Katedra Biochemii , Farmakologii i Toksykologii
Wydział Medycyny Weterynaryjnej
Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
Zatrucie solą
kuchenną
opracował prof. dr Marcin Świtała
Materiały wykładowe z przedmiotu
Toksykologia weterynaryjna i ochrona
środowiska (tydzień 2. w2. 2011)
Wstęp
Zapewnienie swobodnego dostępu do wody wszystkim
utrzymywanym przez człowieka zwierzętom stanowi
fundamentalny warunek dobrego chowu, którego
spełnienie jest konieczne do normalnego
funkcjonowania ich organizmów.
Organizacja prawie całej przestrzeni zajmowanej
przez organizm związana jest z obecnością odpowied-
niej objętości wody, stanowiącej podstawowe środo-
wisko, w którym zachodzą procesy biochemiczne i
fizjologiczne i dzięki któremu utrzymywana jest
homeostaza. Woda stanowi ponadto nośnik dla
wchłanianych przez organizm składników pokarmo-
wych oraz dla wydalanych przezeń zbędnych
produktów przemiany materii.
Większość gatunków zwierząt wymaga dostarczenia
od 2 do 3 litrów wody na 1 kilogram spożywanej
suchej masy pokarmowej.
Zapotrzebowanie to zależy istotnie od temperatury i
wilgotności środowiska a ponadto od aktywności
wysiłkowej organizmu.
Istnieją także warunki fizjologiczne, fizjopatologiczne
oraz żywieniowe, w których zapotrzebowanie na wodę
znacznie wzrasta.
Są to:
- laktacja - choroby nerek - dieta wysokobiałkowa
- biegunki - przyjęcie dużej ilości
- choroby z silną soli
gorączką
Gospodarka wodna ustroju jest funkcjonalnie sprzężona
z gospodarką mineralną zwłaszcza zaś z gospodarką
jonami sodowymi.
Jony sodowe biorą udział w utrzymaniu odpowiedniej
objętości wody w ustroju i wraz z jonami chlorkowymi
wyznaczają osmolarność płynów pozakomórkowych.
Równowaga elektrolitowa w płynie zewnątrz- i wewnątrzkomórkowym
( w mEq/l):
przestrzeń pozakomórkowa przestrzeń wewnątrzkomórkowa
kationy aniony kationy aniony
Na -143 Cl - 106 Na - 10 Cl -
K - 5 HCO3 - 20 K - 150 HCO3 - 10
Ca - 5 HPO4 - 2 Ca - HPO4 - 140
Mg - 2 SO4 - 2 Mg - 40 SO4 - 10
kw. organ.- 10 kw. organ.-
. białka - 15 białka - 40
155 200 155 200
Gospodarka wodno-mineralna znajduje się
pod nadzorem układu hormonalnego
renina-angiotensyna-aldosteron (RAA) oraz
hormonu antydiuretycznego -wazopresyny
(ADH), które wpływają na funkcję
diuretyczną nerek.
Układ hormonalny RAA
uruchamiany jest przez sygnał z aparatu przykłębuszkowego
w nerce (wzrost poziomu jonów sodowych w pramoczu) i
zwiększa resorbcję zwrotną sodu w strefie aldosterono-
zależnej kanalika distalnego nefronu. Wpływa to na wzrost
stężenia tego jonu we krwi i płynach pozakomórkowych
zatrzymując pośrednio odpowiednią objętość wody w
organizmie.
Wazopresyna wydzielana jest z tylnego płata przysadki
po pobudzeniu osmoreceptorów w podwzgórzu w wyniku
wzrostu osmolarności krwi (wzrost poziomu sodu we
krwi). Uwalniana wazopresyna zwiększa resorbcję wody z
kanalików zbiorczych nerek, co powoduje rozwodnienie
krwi i unormowanie jej osmolarności.
Wzrost osmolarności krwi wywołuje także odruchowe
pobudzenie ośrodka pragnienia, co wymusza przyjęcie
dodatkowej ilości wody niezbędnej dla normalnego
funkcjonowania obu układów regulacyjnych
Istotnym czynnikiem warunkującym normalną regulację
gospodarki jonami sodowymi jest także funkcjonowanie
tych komórek ustroju, które utrzymują wysoką
różnicę stężeń tego jonu pomiędzy przestrzenią
zewnątrz- i wewnątrzkomórkową wydatkując dużą
pulę energii.
