Lez
nicka Epidemio System indywid627-630zaproszeń a zgłaszalność kobiet na badania profilaktyczne wykonywane ... 627
Probl HigM i wsp. l 2009, 90(2): ualnych
System indywidualnych zaproszeń a zgłaszalność kobiet
na badania profilaktyczne wykonywane w ramach
programów z zakresu profilaktyki onkologicznej
The individual invitation system vs. women s attendance rate at preventive tests
performed as a part of oncological prevention programs
Małgorzata Lez
nicka 1,2/, Tomasz Mierzwa 3/, Dorota Jachimowicz-Wołoszynek 2/, Jacek Żyrkowski 4/
1/
Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego
2/
Zakład Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia, Collegium Medicum im. dra L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet
Mikołaja Kopernika w Toruniu
3/
Centrum Onkologii im. F. A
ukaszczyka w Bydgoszczy
4/
NZOZ  TORMED w Toruniu
Wstęp. Nowotwory złośliwe są drugą co do częstości grupą przyczyn Introduction. Malignant neoplasms are the second most frequent cause
zgonów. W 2006 r. w Polsce zmarły z ich powodu 91 632 osoby. Nowotwory of death. In 2006 they were the cause of death of 91 632 persons.
piersi, to najczęściej występujące nowotwory u kobiet, i zarazem Mammary carcinomas are the most frequent cancer cases in women and
najczęstsza nowotworowa przyczyna zgonów. Każdego roku rozpoznawane the most frequent cause of death. Every year they are diagnosed in several
są u kilkunastu tysięcy kobiet (w 2006 r. rozpoznano je u 13 320 Polek, thousands of women (in 2006, 13 320 of Polish women were diagnosed
w tym u 821 mieszkanek woj. kujawsko-pomorskiego). W 2006 r. z powodu with mammary carcinoma, including 821 women inhabitants of the
nowotworów szyjki macicy zmarły w Polsce 1824 kobiety, w tym 118 Kujawy-Pomeranian region). In 2006 in Poland 1824 women died because
mieszkanek woj. kujawsko-pomorskiego. Udział kobiet w realizowanych of cervical carcinoma, including 118 women in the Kujawy-Pomeranian
programach profilaktycznych nie jest zadawalający. Organizatorzy badań region. The women s participation in current preventive programs has
stosują różne formy zachęcające kobiety do ich wykonywania, jedną z takich been unsatisfactory. The program organizers have tried various forms of
form jest system indywidualnych zaproszeń. encouraging the women s participation; one of them is the system of
individual invitations.
Cel. Ocena skuteczności zastosowanego systemu indywidualnych zaproszeń
na badania profilaktyczne w kierunku nowotworów piersi i szyjki macicy Aim. The assessment of the efficiency of the system of individual invitations
oraz określenie głównych przyczyn nie zgłaszania się na badania. for preventive tests diagnosing mammary and cervical carcinomas and the
determination of the main reasons of ignoring the tests.
Materiał i metoda. Badanie przeprowadzono wśród pacjentek
zgłaszających się do lekarza POZ NZOZ TORMED w Toruniu. Udział Material and methods. The study was conducted among the women patients
w badaniu był dobrowolny; wzięło w nim udział 120 kobiet. reporting to the primary care physicians of the NZOZ TORMED in Torun. The
participation in the study was voluntary; with 120 women subjects.
Wyniki. Spośród grupy, która otrzymała zaproszenie na badanie
profilaktyczne z badań skorzystało 79% kobiet. W grupie, która nie Results. In the group receiving the invitation for preventive tests 79% of
otrzymała zaproszeń odsetek przebadanych kobiet był niższy i wynosił 66%. women responded and underwent the tests. In the group without invitations
Największy procentowy udział kobiet korzystających z badań profilaktycznych the percentage of the tested women was lower  66%. The highest
po otrzymaniu zaproszenia stwierdzono w grupie osób z wykształceniem percentage participation of women tested after having received an invitation
podstawowym. Wszystkie badane osoby z wykształceniem podstawowym, was noted in a group of women with elementary education. All invited
które otrzymały zaproszenie zgłosiły na badania profilaktyczne. women with elementary education participated in the preventive tests.
