensie jego istnienia lub nieistnienia (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w
Warszawie z dnia 9 maja 2007 r. I ACa 1215/2006).
Przykład: Bieg przedawnienia jego roszczenia o zachowek przerywa zgłoszenie w postępowaniu
o stwierdzenie nabycia spadku przez uprawnionego do zachowku zarzutu nieważności
testamentu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2004 r. III CK 127/2003, uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 22 paz
dziernika 1992 r. III CZP 130/92; odmiennie
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11 paz
dziernika 1995 r. III CZP 134/95: Zgłoszenie w sprawie
o stwierdzenie nabycia spadku przez wydziedziczonego zarzutu nieważności testamentu nie
przerywa biegu przedawnienia roszczenia o zachowek zstępnych tego wydziedziczonego.)
Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy
rodzicielskiej;
co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych
przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki
lub kurateli;
co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu - przez czas trwania
małżeństwa;
co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed
sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania
przeszkody.
Przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może
skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od ustanowienia dla niej przedstawiciela
ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia. Przepis ten stosuje się odpowiednio do
biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego
ubezwłasnowolnienia.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami);
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz.
296, ze zm.)
Urszula Wątor Hajduk
prawnik, aplikant radcowski
http://e-prawnik.pl