Werner Steinmann
ABC Starego Testamentu

Przedmowa do wydania polskiego
Wydawnictwo Kerygma oddaje w ręce polskiego czytelnika |ABC |Starego |Testamentu. Książka ta jest ściśle związana z profilem tej młodej jeszcze oficyny. ABC Starego Testamentu, jak pedagog elementarnej szkółki biblijnej, pragnie prowadzić początkującego ucznia w arkana Starego Przymierza, które pełne jest tajemnic i znaków zapytania. Dlaczego zaczynamy od Starego Testamentu? Najpierw dlatego, że jest on cały skoncentrowany na Chrystusie i do Niego prowadzi: "Ekonomia zbawienia w Starym Testamencie była przede wszystkim nastawiona, by przygotować, proroczo zapowiedzieć (por. Łk 24, 44�; J 5, 39�; I P 1, 10�) i rozmaitymi obrazami typicznymi oznaczyć (por. 1 Kor l0, 11�) nadejście Chrystusa Odkupiciela wszystkich oraz Królestwa mesjańskiego" (KO 15�). Stary Testament jest naturalnym wprowadzeniem do Nowego Testamentu. Ojcowie Soboru, powołując się na św. Augustyna uczą, że Nowy Testament był ukryty w Starym, a Stary w Nowym znalazł wyjaśnienie (KO 16�). Ale, być może, ktoś zapyta dlaczego |ABC a nie inna książka? W języku polskim jest wiele słowników biblijnych obejmujących całą Biblię lub tylko Nowy Testament, brak natomiast słownika Starego Testamentu. Nie jest to jednak racja najważniejsza. Wszystkie istniejące w Polsce tego rodzaju publikacje adresowane są do czytelnika z pewnym przygotowaniem biblijnym. Nasze |ABC |Starego |Testamentu przeznaczone jest dla raczkujących w wiedzy Świętej Księgi, dla prawdziwych przedszkolaków biblistyki. Można by je nazwać pierwszym elementarzem Starego Testamentu. Jak każdy elementarz z prawdziwego zdarzenia jest ono także ilustrowane. Przystępność, to pierwsza jego cecha. Zawiera tylko 86 haseł, ale są one tak dobrane, że przybliżają najważniejsze postacie i tematy dziejów zbawienia Starego Przymierza. Wszystkie hasła wychylone są w przyszłość ku Nowemu Testamentowi, ku Chrystusowi. W tym elementarzu biblijnym nie ma nic z bełkotu teologicznego; napisany jest prostym, obrazowym językiem biblijnym. Liczne odwoływanie się do miejsc biblijnych może być pomocne w pogłębianiu lektury Pisma. Zwięzłość to druga cecha |ABC |Starego |Testamentu. Autorem tego udanego elementarza Starego Testamentu jest protestant, do którego w pełni można odnieść słowa Soboru Watykańskiego II o "rozmiłowaniu w Piśmie świętym braci odłączonych" i o "ciągłym i wnikliwym studiowaniu tych świętych kart". |ABC |Starego |Testamentu jest owocem owego rozmiłowania w słowie Bożym i wnikliwego studium. Stąd ekumeniczność jest trzecią cechą tego małego przewodnika po Starym Przymierzu. Wydawnictwo Kerygma i niżej podpisany żywią nadzieję, że |ABC |Starego |Testamentu, podobnie jak |Humor |Ojców |pustyni, znajdzie licznych czytelników i sympatyków. |Niedziela |Męki |Pańskiej, |1992 ks. Józef Kudasiewicz Od Wydawcy Udostępniając polskiemu czytelnikowi książkę niemieckiego autora Wernera Steinmanna |Das |Kleine |Bibel-ABC |zum |Alten |Testament, chcemy zwrócić uwagę czytelnika na pewne odstępstwa od oryginału wynikłe z konieczności przystosowania tej książki dla odbiorcy z formacją katolicką. W związku z tym czytelnikowi |ABC |Starego |Testamentu należy się kilka słów wyjaśnienia: 1. |ABC |Starego |Testamentu, jako książka autora protestanckiego, przyjmuje tzw. krótszy, żydowski kanon ST (39 ksiąg), czyli tylko tzw. Księgi protokanoniczne. Kościół Katolicki natomiast przyjmuje kanon dłuższy wraz z Księgami deuterokanonicznymi (46 ksiąg), do których należą: Tb, Jdt, Ba, 1-2 Mch, Mdr, Syr. I te ostatnie uważa za święte i kanoniczne. 2. W związku z tym w haśle "Mądrość" pomija autor Księgi Mądrości i Syracha. Mówiąc natomiast o nieśmiertelności duszy, twierdzi, że idea ta jest obca ST. Księgom protokanonicznym tak, ale jest ona obecna w Księdze Mądrości (Mdr 3, 1-20�). 3. W haśle "Chaos" wzmianka jest o dwu sposobach interpretacji. Egzegeza katolicka opowiada się za pierwszą możliwością, tj. za stworzeniem świata z nicości (|ex |nihilo). 4. Cytowane teksty Pisma św., nazwy biblijne oraz miejsca odsyłające do Pisma św. zostały zaczerpnięte z przekładu |Biblii |Tysiąclecia [|Pismo |Święte |Starego |i |Nowego |Testamentu. |Biblia |Tysiąclecia. Poznań-Warszawa 1982�]. Wszystkim, którzy przyczynili się do powstania |ABC |Starego |Testamentu Wydawca chciałby złożyć serdeczne podziękowania. Przede wszystkim Ks. Prof. dr hab. Józefowi Kudasiewiczowi (KUL) za napisanie "Przedmowy do wydania polskiego" zachęcającej do lektury tego słownika, a także za wiele cennych uwag. Szczególne wyrazy wdzięczności należą się również Ks. Prof. dr hab. Ryszardowi Rubinkiewiczowi (KUL) za konsultacje merytoryczne przy opracowywaniu redakcyjnym. Jesteśmy przekonani, że załączone mapy, wykonane przez mgr Teresę Bednarę, oraz tablice chronologiczne ważniejszych wydarzeń biblijnych Starego Testamentu i z historii powszechnej podniosą znacznie atrakcyjność wydawnictwa i pozwolą przybliżyć czytelnikowi zagadnienia i świat Biblii. |Lublin, |maj |1992 Od Autora |ABC |Starego |Testamentu nie jest słownikiem biblijnym w potocznym sensie. Czytelnik nie znajdzie tutaj odpowiedniego artykułu przy każdym haśle. To, co znajdzie to wybór najważniejszych i najbardziej interesujących pojęć, nazw i zdarzeń, wyjaśnionych krótko, rzeczowo i