Są to komórki wytwarzające, przewodzące i odbierające
bodz
ce nerwowe. Jony sodowe podczas pobudzenia tych
komórek (depolaryzacja) transportowane są biernie
kanałami do ich wnętrza, by w następnej fazie (repolaryza-
cja) nakładem energii zostać z nich wydalone.
Zatrucie solą najczęściej występuje u
świń i u drobiu, rzadziej u przeżuwaczy, a
najrzadziej u mięsożernych.
Przyczyny zatrucia solą
U świń i drobiu najczęstszą przyczyną jest błąd żywieniowy
polegający na podaniu zwierzętom paszy zawierającej zbyt
duże stężenie soli kuchennej, przy równoczesnym ogranicze-
niu dostępu zwierząt do wody. (Prawidłowa zawartość soli
w paszy powinna wynosić ok. 0,5 -1,0 % masy paszy).
Zalecane recepturowe Zalecane recepturowe stężenia
stężenia soli w mieszan- soli w mieszankach pełnopor-
kach dla świń: P- 0,5%, cjowych dla drobiu: DKA Star-
W- 0,7%, T -1%, L-1,5% ter- 0,3%, DKA Finisher- 0,4%,
mieszanki DJ lub DH -0,5-0,7%,
Bezpośrednią przyczyną zatrucia u świń i drobiu może być:
" nadmierna ilość soli w paszy, błąd w przyjętej proporcji,
złe wymieszanie soli z paszą,
" dodatki mączek rybnych lub mięsnych zrobionych z
produktów solonych i z
le wymieszanych.
" wadliwie funkcjonujący system poideł z powodu awarii,
zaniedbań obsługi, zamarzań w okresie zimowym
" zbyt duża liczba zwierząt ograniczająca dostęp do wody
" umieszczenie zwierząt w miejscu, w którym nieznany jest
im system pojenia
" podanie przesolonych odpadów kuchennych, serwatki,
solanki po peklowaniu
Toksyczność
Wysokość toksycznych i śmiertelnych dawek chlorku sodowego dla zwierząt
dawka toksyczna jako %
gatunek dawki śmiertelne dawki toksyczne
przyjmowanej karmy
g/zwierzę g/kg
bez dostępu z dostępem
do wody do wody
bydło 1500-3000 2 1,5-2
owce, kozy 100-200 6 1,5-2
konie 900-2000 2
świnie 50-200 2 0,25 10
drób 2-4,5 0,25-2 5-10
psy 30-60 4
- u przeżuwaczy zatrucie może wystąpić:
" po wyłożeniu lizawek zwłaszcza w stanach
niedoborów mineralnych,
W paszach pełnoporcjowych
" po zjedzeniu rozsypanej
stężenie soli ma wynosić dla
na pastwisku soli,
cieląt - 1,5%, dla krów i bydła
" po podaniu przesolonej
opasowego 2.0 %, dla owiec i
paszy np. otrębów lub
kóz 2,0 %,
przesolonej wody.
- u psów i lisów zatrucie może wystąpić:
" po zjedzeniu solonego mięsa
" u psów notowano zatrucia po wypiciu wody z kałuż
powstałych z zasolonego śniegu lub wody morskiej
Toksykodynamika
W ostrej postaci zatrucia można wyróżnić 3 fazy:
1. Faza podrażnienia przewodu pokarmowego oraz
odpowiedzi układów regulujacych gospodarkę wodno-
mineralną na nadmiar wchłanianej soli.
2. Faza załamania się funkcji układów regulujących
gospodarkę wodno-mineralną i przemieszczania się wody w
kierunku tkanek
3. Faza obrzękowa zdominowana przez objawy wywoły-
wane przez obrzęk centralnego systemu nerwowego
poprzedzająca bezpośrednio stadium agonii zwierzęcia
W fazie pierwszej
1. W przewodzie pokarmowym znajduje się duże stężenie
soli stopniowo wchłanianej do krwi.