Wnioski. System imiennych zaproszeń do udziału w programach Conclusions. The system of individual invitations for the participation
profilaktycznych jest ważnym elementem decydującym o zgłaszalności in preventive programs is an important element determining the test
na badania. Szczególne znaczenie odgrywa, gdy kierowany jest do attendance rate. It becomes twice as important when directed to women
kobiet z wykształceniem podstawowym. Badania profilaktyczne z własnej with elementary education. Self-initiated preventive tests are more often
inicjatywy chętniej wykonują osoby z wykształceniem średnim i wyższym. taken by people with secondary and higher education.
Słowa kluczowe: zdrowie, profilaktyka, badania przesiewowe, program Key words: health, prevention, screening tests, health program,
zdrowotny, nowotwory neoplasms
� Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 627-630 Adres do korespondencji / Address for correspondence
Mgr Małgorzata Lez
nicka
www.phie.pl
Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Plac Teatralny 2, 87-100 Toruń
Nadesłano: 24.08.2009
tel. [phone], e-mail: [e-mail]
Zakwalifikowano do druku: 28.09.2009
628 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 627-630
Nowotwory złośliwe są drugą co do częstości gru- mniejsze niż w krajach zachodnich i dotyczy przede
pą przyczyn zgonów  zarówno w Polsce, jak i w woj. wszystkim kobiet w średnim wieku [3].
kujawsko-pomorskim. W 2006 r. zmarły w Polsce
W 2006 r. z powodu nowotworów szyjki macicy
z ich powodu 91 632 osoby, tj. 241,5 na każde 100 tys.
zmarły w Polsce 1 824 kobiety, w tym 118 mieszkanek
mieszkańców. W woj. kujawsko-pomorskim w 2006 r.
woj. kujawsko-pomorskiego (ryc. 2).
z powodu chorób nowotworowych zmarło 5 241 osób,
tj. 254,8 na każde 100 tys. mieszkańców [1].
20
Przeciętna liczba lat dalszego trwania życia dla
18
dziewcząt urodzonych w 2008 r. w woj. kujawsko-
16
pomorskim wynosiła 79,6 i była krótsza od średniej
14
dla Polski o 0,4. Natomiast różnica przeciętnej liczby
lat dalszego trwania życia dla dziewcząt urodzonych
12
w 2008 r. w woj. podlaskim (gdzie wskaz
nik ten był
10
najdłuższy w Polsce) i dziewcząt urodzonych w woj.
8
kujawsko-pomorskim wynosiła 1,8 [2].
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Nowotwory piersi to najczęściej występujące
współczynnik zachorowal-
współczynnik zgonów
nowotwory u kobiet i najczęstsza nowotworowa
ności na nowotwory szyjki
z powodu nowotwo-
przyczyna zgonów. Każdego roku rozpoznawane są macicy
rów szyjki macicy
u kilkunastu tysięcy kobiet (w 2006 r. rozpoznano je
Ryc. 2. Współczynnik zachorowań i zgonów z powodu nowotworów szyjki
u 13 320 Polek, w tym u 821 mieszkanek woj. kujaw-
macicy u kobiet zamieszkujących województwo kujawsko-pomorskie
sko-pomorskiego). W 2006 r. z powodu nowotworów
Fig. 2. Coefficient of morbidity and mortality rates due to cervical
piersi zmarło w Polsce 5212 kobiet, w tym 335 miesz-
carcinoma in women inhabitants of the Kujawy-Pomeranian region
kanek woj. kujawsko-pomorskiego. Współczynniki
zgonów z powodu nowotworów piersi u kobiet w woj.
Wczesne rozpoznanie nowotworu w chwili, kiedy
kujawsko-pomorskim w latach 1999-2006 wykazują
nie daje on żadnych objawów, zapewnić mogą badania
tendencję rosnącą (ryc. 1).
profilaktyczne. Zmiany takie dają się wyleczyć w pra-
80
wie 100% bez okaleczenia pacjenta i poddawania go
długotrwałej terapii.