zrozumiale. Wprowadza ono w świat wyobrażeń i wiary Starego Testamentu, opiera się na rezultatach współczesnych badań biblijnych. W wyjaśnieniach świadomie unika się żargonu naukowego. Wyrażenia, zwroty lub nazwy, szczególnie ważne, |ABC wyodrębnia w hasło i w odpowiednim miejscu objaśnia. Informacje źródłowe historyczne i teologiczne pomogą w wyjaśnieniu i zrozumieniu Starego Testamentu. Przeglądanie |ABC a w konsekwencji czytanie Biblii może prowadzić do dalszej lektury i zainteresowania się jej zagadnieniami. Celem i zamysłem tej książki jest umożliwienie i zachęcenie do lektury Biblii. |Hamburg, |maj |1989 Werner Steinmann Hasła Abraham Abram Jeden z praojców *Izraela (Rdz 12, 1-22�;19�); wraz ze swoim plemieniem należał do grupy wędrownych nomadów. Mieszkali oni w namiotach i zależnie od pór roku przemieszczali się ze swoimi stadami owiec i kóz między pustynnymi i uprawnymi terenami Palestyny (ok. 1800 r. prz. Chr.). Punktem centralnym opowieści o Abrahamie są Boże *obietnice. Dotyczą one objęcia ziemi i zrodzenia potomstwa; stanowią przewodni motyw wszystkich opowiadań. Izrael widzi w Abrahamie swojego praojca (Rdz 12, 4-8�; Iz 51, 2�). Na przykładzie Abrahama św. Paweł udowadnia, że Bóg usprawiedliwia człowieka dzięki jego wierze (Rz 3, 21-4, 25�). Adam W Biblii nie występuje nigdy jako imię własne, ale w podstawowym znaczeniu jako "człowiek" lub "ludzkość". Fragmenty Księgi Rodzaju (Rdz 1, 1-2. 4a; 2, 4b-25�; *stworzenie świata) mówią o stworzeniu przez Boga świata i człowieka. Człowiek powołany do życia jako mężczyzna i kobieta ma szczególne miejsce wśród Bożych stworzeń. Jest odpowiedzialny za dobre obchodzenie się z ziemią i za wszystko, co na niej żyje (Rdz 1, 28�). Amos Był jednym z wielkich proroków *Izraela obok *Ozeasza, *Izajasza i *Micheasza. Amos pochodził z Tekoa, małej miejscowości na krańcu Pustyni Judejskiej. Działał za czasów *Jeroboama II ok. 760 r. prz. Chr. prawdopodobnie tylko kilka miesięcy na północy (Samaria, Betel, Gilgal). Nie był on zawodowym prorokiem, lecz pasterzem bydła, a także zajmował się nacinaniem sykomor (Am 1, 1�; 7, 14�). Można go nazwać wykształconym, znającym świat Izraelitą. Prawdopodobnie należał do grona starszyzny, odpowiedzialnej za orzeczenia sądowe w swoich rejonach. Sposób mówienia Amosa jest obrazowy, gwałtowny, czasem drastyczny (Am 2, 1 n; 4, 1 n). Swoje wystąpienia prorockie usprawiedliwiał bezpośrednim powołaniem go przez Boga (Am 4, 3-8�; 7, 15�). Amos zapowiadał upadek państwa północnego jako sąd Boga. Wygłaszał mowy przeciw łamaniu Prawa i chciwości (Am 3, 10�), uciskowi i wykorzystywaniu biednych (Am 4, 1�), fałszywej służbie Bogu (Am 4, 4-5�). Amos nie oczekiwał już żadnego *nawrócenia się narodu do *Jahwe. Po trzyletnim asyryjskim oblężeniu Samaria padła w 722 r. prz. Chr., a Efraim stało się asyryjską prowincją. Arka Przymierza U dawnych Izraelitów przedmiot kultu o wielkim znaczeniu; pierwotnie w czasach wędrówek Izraelitów była wędrującą razem z nimi świętością (Lb 10, 33�; 14, 44�). Miała ona kształt skrzyni (Pwt 10, 1.3�) z długimi drążkami do noszenia (1 Krl 8, 7 n), służyła do przechowywania tablic z przykazaniami (Pwt 10, 1 nn; 31, 9.25 nn). Arka zapewniała w szczególny sposób obecność *Jahwe (Lb 14, 42�), dlatego noszono ją podczas wojny, a także przy poszukiwaniu nowych pastwisk. Później sądzono, że arka jest również tronem Boga, który jest obecny chociaż niewidzialny (1 Sm 4-6�; 2 Sm 6�; Jr 3, 16�). Tu połączyły się stare wyobrażenia izraelskie z kananejskimi. Dzięki temu, że *Dawid wprowadził arkę do *Jerozolimy (2 Sm 6�), uczynił z nowej stolicy państwa także religijne centrum Izraela. Arka została zniszczona przez *Nabuchodonozora II podczas zburzenia Jerozolimy w 587Ź8Ś586 r. prz. Chr. Baruch Pochodził z możnej rodziny jerozolimskiej (Jr 32, 12�; 51,59�); był pisarzem lub sekretarzem. Współpracował w opracowywaniu Księgi Jeremiasza. Życie Barucha było ściśle powiązane z życiem proroka Jeremiasza. W 605 r. prz. Chr. Jeremiasz podyktował mu swoją zapowiedź sądu, której nie mógł wygłosić w świątyni z powodu zakazu przemawiania (Jr 36, 1-8�). Wkrótce potem Baruch odczytał w świątyni zapowiedź mających wydarzyć się nieszczęść, przez co znalazł się w niebezpiecznej sytuacji (Jr 36, 9-17�). Król Jojakim wręczone mu zwoje spalił kawałek po kawałku, a Barucha i Jeremiasza kazał uwięzić (Jr 36, 32�). Baruch jeszcze raz zredagował pod dyktando Jeremiasza zniszczony zwój. W dramatycznej sytuacji, na krótko przed upadkiem Jerozolimy (587Ź8Ś586 r. prz. Chr.), uwięziony w wartowni Jeremiasz nabył ziemie w Anatot w obecności Barucha, aby mimo nadchodzącej klęski dać świadectwo nowej przyszłości: "Będą jeszcze w tym kraju kupować domy, pola i winnice" (Jr 32, 15b). Jeremiasza i Barucha uprowadzono do Egiptu (Jr 43, 4-7�). Betlejem Miejscowość w Judei, 9Ź7Śkm na południe od *Jerozolimy; ojczyzna *Dawida (1 Sm 16�). Roboam rozbudował Betlejem na twierdzę (2 Krn 11, 6�). Micheasz (Mi 5, 1-4�) oczekuje, że tu narodzi się przyszły Książę Pokoju. Betlejem jest miejscem urodzenia Jezusa z Nazaretu (Łk 2, 1-7�; Mt 2, 3-8�). Bliźni Według ST bliźni to rodak lub *obcy, który osiedlił się na dłuższy czas w *Izraelu (Wj 22, 20�; Kpł 19, 34�). Wyłącznie do nich odnosi się przykazanie miłości bliźniego (Kpł 19, 18�), nie