2. Sól wywołuje podrażnienie p. pokarmowego wywołu-
jąc najpierw płynne wypróżnienia, które zanikają z
czasem, w miarę ubytku wody z organizmu.
3. Wchłanianie soli z jelit wywołuje narastającą
stopniowo hypertoniczność krwi, co doprowadza do
pobudzenia osmoreceptorów w mózgu i pojawienia się
silnego pragnienia
4. Przy ograniczonym zaspokajaniu pragnienia, w
wyniku zahamowania wydzielania hormonu
antydiuretycznego przyjmowana woda ulega
wydaleniu z organizmu. Pojawia się wielomocz, w
wyniku którego organizm traci przyjmowaną wodę.
Wielomocz ustaje, po osiągnięciu przez krew wyższej
osmolarności niż osmolarność moczu.
W fazie drugiej
W wyniku narastającej hyperosmolarności osocza - 5.
dochodzi do przesunięcia wody z komórek do krwi.
Szczególnie narażone na odwodnienie są:
- komórki nabłonka kanalików nerkowych co prowadzi
do utraty ich funkcji związanych z aktywnym transportem
jonów oraz do biernego przenikania przez nie wody w
kierunku hyperosmolarnego osocza (skąpomocz-oliguria)
- komórki śródbłonka ścian naczyń włosowatych mózgu,
co doprowadza do rozwarcia tzw. przestrzeni Virchowa-
Robin (wzrost objętości płynu mózgowo-rdzeniowego).
- śródbłonka naczyń włosowatych innych narządów co
sprzyja przemieszczaniu się osocza w kierunku jam ciała
np. do jamy otrzewnowej (wodobrzusze).
6. Sól przechodzi do wydzielin gruczołów i wydzielana jest ze
śliną i wydzielinami błon śluzowych.
W fazie trzeciej
7. przestają być sprawne układy regulujące gospodarkę
wodno-mineralną.
Stopniowo zgodnie z gradientem stężeń rośnie poziom jonów
sodowych wewnątrz komórek. W ślad za nim przemieszcza się
woda doprowadzając do wzrostu objętości tkanek, co
manifestuje się obrzękami.
8. Szczególnie szybko narasta obrzęk centralnego układu
nerwowego, co tłumaczy się zahamowaniem przez
nadmiar jonów sodowych beztlenowej glikolizy - procesu,
który w tkance nerwowej dostarcza energię konieczną do
aktywnego usuwania jonów sodowych z komórek
nerwowych .
9. Następują zaburzenia nerwowe. Uszkodzenia neuronów i
synaps są prawdopodobnie wynikiem rozerwania tkanek
przez gromadzącą się wodę. Następuje rozmiękanie tkanki
nerwowej, nekroza oraz wynaczynienia. Proces ma
charakter nieodwracalny.
Objawy zatrucia solą kuchenną
u różnych gatunków ssaków wykazują szereg podobieństw.
Obserwuje się następujące (mało charakterystyczne) objawy:
" ze strony p. pokarmowego: biegunkę przechodząca
następnie w zaparcie, bóle kolkowe, wymioty (świnie, psy)
silny ślinotok i wyciek surowiczy z nosa
" ze strony układu moczowego: nietrzymanie moczu,
wielomocz (poliuria) przechodzący w póz
niejszej fazie w
bezmocz (anuria)
Bardziej charakterystyczne objawy zatrucia wynikają
z zaburzeń funkcji układu nerwowego.
Są to:
- zaburzenia nerwowo-czuciowe i nerwowo-ruchowe:
przeczulica dotykowa
(heperestezja), częściowa lub całkowita ślepota lub
głuchota, drżenia mięśniowe, dreszcze, drgawki, napady
drgawek toniczno-klonicznych, oczopląs, tężec, tylny
(opistotonus), zwierzęta w pozycji leżącej najczęściej
wyprężone.
- zaburzenia motoryczne: zwiększona ruchliwość,
chwianie się na nogach, wymuszone chodzenie po
okręgu, chodzenie do tyłu, napieranie na ogrodzenie,
chód szczudłowaty, brak koordynacji ruchów, okresy
bezruchu, potykanie się, chwianie się, upadanie.