70
Badaniem wykorzystywanym do wykrywania raka
60
piersi jest mammografia. Powinna być ona wykony-
50
wana u kobiet w wieku 50-69 lat przynajmniej raz
40
na 2 lata. Badania mammograficzne umożliwiają wy-
krywanie klinicznie niewyczuwalnych guzów piersi.
30
Randomizowane badania interwencyjne dotyczące za-
20
stosowania mammografii w badaniach przesiewowych
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
wykazały dużą przydatność tej metody i doprowadziły
współczynnik zachorowal-
współczynnik zgonów
do wprowadzenia zorganizowanych narodowych pro-
ności na nowotwory piersi
z powodu nowotwo-
gramów badań mammograficznych w wielu krajach
u kobiet
rów piersi u kobiet
[4]. Wśród kobiet obecnie poddawanych mammogra-
Ryc. 1. Współczynnik zachorowań i zgonów z powodu nowotworów
ficznym badaniom przesiewowym spadek umieralno-
piersi u kobiet zamieszkujących województwo kujawsko-pomorskie
ści wynosi około 1/3. W Polsce wprowadzenie popu-
Fig. 1. Coefficient of morbidity and mortality rates due to mammary
lacyjnej oceny przesiewowej raka piersi jest integralną
carcinoma in women inhabitants of the Kujawy-Pomeranian region
częścią powołanego w 2006 r. Narodowego Programu
Zwalczania Chorób Nowotworowych. Za realizację
Polska należy do krajów europejskich o najwyż-
programu badań przesiewowych odpowiadają Minister
szym poziomie zachorowań i umieralności z powodu
Zdrowia oraz Prezes Narodowego Funduszu Zdrowia.
nowotworów szyjki macicy. W 2004 r. nowotwory
Przygotowany system badań przesiewowych w kie-
złośliwe szyjki macicy spowodowały w Polsce ponad
runku raka piersi obejmuje populacje kobiet w wieku
5% zgonów nowotworowych u kobiet, co oznacza
50-69 lat, u których mammografia wykonywana jest
prawie 1900 zgonów (w 1971 r. zanotowano 1859
co 2 lata. Kobiety są listownie zapraszane do uczest-
zgonów, co stanowiło 8,5%). Od początku lat 70. XX w.
nictwa.
w Polsce obserwuje się spadek umieralności z powodu
Badaniem wykorzystywanym do wykrywania
nowotworów złośliwych szyjki macicy. Zmniejszenie
nowotworów szyjki macicy jest cytologia. Badanie
współczynnika umieralności jest jednak znacznie
cytologiczne, wykonywane techniką Papanicolau jest
Lez
nicka M i wsp. System indywidualnych zaproszeń a zgłaszalność kobiet na badania profilaktyczne wykonywane ... 629
Tabela II. Charakterystyka badanej populacji
modelowym przykładem skutecznego i opłacalnego
Table II. Profile of the studied population
programu przesiewowego [3]. Badaniami należy objąć
kobiety od 25 r.ż. Nie ma natomiast wystarczających
Charakterystyka N %
dowodów na skuteczność prognoz badań przesiewo- Wiek <25 lat 5 4
wych u kobiet po 60 r.ż., przypuszczalnie dlatego, że
25-69 lat 113 94
częstość zaawansowanej śródnabłonkowej neoplazji
>69 lat 2 2
szyjki macicy zmniejsza się po przekroczeniu wieku
Wykształcenie Podstawowe 6 5
średniego. Badania przesiewowe w tej grupie wieku
Zasadnicze zawodowe 12 10
wiążą się z niebezpieczeństwem wyników fałszywie
Średnie 57 47
dodatnich, a w konsekwencji z niepotrzebnymi inter-
Wyższe 45 38
wencjami operacyjnymi. Przygotowany system badań
Stan cywilny Panna 28 23
przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy obej-
Zamężna 71 60
muje populacje kobiet w wieku 25-59 lat, u których
Wdowa 10 8
cytologia wykonywana jest co 3 lata [4].
Rozwiedziona 11 9
Udział mieszkanek woj. kujawsko-pomorskiego Posiadanie dzieci Tak 88 73
w przesiewowych badaniach profilaktycznych zwiększa Nie 32 27
się, ale nadal odsetek przebadanych kobiet jest niski.