zaś do mieszkających poza granicami Izraela. Kiedy Jezus z Nazaretu wykłada starotestamentowy nakaz miłości, przełamuje przyjęte granice, przykazanie ujmuje w zupełnie nowy sposób i nadzwyczajnie poszerza jego zakres: "A ja wam powiadam: miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują" (Mt 5, 44�). Bóg *Jahwe Błogosławieństwo Z tym pojęciem łączą się w ST różne treści. Błogosławieństwo ozn. np. życiodajną siłę, pomyślne życie, skuteczne słowo, *pokój. Tylko *Jahwe może dać błogosławieństwo. Człowiek błogosławi w imię Boga. Występuje on jako pośrednik Boga. Ważne teologicznie stało się przede wszystkim błogosławieństwo, w którym Bóg daje *obietnicę licznego potomstwa (Rdz 12, 2�; 26, 24�). Znaczenie tego przyrzeczenia nie odnosi się jednak tylko do faktu, że *Abraham albo *Izaak zostali wybrani na praojców wielkiego ludu. Jego prawdziwy sens obejmuje cały świat: wszystkie narody świata mają otrzymać błogosławieństwo poprzez Abrahama (Rdz 12, 2-3�). Chaos Starogreckie słowo ozn. bezmierną otchłań. W starożytności wyobrażano ją sobie jako bezkształtną masę, która już była, zanim zaczęła działać kształtująca siła "Twórcy". W Księdze Rodzaju (Rdz 1, 2�) otchłań ta nazywa się po hebr. |tohuwabohu (co tłumaczy się przez "puste i próżne"). Czytając dalej zauważa się, że Bóg stworzył owo |tohuwabohu z niczego (|creatio |ex |nihilo). Jeżeli uzna się, że 1. wiersz jest tytułem dla całego pierwszego opisu stworzenia świata, to należy przyjąć, że |tohowabohu z 2. wiersza oznacza stan początkowy, który poprzedza działanie Boga. Językowo zapewne możliwe jedno i drugie. Przy próbie wyjaśnienia należy uwzględnić następujący aspekt: przede wszystkim chodzi o przeciwstawienie "chaos-świat uporządkowany" a nie "nicość-stworzenie". Właściwym zadaniem pierwszego opisu stworzenia jest ukazanie mocy Boga, która to moc wydobywa to, co stworzone ze stanu chaosu. Cheruby Niebiańskie istoty przebywające w otoczeniu Boga. Dokładne znaczenie słowa jest niejasne. Na posługiwanie się tym słowem w ST miały z pewnością wpływ rozmaite wyobrażenia; np. religii z Mezopotamii. Cheruby objawiają chwałę Boga (Ps 18, 11�; 2 Sm 22, 11�). Występują w świątyni w postaci figur ze szczerego złota. Skrzydła ich okrywają *arkę (Wj 25, 18 nn; 1 Krl 6, 23-28�). Według Ezechiela (Ez 9-11�) dźwigają tron *Jahwe. Jako stróże raju występują w Księdze Rodzaju (Rdz 3, 24�) i Księdze Ezechiela (Ez 28, 14. 16�). Cztery symbole Ewangelistów znajdują swoje źródło w Księdze Ezechiela (Ez 1, 10�), gdzie cheruby mają oblicza człowieka, lwa, wołu i orła: Marek-Lew, Łukasz-Wół, Jan-Orzeł, Mateusz-Człowiek. W okresie późnożydowskim i wczesnochrześcijańskim pojmowano cheruby jako istoty anielskie. W szczególny sposób wyobrażają one bliskość Boga. Creatio ex nihilo Łac. |stworzenie |z |niczego; Bóg swoją stwórczą mocą może z niczego stworzyć to, co chce. Ten akt stwórczy nie potrzebuje żadnego gotowego materiału czy bezkształtnej masy. Czy w Księdze Rodzaju (Rdz 1, 1�) chodzi o takie pojęcie stwarzania - jest sprawą sporną. Por. *chaos. Cyrus II Król perski (558-529 r. prz. Chr.), założyciel imperium perskiego; w 539 r. prz. Chr. podbił Babilon. Deutero-Izajasz spodziewał się po nim uwolnienia z *niewoli babilońskiej (Iz 44, 24 nn). Ta nadzieja się spełniła. Cyrus w wydanym w 538 r. prz. Chr. edykcie zezwolił na powrót Izraelitów do ojczyzny i odbudowę świątyni w *Jerozolimie (Ezd 1, 1-4�; 6, 3-5�). Oczekiwane przez *Deutero-Izajasza ostateczne wybawienie jednak nie następuje. Dawid Król Judy oraz Izraela (ok. 1005-965 r. prz. Chr.), pochodził z *Betlejem w Judei; następca Saula. Jego historia jest nam dobrze znana (wstąpienie na tron i dalsze losy: 1 Sm 16-1 Krl 2, 11�). Przychodzi na dwór Saula jako harfiarz i giermek (1 Sm 16, 14-23�). Po sprzeczce z Saulem Dawid zostaje przywódcą najemnego wojska (1 Sm 25, 2-43�), a potem na służbie u księcia *Filistynów Akisza z Gat (1 Sm 27, 2 nn). Po śmierci Saula pozwolił obwołać się przez Judę królem (2 Sm 2, 1 nn), a w siedem lat później objął władzę królewską w państwie północnym (król personalnego związku Judy i Izraela; 2 Sm 5, 1 nn). Dawid zdobył *Jerozolimę i z miasta pierwotnie kananejskiego uczynił ją stolicą Izraela. W polityce zagranicznej odnosił sukcesy. Aż do Mezopotamii mógł rozszerzyć granice swojego królestwa. Założona przez niego dynastia zachowała się do 587Ź8Ś586 r. prz. Chr. w królestwie południowym (*niewola babilońska). Dawid i jego królestwo zajmują szczególną rolę w historii Izraela pod względem politycznym, a także religijnym; oczekiwanie na *Mesjasza. Debora Prorokini; sprawowała sądy nad *Izraelem (Sdz 4, 4-5�). Zachęciła Baraka do walki przeciwko królowi kananejskiemu Siserze (Sdz 4, 6 nn). Jest autorką starej pieśni zwycięskiej (Pieśń Debory: Sdz 5, 2-31 a). Dekalog Gr. |dekalogos: dziesięć słów; odnosi się do dziesięciu przykazań (Wj 34, 28�). Istnieją dwa przekazy. Odróżnia się "dekalog etyczny" (Wj 20�; Pwt 5�) od "dekalogu kultowego" (Wj 34�; Pwt 23�). Co do ich powstania są różne opinie. Niektórzy badacze ST odnoszą "dekalog etyczny" do Mojżesza, natomiast inni uznają go za dzieło późniejsze i umieszczają w okresie *niewoli babilońskiej. Pierwsze trzy przykazania "dekalogu etycznego" mówią o relacji do Boga. Przykazania od czwartego odnoszą się do