-zaburzenia w zachowaniu :
początkowo silne pragnienie, w póz
niejszej fazie brak
pragnienia, niezdolność do jedzenia i picia, najpierw
nadpobudliwość, następnie ospałość brak reakcji na
bodz
ce, napieranie głową na ściany, stanie ze zwieszoną
głowa lub wyciągniętą szyją, siadanie na zadzie.
Osłuchowo stwierdzić można obecność płynu w worku
osierdziowym i w jamie opłucnowej i otrzewnowej .
Uchwytne są również objawy odwodnienia
Ciepłota ciała u zatrutych zwierząt jest zazwyczaj
normalna, lecz u zwierząt wykazujących drgawki i
drżenia mięśniowe można stwierdzić jej podwyższenie.
Śmierć następuje po kilku godzinach lub po kilku dniach.
Zmiany anatomopatologiczne
" przekrwienie i stan zapalny błony śluzowej żołądka z
punktowymi owrzodzeniami, ciemny i płynny lub suchy
kał,
" obrzęki tkanek i narządów, płyn w jamach ciała a
przede wszystkim obrzęk mózgu z rozmiękaniem lub
wczesnymi zmianami nekrotycznymi
" zmiany w tkance nerwowej stwierdzane mikroskopowo
to: proliferacja śródbłonka naczyniowego, rozszerzone
przestrzenie okołonaczyniowe, u świń wypełnione
eozynofilami, wakuolizacja i rozerwanie komórek
pomiędzy korą i substancją białą z naciekami
histiocytów
Najbardziej typowe objawy kliniczne i
zmiany anatomopatologiczne w
zatruciu solą u poszczególnych
gatunków zwierząt
oraz postępowanie lekarskie.
Świnie
Przebieg zatrucia: może być ostry lub przewlekły
Objawy zatrucia ostrego - pojawiają się po kilku godzinach
W pierwszym okresie: brak apetytu, pragnienie, ślinotok,
wymioty, bóle, wodnisty kał, przyśpieszenie tętna, duszność
lekko obniżona temperatura
W drugim okresie objawy nerwowe: podniecenie, zgrzytanie
zębami, drgawki trwające od 0,5 do 3 min, ataki skurczów co
2-4 godz. stopniowo zwiększające częstotliwość, parcia do
przodu, wytrzeszcz oczu, ślepota, ruchy maneżowe, następnie
osłabienie bezruch, chwiejny chód, brak równowagi, porażenie
języka, pozycja siedzącego psa, śmierć po 1-2 dniach
Objawy zatrucia przewlekłego
Objawy podobne do zatrucia ostrego, lecz słabiej zaznaczone i
występują póz
niej, apetyt jest zmienny, okresowo występują
biegunki, słabe przyrosty lub spadek masy ciała
Zmiany anatomopatologiczne:
mało charakterystyczne
p. pokarmowy - przekrwienia bł. śluzowej, wybroczyny,
zwiększenie śluzu, czasami nadżerki w żołądku,
wątroba, nerki - przekrwienia,
płuca - obrzęk , przekrwienia,
mózg - przekrwienie, wylewy podoponowe,
obrzęk, nekroza, rozmiękanie kory mózgowej mogą
pojawić się po 3-6 dni od momentu wystąpienia zatrucia
histopatologiczniestwierdza się okołonaczyniowe
nacieki histiocytów oraz obecność zmian zapalnych
mózgu i opon, którym towarzyszą eozynofile (eozynofile
pojawiają się po 12 godz. i znikaja po 24-36 godz.)