Jedną z form zachęcenia kobiet do udziału w badaniach
Wyniki badań i ich omówienie
jest system indywidualnych zaproszeń (tab. I).
W badanej grupie wiekowej 25-69 lat, do której
kierowane są programy wczesnego wykrywania no-
Tabela I. Udział mieszkanek województwa kujawsko-pomorskiego w progra-
wotworów szyjki macicy i nowotworów piersi, było
mach profilaktycznych z zakresu wczesnego wykrywania nowotworów
Table I . Participation of women inhabitants of the Kujawy-Pomeranian region
113 badanych kobiet (94%). Zaproszenia na badania
in preventive programs of early detection of neoplasms
profilaktyczne otrzymały 52 badane kobiety (46%).
Spośród grupy, która otrzymała zaproszenie na ba-
Program 2007 2008
danie profilaktyczne z badań skorzystało 41 kobiet
Liczba % populacji Liczba % populacji
przeba- do której przeba- do której
(79%). W grupie, która nie otrzymała zaproszeń,
danych skierowany danych skierowany
odsetek przebadanych kobiet był niższy i wynosił 66%
jest program jest program
(40 kobiet).
Program wczesnego 41.609 19,62% 37.384 24,78 %
wykrywania nowotworów
Świadomość konieczności regularnego wykony-
piersi
wania badań mammograficznych jest niezwykle mała
Program wczesnego 34.887 11,17% 43.302 15,52%
i bardzo silnie uzależniona od wykształcenia. Zaryso-
wykrywania nowotworów
wuje się zależność między wykształceniem a dbaniem
szyjki macicy
o zdrowie. Częściej mieszkańcy dużych miast, młodzi
y
ródło: Centrum Onkologii w Bydgoszczy
i wysoko wykształceni mają większą świadomość tego,
które zachowania są ryzykowne dla zdrowia. Z drugiej
Cel pracy
strony jednak łatwiej rezygnują z dbania o zdrowie
pod pretekstem nadmiaru pracy, stresu, braku czasu
Ocena skuteczności zastosowanego systemu in-
[5]. Tymczasem szacuje się, że dobrze przygotowany
dywidualnych zaproszeń na badania profilaktyczne
i odpowiednio wdrażany mammograficzny program
w kierunku nowotworów piersi i szyjki macicy oraz
przesiewowy obejmujący całą populację powinien
określenie głównych przyczyn nie zgłaszania się na
zmniejszyć umieralność z powodu raka piersi u kobiet
badania.
po 50 r.ż. co najmniej o 20% [4].
Materiał i metoda
W badanej grupie kobiet z badań profilaktycznych
częściej korzystały osoby z wykształceniem średnim
Dla realizacji założonego celu skonstruowano
i wyższym (odpowiednio: 80 i 73%); u kobiet z wy-
ankietę. Badanie przeprowadzono w miesiącach ma-
kształceniem podstawowym i zasadniczym zawodo-
rzec-kwiecień 2009 r. wśród pacjentek zgłaszających
wym stwierdzono większy procentowy udział kobiet,
się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej NZOZ
które nie wykonały badania (odpowiednio 40 i 42%)
 TORMED w Toruniu. Udział w badaniu był dobro-
(ryc. 3).
wolny; wzięło w nim udział 120 kobiet. Szczegółową
W grupie kobiet z wykształceniem zasadniczym
charakterystykę badanych przedstawia tabela II.
zawodowym wszystkie kobiety, które wzięły udział
Badanie przeprowadzono metodą sondażu dia-
w badaniach profilaktycznych zrobiły to z własnej
gnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza
inicjatywy. Największy procentowy udział kobiet
skonstruowanego na potrzeby badania. Kwestiona-
korzystających z badań profilaktycznych po otrzy-
riusz zawierał 11 pytań i był anonimowy.