wzajemnej relacji ludzi między sobą. Dekalog może być rozumiany jako "podstawowe prawo" *Izraela. Zakazy i nakazy określają i chronią prawa Boże i ludzkie. Trwałe znaczenie dekalogu mieści się w jego krótkim, wyważonym uporządkowaniu praw i obowiązków Izraela. Oczywiście zakazy religijne i moralne (Wj 22, 17 nn) mogą być uznane za część istotną podstawowego prawa Boga Izraelitów. Prawo Boże ma na celu ochronę relacji pomiędzy Bogiem a człowiekiem (*przymierze) przed wszelkimi możliwymi zakłóceniami. Zadanie głoszenia i wykładania na nowo prawa Bożego otrzymali *sędziowie. Łamanie prawa było odpowiednio karane (Sdz 19-20�). Deutero-Izajasz Imię nieznanego proroka, któremu przypisuje się drugą część Księgi Izajasza (Iz 40-55�); umownie nazywa się go Deutero-Izajaszem, tj. "Drugim Izajaszem". Należał do wygnanej judejskiej gminy i występował w Babilonie w 546-539 r. prz. Chr., a zatem później od Ezechiela. W niezwykle napiętej sytuacji obiecywał wspólnocie na wygnaniu szybki powrót do ojczyzny (Iz 43, 1 nn; 49, 7 nn). Zapowiedział *Jerozolimie koniec jej zniewolenia (Iz 40, 2�). Zapowiedź wybawienia odnosiła się nie tylko do przyszłości. Deutero-Izajasz widział nadchodzące nowe czasy: "Głos się rozlega: Drogę dla Pana przygotujcie na pustyni, wyrównajcie na pustkowiu gościniec naszemu Bogu! [...] Oto wasz Bóg. Oto Pan Bóg przychodzi z mocą i ramię Jego dzierży władzę" (Iz 40, 3. 9g-l0a). Zapowiedź ta natrafiła na niewiarę wśród wygnańców (Iz 49, 14 nn). Wraz z powrotem do ojczyzny oczekiwał Deutero-Izajasz realizacji Bożego zbawienia dla wszystkich narodów (Iz 52, 7-10�) i odbudowania *Jerozolimy (Iz 54, 11-17�). Król Persów *Cyrus był, jego zdaniem, narzędziem Boga, który miał wyprowadzić lud z niewoli babilońskiej; pomazaniec (Cyrus-Mesjasz; Iz 45, 1�). Proroctwo Deutero-Izajasza dotyczy całego świata. Uznaje ono Boga-Jahwe za Stwórcę i rzeczywistego Pana historii. Tzw. Pieśni o Słudze Jahwe należą do najbardziej przejmujących i najważniejszych tekstów ST. Doskonałość W myśli greckiej ozn. osiągnięcie mądrości i cnoty drogą wysiłku człowieka. W ST "doskonałość" to postawa człowieka wobec Boga obejmująca całe jego życie (Rdz 17, 1�; Hi 2, 3�; 8, 20�). Gdy np. ST mówi o Noem jako człowieku pobożnym, bez błędów i skazy, postępującym wg zaleceń Boga (Rdz 6, 9�), to chce powiedzieć to tylko, że Noe jest człowiekiem doskonałym. Dusza Hebr. słowo |nefesz: dusza (tchnienie, duch) występuje w ST również w znaczeniu "gardło" (Iz 29, 8�), "szyja" (Ps 105, 18�), "pragnienie" (Ps 35, 25�) albo "życie" (2 Sm 19, 6�). Tłumaczenia Biblii nie są tu jednoznaczne. Na jedno słowo |nefesz używane przez Hebrajczyka przypada wiele synonimów, które oddają jego podstawowy sens. Zasadnicze jednak znaczenie słowa |nefesz znajduje się w tradycji jahwistycznej (Rdz 2, 7�): "Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek żyjącą |nefesz". W tym miejscu |nefesz z pewnością nie oznacza samej duszy, ale zakresem swym obejmuje całego człowieka, jego osobę i jego istotę. Życiodajna moc duszy istnieje tylko w połączeniu z ciałem; wraz ze śmiercią zostaje zabrana. Greckie wyobrażenie o nieśmiertelności duszy jest właściwie obce ST, chociaż wiadomo, że Bóg jest żywy i wieczny. Stąd zrozumiała jest nauka o zmartwychwstaniu ciał w NT (1 Kor 15�; Łk 24, 36-43�). Ezechiel Prorok z początkowego okresu niewoli babilońskiej. Syn kapłana Buziego (Ez 1, 3�). Od 597 r. prz. Chr. Ezechiel jest pierwszym prorokiem w niewoli babilońskiej, powołanym poza macierzystym krajem (593 r. prz. Chr.); działał tam do ok. 571 r. prz. Chr. Przed upadkiem *Jerozolimy (587Ź8Ś586 r. przed Chr.) zapowiadał głównie sąd nad tym miastem (Ez 15�; 13, 11�). Po jej upadku Ezechiel stał się pocieszycielem i zwiastunem zbawienia (Ez 36�). Zyskał on przez to wielkie znaczenie dla wspólnoty na wygnaniu. Dzięki Ezechielowi Izraelici zrozumieli swój los, przyjęli go i przemyśleli swoją sytuację. W zapierającej oddech wizji widział, jak *Izrael, podobny do pola zmarłych, został przywrócony do nowego życia przez tchnienie Boga (Ez 37�). Zapowiedź sądu i zbawienia ma u Ezechiela zasadniczy i pouczający charakter, tzn. jest ujęta bardziej teologicznie niż u wcześniejszych proroków. Filistyni W czasie emigracji Ludów Morza (XIII w. prz. Chr.) zasiedlili południowe, równinne pobrzeże Palestyny (nazwa "Palestyna" ma swój początek w ludowej nazwie Filistyni). Założyli miasta-państwa: Gaza, Aszkelon, Aszdod, Ekron i Gat. Wciąż dochodziło do starć zbrojnych z plemionami *Izraela, które w tym samym czasie osiadły w Palestynie. Początkowo zwyciężali Filistyni (1 Sm 4�; 10, 5�; 13, 1 nn). Opanowali już sztukę wytapiania żelaza i dlatego byli lepiej uzbrojeni. Dopiero *Dawidowi udało się ich pokonać (2 Sm 5, 17 nn; 8,1�; 21, 15 nn). Jednakże później również dochodziło do starć (1 Krl 15, 27�; 2 Krl 18, 8�). Filistyni nie stosowali *obrzezania i z tego powodu nazwano ich "nieobrzezanymi" (Sdz 14, 3�; 1 Sm 18, 25 nn). Państwo Filistynów, podobnie jak Izrael, już od VIII w. prz. Chr. było powodem rozgrywki mocarstw: Asyrii, Babilonu i Persji. Frędzle Wg Księgi Liczb (Lb 15, 38-41�) Izraelici nosili frędzle na zewnętrznym okryciu; najczęściej były one zrobione z białych wełnianych nitek. Przypominały o Bożych przykazaniach, były więc znakiem posłuszeństwa