Rozpoznanie:
" wywiad,
" objawy kliniczne i zmiany anatomopatologiczne,
" w badaniach laboratoryjnych bada się
przyżyciowo - stężenie jonów sodowych w osoczu
pośmiertnie - ustala się głównie poziom jonów
sodowych w mózgu, chlorkowych w treści przewodu
pokarmowego
Uważa się, ze zatrucie solą występuje u świń :
gdy przyżyciowo - w osoczu stężenie jonów Na+ wynosi
od 150 do 180 mEq/L (norma 135-145 mEq/L),
gdy pośmiertnie stwierdzi się w mózgu poziom sodu
powyżej 2000 ppm (norma u bydła 1600 ppm a u świń
1800) a udział procentowy chlorków w treści : żołądka
<0,32%, jelita cienkiego< 0,30%, jelita grubego< 0,20%
lub w wątrobie - <0,27%.
Postępowanie lekarskie:
zapewnienie swobodnego dostępu do wody, !!
w ciężkich przypadkach - nawadnianie małymi porcjami
ponieważ przy podaniu większej jej ilości istnieje
możliwości zwiększenia obrzęku mózgu,(podaje się wodę
w porcjach ok. 0,5% masy ciała - co 60 min.)
przeciwobjawowo stosować można leki osłaniające,
przeczyszczające (oleje), uspokajające, nasercowe, sole
wapnia
Rokowanie: ostrożne, przy nasilonych objawach
nerwowych - złe
Drób - kury
Objawy: posmutnienie, intensywne pragnienie, biegunki,
zaburzenia równowagi, niemożność utrzymania się w pozy-cji
stojącej, zwiotczenie mięśni szyi, trzepotanie skrzydłami,
porażenie kończyn.
Zmiany anatomopatologiczne - (mało charakterystyczne)
p. pokarmowy - przekrwienia bł. śluzowej, wybroczyny,
zwiększenie śluzu, wątroba - przekrwiona i krucha,
serce - wybroczyny, mózg , płuca - obrzęki, nerki - zmiany
zapalne
Rozpoznanie: wywiad, objawy, zmiany anatomopatologiczne,
badania laboratoryjne - poziom jonów chlorkowych w
mózgu powyżej 0,26%
Leczenie: zapewnienie wolnego dostępu do wody
Rokowanie : przy nasilonych objawach nerwowych - złe
Przeżuwacze
Objawy: zatrucie ma zazwyczaj przebieg ostry - występuje po
ok. 3 godz. ,
bydło wykazuje posmutnienie, ślinotok, łzawienie, silne
pragnienie, spadek produkcji mleka, biegunki, wynicowanie
odbytu,
silne podniecenie, czasami z atakiem furii, w póz
niejszym
okresie osłabienie, niedowłady , porażenia, utratę przytomności
Zmiany anatomopatologiczne (mało charakterystyczne)
przedżołądki - przekrwienia bł. śluzowej, wybroczyny,
martwice, trawieniec- krwotoczny stan zapalny, jelito cienkie -
nieżyt, zwiększenie ilości śluzu, wątroba - przekrwiona i
krucha, obrzęk , serce - wybroczyny w rowku wieńcowym,
mózg - obrzęk, przekrwienie histopatologicznie: rozmiękanie
tkanki nerwowej - polioencephalomalatio
Rozpoznanie: wywiad, objawy, zm. anatomopatologiczne,
badania laboratoryjne zawartość Cl w jelicie cienkim
0,36% treści,
przyżyciowo poziom sodu w osoczu < 160 mEq/L
Leczenie: zapewnienie wolnego dostępu do wody, nie
stosować soli przeczyszczających z powodu możliwości
pogłębienia odwodnienia
(dawniej polecano podawać zatrutym krowom ok. 200 ml
10 % chlorku potasowego)
Rokowanie : przy nasilonych objawach nerwowych - złe
Psy
Objawy: wymioty, obfita wodnista biegunka, intensywne
pragnienie, nadpobudliwość nerwowa , drgawki, ślepota,
ataksja, śmierć
Zmiany anatomopatologiczne- mało charakterystyczne
p. pokarmowy - gastritis, wątroba i nerki - przekrwione ,
płuca - przekrwione zapadnięte,
Rozpoznanie: wywiad, objawy, zm. anatomopatologiczne,
badania laboratoryjne poziom jonów chlorkowych w
wątrobie powyżej 0,21% (norma - 0,15%)
Leczenie: dootrzewnowa powolna infuzja izo- lub
hypotonicznego roztworu glukozy