630 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 627-630
100 100
27%
40% 42%
67%
20% 79%
90%
% %
50 50 100%
73%
60%
58%
33%
80% 21%
10%
0 0 0%
Podstawowe Zas.zawodowe Średnie Wyższe
Podstawowe Zas.zawodowe Średnie Wyższe
nie wykonały badań
skorzystałam z własnej inicjatywy
wykonały badania
Skorzystałam z badań po otrzymaniu zaproszenia
Ryc. 3. Zgłaszalność na badania a wykształcenia badanych kobiet Ryc. 4. Decyzja o wykonaniu badania
Fig. 3. Test attendance rate vs. education level of studied women Fig. 4. Decision to take the test
maniu zaproszenia stwierdzono w grupie osób z wy- z własnej inicjatywy chętniej wykonują osoby z wy-
kształceniem podstawowym. Wszystkie badane osoby kształceniem średnim i wyższym. Pomimo licznych
z wykształceniem podstawowym, które otrzymały działań, jakie realizowane są w obszarze profilaktyki
zaproszenie zgłosiły się na badania profilaktyczne i promocji zdrowia najczęstszym powodem nie zgłasza-
(ryc. 4). nia się do udziału w programach profilaktycznych jest
niska świadomość zdrowotna. Jako najczęstsze powody
Najczęstszym powodem nie zgłaszania się na
nie zgłaszania się na badania kobiety podają, że czują
badania była niska świadomość zdrowotna. Kobiety
się zdrowe i nie widzą takiej potrzeby, brak czasu,
najczęściej odpowiadały, że nie wykonywały badań,
długi czas oczekiwania na badania, strach przed złym
gdyż czują się zdrowe i nie widzą takiej potrzeby
wynikiem badania. Programy edukacyjne muszą być
(45%). Inne przyczyny nie zgłaszania się na badania
realizowane długofalowo z wykorzystaniem różnorod-
to brak czasu (18%), długi czas oczekiwania na ba-
nych form i uwzględnieniem aktualnych potrzeb [6].
dania (16%), strach przed złym wynikiem badania
Należy przekonywać zarówno kobiety, jak i lekarzy, że
(14%); 7% przyznało, że nie wiedziało, gdzie mogą
jeśli są dostępne odpowiednie badania diagnostyczne
się zgłosić na takie badanie.
i metody leczenia uczestnictwo w zorganizowanych
programach badań przesiewowych, spełniających
Podsumowanie
wysokie standardy kontroli jakości przynosi wymierne
System imiennych zaproszeń do udziału w pro-
korzyści. Do zapraszania kobiet na badania profilak-
gramach profilaktycznych jest ważnym elementem
tyczne należy zaangażować lekarzy podstawowej opie-
decydującym o zgłaszalności na badania. Szczególne
ki zdrowotnej, samorządy terytorialne, organizacje
znaczenie odgrywa, gdy kierowany jest do kobiet z wy-
pozarządowe, massmedia [7].
kształceniem podstawowym. Badania profilaktyczne
Piśmiennictwo / References
1. Didkowska J, Wojciechowska U, Tarkowski W i wsp. 6. Mierzwa T, Koper A, Grabiec M i wsp. Ocena poziomu
Nowotwory złośliwe w Polsce w 2006 r. Centrum Onkologii wiedzy w zakresie profilaktyki przeciwnowotworowej wśród
 Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2008. młodzieży w województwie kujawsko-pomorskim. [w:]
Interdyscyplinarny wymiar promocji rodziny. Grabiec M
2. *** http://www.stat.gov.pl, Główny Urząd Statystyczny
(red.). Wyd Skrypt Bydgoszcz 2008: 245-259.
3. Jemal A, Siegel R, Ward E i wsp. Statystyka nowotworów
7. Lez
nicka M, Mierzwa T, Placek W i wsp. Działania samorządu
2008. Onkologia po dyplomie 2008, 5(4): 8-34.
terytorialnego na rzecz zdrowia mieszkańców. Probl Hig
4. Kordek R. Skrining onkologiczny. Onkol Pol 2004, 1: 13-18.
Epidemiol 2009, 90(1): 139-145.
5. Bannach M, Mierzwa T, Grabiec M i wsp. Wpływ edukacji
zdrowotnej na uczestnictwo kobiet ze środowisk wiejskich
kujawsko-pomorskiego w badaniach profilaktycznych. Ann
Acad Med Siles 2005, 59: 251-256.