Bogu. W NT frędzle miały także podobne znaczenie. Nosił je również Jezus (Mt 9, 20�; 14, 36�). Faryzeusze nosili szczególnie duże frędzle, podkreślając w ten sposób własną pobożność (Mt 23, 5�). Gihon-Źródło Znajduje się poza murami *Jerozolimy na wschodnim zboczu wzgórza (2 Krn 33, 14�). Już Kananejczycy doprowadzili do miasta wodę przez coś w rodzaju tunelu. Owo przejście wykorzystał Joab podczas zdobywania Jerozolimy (2 Sm 5, 8�). Później zbudowano cały system kanałów, aby miasto zaopatrzyć w wodę i doprowadzić ją do ogrodów w dolinie Cedron (Iz 7, 3�; 8, 6�; 22, 9-11�). Ezechiasz nakazał wydrążyć w skale tunel (512Ź7Śm długi, 0,45-3Ź7Śm wysoki i 0,58-0,65Ź7Śm szeroki) zwany do dzisiaj tunelem Szilo (2 Krn 32, 30�; 2 Krl 20, 20�). Był to wielki wyczyn techniczny i miał ogromne znaczenie dla zaopatrzenia miasta w wodę. Prace budowlane były prowadzone z dużą brutalnością, a wielu zatrudnionych robotników, wolnych Izraelitów, straciło życie lub odniosło ciężkie obrażenia. Z tego powodu *Micheasz z całą mocą piętnuje takie postępowanie (Mi 3, 2-3�; 3, 10�). Gołąb W czasach biblijnych bardzo znany ptak w Palestynie. Zwracano uwagę na szybkość jego lotu (Ps 55, 7�) oraz na jego łagodność (Mt 10, 16�). W *Izraelu gołąb był zwierzęciem ofiarnym (Kpł 1, 14�). Pełni szczególną rolę w opowiadaniu o potopie (Rdz 8, 8-12�). Podczas chrztu Jezusa Duch Boży zstąpił na Niego w postaci gołębicy (Mt 3, 16�). Grzech ST ma różne wyrażenia na jego określenie. Podstawowe znaczenie hebr. słowa |hat to "chybiać celu". Wyraz o znaczeniu przeciwnym to "trafiać". Kryterium określania czynu grzesznym nie są poszczególne przykazania, lecz naruszenie więzi wspólnoty istniejącej między ludźmi albo między Bogiem i człowiekiem (1 Sm 2, 25�; Jr 16, 10-12�; 1 Krl 8, 46�). Odpowiednio do tego należy rozumieć w ST mówienie o "grzechu", np. cudzołóstwo (2 Sm 12, 13�), kradzież (Rdz 31, 36�), bałwochwalstwo (Pwt 12, 29 nn), przestępstwa społeczne (Mi 3, 8�). Między grzechem i winą jest ścisły związek. Słowa hebr. o znaczeniu "grzech" mogą ozn. zarówno "winę", jak i "karę" (Rdz 4, 13�; 20, 9�). ST ujmuje "grzech" bardzo konkretnie i rzeczowo. Pojawia się on jako rodzaj choroby, dlatego nawet niewinny może popaść w zasięg grzechu poprzez usłyszenie przekleństwa albo przez nieświadome zetknięcie się z nieczystym, w którym znajduje się nieczysta strefa grzechu (Kpł 5, 1-6�). Tak samo cała wspólnota może zarazić się grzechem przez winę jednego z jej członków (Pwt 21, 1-9�; Joz 7�). Jednak ST zna również przełamanie owej "konieczności". To łaska może przeważyć nad sądem (Wj 34, 6 nn), a grzech lub jego następstwo może zostać ograniczone do sprawcy (Lb 16, 22 nn). Hebrajski język Obszar syryjsko-palestyński, na którym powstał język hebrajski w połowie II tysiąclecia, może być uważany za kolebkę pisma alfabetycznego. ST, z małymi wyjątkami, jest napisany po hebrajsku. Tekst czyta się z prawa na lewo, dzięki czemu książka hebrajska rozpoczyna się tam, gdzie nasza się kończy, a kończy tam, gdzie nasza się rozpoczyna. Od VI w. prz. Chr. stary język hebrajski - zasadniczo język kananejski - został wyparty przez język aramejski. Za czasów Chrystusa język hebrajski był tylko językiem religii i nauki. Pismo Święte napisane po hebrajsku musiało być przetłumaczone na aramejski (targumy). Jezus nauczał w języku aramejskim. Obecnie w Izraelu mówi się nowohebrajskim, czyli iwrit. Hizop Aromatyczny krzew, stosowany przy *ofiarach oczyszczających i rytualnym pokropieniu (Wj 12, 22�; Kpł 14, 46 nn; Ps 51, 9�). Hiob Pochodził z ziemi Uc (Hi 1, 1�), prawdopodobnie więc nie był Izraelitą. Jest główną postacią Księgi Hioba, przedstawioną jako wzór pobożności i prawości w starożytnych czasach (Hi 1-2, por. Ez 14, 14.20�); trwał przy Bogu mimo spadających nań nieszczęść. W następujących po sobie trzech mowach Hiob dyskutuje ze swoimi przyjaciółmi o sensie cierpienia (Hi 3-11�; 12-20, 21-27�). W punkcie centralnym tych mów poetyckich znajduje się pytanie dotyczące idei mądrościowej: "powiązanie skutku z przyczyną" jako związku wydarzeń kierowanych przez Boga w świecie (kto dobrze postępuje, temu się też dobrze dzieje). Trzej przyjaciele są zdania, że Hiob nie może być bez winy, skoro spotykają go nieszczęścia. Hiob zaś przekonany jest, że cierpi niewinnie, a więc Bóg działałby niesprawiedliwie. Mowy Hioba od użalania się nad swoim cierpieniem (Hi 30�) przechodzą do oskarżania i kierowania pretensji do Boga (Hi 31�). Wydaje się, że Bóg nie odpowiada wprost na postawione pytania; odpowiedzi pozostają wieloznaczne (Hi 38-39�; 40, 6-41, 26�). Jednak przy spotkaniu z żywym Bogiem dochodzi do nowego widzenia spraw: "Dotąd Cię znałem ze słyszenia, obecnie ujrzałem Cię wzrokiem, stąd odwołuję, co powiedziałem, kajam się w prochu i w popiele" (Hi 42, 5-6�). Najobszerniejsza część Księgi Hioba została prawdopodobnie spisana między V a III w. prz. Chr. (por. *mądrość). Izaak Jeden z praojców *Izraela; w biblijnym przekazie syn Sary i *Abrahama. Urodził się, gdy rodzice byli w podeszłym wieku (Rdz 21, 5�); poślubił czterdziestoletnią Rebekę, córkę Betuela (Rdz 24, 1 nn). Imiona jego synów: Jakub i Ezaw (Rdz 25, 21 nn). Izaak mógł, podobnie jak Abraham, należeć do grupy nomadów zmieniających pastwiska dla swoich trzód na południu Palestyny. Księga Rodzaju (Rdz 1, 26�) zawiera bardzo stare przekazy. Historia ofiarowania Izaaka (Rdz 22, 1-19�) zalicza się do tekstów o najgłębszym znaczeniu w ST. Dopiero przy końcu swojego życia Abraham zaufał nieskończenie Bogu i był gotów ofiarować swojego syna Izaaka na górze Moria. Izajasz Prorok *Izraela; pochodził z *Jerozolimy, działał tam między 746-701 r. prz. Chr.; był wykształcony w mądrości; jego przepowiadanie wypełnione jest głębią i poetycko-religijną mocą. Krytycznie odnosił się do władców i bogaczy w Izraelu, którzy w swojej pysze uciskali i wyzyskiwali biednych (Iz 2, 6 nn; 3, 14-15�). Im właśnie Izajasz przepowiadał sąd *Jahwe (Iz 1,2 nn; 3, 1 nn; 5, 8 nn). Innym ważnym elementem jego przepowiadania był polityczny spór z królem Ezechiaszem, który w latach 703-701 prz. Chr. z pomocą Egiptu usiłował uwolnić się spod panowania asyryjskiego (Iz 30, 1-31, 3�). Izajasz prorokował, że to nie jest możliwe (Iz 31, 1-3�), i aby zilustrować los Egiptu (Iz 20�), chodził 3 lata nago po Jerozolimie. W innym miejscu głosi nieszczęście nad Asyrią za jej pychę i sposób życia (Iz 10, 5 nn). Sąd Boga uważał za nieunikniony (Iz 6, 1-13�). W związku z tym sprawą sporną jest, czy zawarta u Izajasza zapowiedź zbawienia pochodzi właśnie od niego. W rozdziale 9 i 11 ukazuje przyszłego Księcia Pokoju, który ma ustanowić cudowny początek nowych czasów dla świata. Chrześcijaństwo bardzo wcześnie uznało owe teksty za zapowiedź przyjścia Chrystusa. Izrael Znaczy: "walka z Bogiem" albo "Bóg walczy". Jakub otrzymał to imię po walce z aniołem w Penuel: oblicze Boga (Rdz 32, 25 nn). Najstarszy zapis, poza starotestamentowym, znajduje się na sławnej kolumnie egipskiego faraona Merneptah (około 1219 r. prz. Chr.). Później "Izrael" było określeniem *Związku Dwunastu Pokoleń, zaś po podziale państwa w 926 r. prz. Chr. stało się określeniem państwa północnego w odróżnieniu od południowego (Juda). Po zdobyciu Samarii w 722 r. prz. Chr. przez króla asyryjskiego Salmanassara V przeniesiono nazwę "Izrael" na państwo południowe, co miało być wyrazem nadziei odzyskania dawnych granic. Utrata państwowości (587-586 r. prz. Chr.) nie oznaczała końca Izraela. Istniał on dalej przede wszystkim jako lud Boga i żył oczekując przyszłości (Ez 37, 15 nn; 48�: *Jerozolima, *Syjon, *Mesjasz). Jahwe Imię własne Boga *Izraela. To określenie Boga występuje w ST o wiele częściej niż hebr. słowo "Bóg" (|El) i "Pan" (|Adonaj). Po wygnaniu, z obawy przed wymówieniem świętego imienia Boga, imię Jahwe zastępuje się coraz częściej imieniem |Adonaj. "Jehowa" jest błędnym odczytaniem imienia Boga |"Jahwe". Posłanie biblijne wskazuje na |Jahwe-Boga jako stwórcę nieba i ziemi, który w przeciwieństwie do tego, co stworzył, ma pełnię wolnego działania. Gdy *Mojżesz zapytał Boga o Jego imię, to otrzymał odpowiedź: "Jestem, który jestem", "będę obecny, który będę obecny". Znaczenie imienia |Jahwe wyprowadzono z hebr. rdzenia |hjh: być, działać, stawać się (Wj 3, 14�). Jakkolwiek można pojmować to trudne językowo miejsce, jedno jest pewne: w tekstach biblijnych nie chodzi tylko o wyjaśnienie, jaki jest Bóg, ale w istocie o pokazanie, że Bóg działał i działa w Izraelu. Bóg ST jest Bogiem, który kierując historią jednocześnie towarzyszy jednostce i jest przy niej obecny w konkretnej sytuacji życiowej. Jezus w swoich naukach przedstawia Boga Izraela jako Ojca kochającego wszystkich ludzi. Jeroboam I Pierwszy król północnego państwa *Izrael (927-907 r. prz. Chr.) w czasie, gdy królestwem Judy rządzili kolejno: Roboam, Abia i Asa. Za rządów *Salomona był przełożonym robotników pracujących przymusowo. Kiedy przy poparciu proroków wystąpił z krytyką króla, zmuszony był emigrować do Egiptu (1 Krl 11, 26-40�). Po śmierci Salomona plemiona państwa północnego ogłosiły Jeroboama swoim królem (1 Krl 12, 20 nn), ponieważ Roboam (syn Salomona) nie chciał ulżyć ciężkiemu jarzmu nałożonemu na lud przez jego ojca (1 Krl 12, 1-19�). Jeroboam I podniósł świątynie Jahwe w Betel i Dan do rangi świątyń państwowych, aby w ten sposób uniezależnić się od głównego miejsca kultu w *Jerozolimie. Kazał wystawić dwa złote cielce (*złoty cielec), co jemu i jego następcom było zawsze wytykane jako grzech (1 Krl 13, 33-34�; 15, 30�). Jeroboam II Czterdziestoletni okres jego rządów (787-747 r. prz. Chr.) Wspomina krótko 2 Księga Królewska (2 Krl 14, 23-29�). Z jednej strony wytyka się "grzechy Jeroboama"(*Jeroboam I), a z drugiej wskazuje na to, że Jeroboam II był "wybawicielem" odnoszącym sukcesy w polityce zagranicznej. Rządy Jeroboama II wypadają w sprzyjających warunkach politycznych (Asyria stosunkowo słaba, Królestwo Damaszku w upadku). Jest to okres spokoju, co łączy się ze wzrostem gospodarki i dobrobytem. Prorok *Amos surowo piętnował panoszące się wówczas zło, przede wszystkim zaś chciwość rządzących i ucisk słabych. Jerozolima Skrócona forma tej nazwy: "Szalem" (Rdz 14, 18�; Ps 76, 3�); początek miasta datuje się na II tysiąclecie prz. Chr. Miasto zyskało historyczne znaczenie; za czasów króla *Dawida (zdobycie ok. 1000 r. prz. Chr.) Jerozolima jako stolica *Izraela (miasto Dawida) była nie tylko politycznym, ale i religijno-kultowym centrum kraju. Dawid umieścił w niej *arkę przymierza, aby połączyć stare tradycje *Związku Dwunastu Pokoleń z pierwotnie nie-izraelskim miastem (2 Sm 6�). Cztery stulecia dziejów Jerozolimy były przepełnione ważnymi wydarzeniami. Miasto było wielokrotnie burzone i odbudowywane (por. *Syjon). Jozue Hebr. "Jahwe jest ratunkiem", łac. forma imienia "Jezus". Jozue pochodził z pokolenia Efraima i został ustanowiony następcą *Mojżesza (Lb 27, 18 nn). Przeprowadził *Izrael przez Jordan do Kanaanu (Joz 1-12�), zajął Jerycho i Aj (Joz 6�; 8�). Pod jego dowództwem zwyciężono koalicję kananejskich królów (Joz 10, 1 nn). Był odpowiedzialny za podział kraju (Joz 13-22�). Przejął także funkcje sędziów (Joz 17, 14 nn; por. *sędziowie). Pod przewodnictwem Jozuego (Joz 24�) zostało zawarte w Sychem przymierze z Jahwe jako "Bogiem Izraela". Stąd należy wnioskować, że Jozue odegrał istotną rolę w przejęciu kraju pokoleń Beniamina i Efraima. Potem przyznano mu to w stosunku do całego Izraela (por. *Związek Dwunastu Pokoleń). Kanaan Ziemia, do której wkroczyły plemiona izraelskie (XIV-XIII w. prz. Chr.) i stopniowo ją zajęły (Lb 13, 2�; Pwt 32, 49�). Ziemia ta leżała na wybrzeżu Syrii (obszar wytwarzania czerwonej purpury). Ludność tubylcza (Kananejczycy) zajmowała się handlem (Iz 23, 8�; Oz 12, 8�). Plemiona izraelskie, mówiące właściwie po aramejsku, uznały język kananejski i przyjęły go za język ojczysty. Zatem *hebrajski jest językiem kananejskim. Stąd jasne jest, dlaczego hebrajski nazwano później "językiem Kanaanu" (Iz 19, 18�). Nazwa "Kanaan" ma w ST różne znaczenie; w sensie pozytywnym występuje w Księdze Liczb (Lb 13, 27�), częściej jednak wyraża ocenę negatywną. Znajduje się przede wszystkim w tekstach z czasów po 587Ź8Ś586 r, prz. Chr. (*niewola babilońska); chodziło wówczas o zapewnienie Izraelowi przeżycia jako wspólnocie narodowej i religijnej (Pwt 7, 1 nn). Kroniki (Dzieło Kronikarskie) Dzieło to obejmuje dwie Księgi Kronik oraz Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza. Te cztery księgi łączy język (późny *hebrajski) oraz treść (podkreślenie służby Bogu). Księgi Kronik zajmują się historią ludu *Izraela (1 Krn 10-2 Krn 9�) i królestwa południowego Judy (2 Krn 10-36�) aż do czasów wygnania. Nawiązują do tego Księgi Ezdrasza i Nehemiasza. Przedstawiają historię wspólnoty ze szczególnym uwzględnieniem budowy świątyni i jej poświęcenia (Ezd 1-6�). Czytając Dzieło Kronikarskie, trzeba mieć na względzie jego cel teologiczny. Autorom nie chodziło o dokładne przedstawienie wydarzeń historycznych, ale o wykazanie wielkiego znaczenia świątyni Jerozolimskiej. Chcieli bowiem dać wracającej z niewoli gminie nowy, mocny punkt religijnego oparcia. Temu celowi zostało wszystko podporządkowane. Dlatego w Księgach Kronik pominięto wszystkie niepochlebne fakty oraz grzechy *Dawida (1 Krn 10-29�) i *Salomona (2 Krn 1-9�) w przeciwieństwie do odpowiednich tekstów z Ksiąg Samuela i Królewskich (1 Sm 31-2 Krl 24�). Kserkses I Hebr. |"Achaszwerosz" w BT występuje jako Artakserkses (Dn 9, 1�; Ezd 4, 6�; Est 1, 1-10, 3�); wielki król perski (486-465 r. prz. Chr.), syn Dariusza I, stłumił powstania w Egipcie i Babilonie (485-482 r. prz. Chr.). Jego plan rozszerzenia mocarstwa aż po Grecję nie udał się. W 480 i 497 r. prz. Chr. poniósł klęskę pod Salaminą i Mykenami. Poświęcił się wznoszeniu wspaniałych budowli w perskim mieście Suza i Persepolis. Kwestią wciąż sporną i dyskutowaną jest, czy dane o Kserksesie w Księdze Estery są historycznie przydatne, a jeżeli tak, to w jakim zakresie. Lew Często wzmiankowany w ST; *język hebrajski ma dla niego wiele nazw. Posługiwanie się tą nazwą nie jest jednoznaczne. "Lew" może oznaczać coś, co zagraża. W Księdze Jeremiasza (Jr 50, 17�) królowie Asyrii i Babilonu zostali porównani do lwów, które rzuciły się na *Izrael (Jr 50, 17�). W psalmie 22 (Ps 22, 14�) lew ukazany jest jako symbol śmiercionośnej siły. Obrazem lwa posługuje się *Amos, aby przedstawić myśl o nieuniknionym sądzie Boga (Am 3, 12�). Lew przedstawiany jest także jako symbol siły, odwagi i panowania (Rdz 49, 9�; 1 Krl 10, 18-20�). Lilia Łac. nazwa: |Lilium. Roślina z rodziny |Liliaceae. W Palestynie rzadko spotykana, znana jako lilia Libanu. Pieśń nad pieśniami (Pnp 2, 1.2.16�) wychwala jej piękno i zapach. Obie głowice kolumn świątyni jerozolimskiej mają ozdoby w kształcie lilii (1 Krl 7, 19 nn). Obrazem lilii posługuje się *Ozeasz, aby przedstawić przyszłe wybawienie Izraela (Oz 14, 6�). Jezus, gdy przestrzega przed ziemskimi troskami, używa porównania do lilii, aby uzmysłowić opiekę Boga (Mt 6, 28-34�). Lichwa W dawnym Izraelu był zakaz pobierania procentów od współobywateli. Branie ich uchodziło za lichwę i Biblia nazywała je takim mianem (Ne 5, 7�; Ps 109, 11�). Jeżeli ktoś był biedny lub spadło na niego nieszczęście, powinno mu się pożyczyć to, czego potrzebuje (Pwt 15, 7 nn). Taki sposób postępowania, a więc przeciwieństwo lichwy, jest pewnym źródłem Bożego *błogosławieństwa. Właściwe odniesienie do zagadnienia lichwy wynika z bojaźni Bożej (Lb 25, 36�). Mattaniasz *Sedecjasz Mądrość Do ksiąg mądrościowych zalicza się w ST: Księgę Przysłów Salomona, Księgę Koheleta, Księgę Hioba oraz niektóre *psalmy o charakterze mądrościowym (Ps 37�; 73�; 119�). Mądrym jest ten, kto prawidłowo myśli i rozsądnie postępuje. Mądrość odnosi się do duchowych i praktycznych zdolności (Wj 35, 25�; Iz 40, 20�; Prz 20, 26�). Podaje ona praktyczne wskazówki pomagające w rozwiązywaniu życiowych problemów. W *Izraelu mądrość odgrywała wielką rolę w wychowywaniu młodego człowieka. Młodego Izraelitę w rodzinie, tj. w klanie, wychowywano zgodnie z maksymami mądrości. Cieszyła się ona ogromnym uznaniem na dworze królewskim. Znajdowały się tam prawdziwe szkoły mądrości, których historia sięga czasów Salomona. Mądrość ST bierze początek z mądrości Egiptu (rozpoznawalna w Przysłowiach Salomona). W wykształceniu przesyconym mądrością chodzi również o to, by człowieka włączyć w porządek świata. Przekonanie o określonym związku pomiędzy czynem a jego skutkiem ("Kto kopie dół - weń wpada"; Prz 26, 27�) zostaje podważone w okresie powygnaniowym, a więc od V w. prz. Chr. Myśl o odpłaceniu dobrem za dobre czyny, a za czyny złe złem nie występuje już np. w Księdze Koheleta (Koh 9, 1 nn). Historyczne doświadczenia, bolesne dla ludu izraelskiego, wytworzyły nowe rozumienie relacji między czynami a odpłatą za nie i nowe pojmowanie Boga. Podjęciem takiej próby jest np. Księga Hioba. Mesjasz Znaczenie podstawowe: "namaszczony". Najstarsze wyobrażenie Mesjasza jest ściśle związane z postacią *Dawida; por. tzw. przepowiednia *Natana (2 Sm 7�). Wraz z wystąpieniem proroków w VIII w. prz. Chr. pojawiła się krytyka roli współczesnych im królów. Ich mesjaniczne przekonanie o sobie, że są "namaszczeni przez Boga" kwestionowano. Dawne obietnice i wypowiedzi o namaszczonych odnoszono teraz do króla-wybawcy, który ma nadejść. Z jego postacią łączyły się określone, idealne wyobrażenia sprawiedliwości, boskości i pokoju (Iz 7, 14�; 9, 1-6�; 11, 1-9�; Mi 5, 1-4�). Dalsze ważne miejsca ST, które wskazują na oczekiwanego Mesjasza, to: Rdz 49, 10 nn; Kpł 4, 3-5�; Jr 23, 5 nn; Ag 2, 20-23�; Za 6, 9-14. Perskiego króla *Cyrusa II określił *Deutero-Izajasz mesjaszem (Iz 45, 1�), który przyniesie ostateczne wybawienie, ale jako *sługa Boży. W ostatnich wiekach prz. Chr. oczekiwanie na Mesjasza było istotnym elementem wyczekiwanej przyszłości. Powiązały się tutaj w nierozłączną całość polityczne i religijne nadzieje ludu. Okoliczności te miały tragiczny wpływ na życie Jezusa z Nazaretu. Na podstawie fałszywego oskarżenia o wywołanie zamieszek politycznych został skazany na śmierć jako król żydowski (Mk 15, 26�), tzn. jako oczekiwany Mesjasz. Micheasz Pochodził z Moreszet, z okolicy Gat, 35Ź7Śkm na południowy zachód od Jerozolimy. Obok *Amosa, *Ozeasza, *Izajasza był on najbardziej wymownym prorokiem *Izraela z czasów przed wygnaniem. Jego imię jest skróconą formą imienia Mi-cha-el i znaczy: "Któż jak Bóg?!" (Mi 7, 18-20�). Prawdopodobnie prorokował między 733 i 723 r. prz. Chr. Działał w miejscowości, w której mieszkał, a także w *Jerozolimie. Głosił bliski sąd nad Samarią, Jerozolimą i miastami Judy. Odpowiedzialnością za nadchodzący sąd *Jahwe nad miastami Micheasz obciążał starszyznę, nadzorców, sędziów, kapłanów i proroków. Wygłaszał mowy przeciw uciskowi (Mi 2, 1-2�), łamaniu prawa (Mi 3, 1-4�), przekupstwu (Mi 3, 9-11�). Mimo że pochodził prawdopodobnie z miejscowej starszyzny i nauczycieli *mądrości, nie doprowadził do poprawy obyczajów. Dlatego jako prorok uważał, że sąd Boży jest nieunikniony (Mi 1, 9�). Mniej więcej w sto lat później w nadzwyczaj dramatycznej sytuacji przypomniano sobie słowa Micheasza skierowane do Jerozolimy (Mi 3, 12�) i dzięki temu uratowano życie prorokowi Jeremiaszowi (Jr 26, 17-19�). Mleko i miód Pożywienie, które można było mieć bez wielkiego trudu w *Kanaanie, kraju łąk i kwiatów. Dlatego w ST opisuje się tę ziemię jako "mlekiem i miodem" płynącą (Wj 3, 8�; Joz 5, 6�; Jr 11, 5�). Mleko i miód w ST są określeniem ziemi obiecanej i nadziei na lepsze jutro. Mojżesz Prawdopodobnie pochodził z Egiptu; jest jedną z głównych postaci Pięcioksięgu (Wj 2 - Pwt 34�), jednakże nie jest on sam jego autorem. Etapy życia Mojżesza: urodzenie się i dzieciństwo w Egipcie (Wj 2, 1-10�); ucieczka na pustynię (Madian) i małżeństwo (Wj 2, 11-23a; 4, 18-20a); powołanie (Wj 3, 1-4,16�); powrót do Egiptu i obrona Izraelitów (Wj 5�); wyjście z Egiptu (Wj 7-14�); wędrówka po pustyni (Wj 15-22 nn; Lb 10, 11 nn); pośrednik na górze *Synaj w zawarciu *przymierza z *Jahwe (Wj 19 - Lb 10�); przed wejściem do ziemi obiecanej śmierć w Bet-Peor (Pwt 34�). Chociaż trudno jest określić wszystkie informacje historii jego życia, to jednak można ustalić fakty, które są pewne: *wyjście z Egiptu (prawdopodobnie za faraona Ramzesa II), któremu przewodził; pobyt na pustyni Madian (położonej na pustyni syr.-arab.); pośrednictwo między ludem a Jahwe na górze Synaj (zawarcie przymierza, ogłoszenie przykazań). Wśród Żydów II i I w. prz. Chr. Mojżesz uchodził za idealnego, natchnionego autora Pięcioksięgu, a dzięki temu za przekaziciela Prawa i nauczyciela Izraela. Kiedy Jezus w kazaniu na górze (Mt 5-7�) ujmuje w nowy sposób Prawo i Proroków, twierdzi, że nie przyszedł, aby to Prawo znieść, lecz je wypełnić (Mt 5, 17�). Jego wyjaśnienie kieruje się przede wszystkim przeciw rozumieniu Prawa w interpretacji faryzeuszów, a nie przeciw Prawu Mojżeszowemu jako takiemu. Morze Trzcin (Morze Czerwone) Pod wodzą *Mojżesza odbyło się *wyjście Izraela z Egiptu. Według Księgi Wyjścia (Wj 14�) Izraelici (prawdopodobnie chodziło o jakąś grupę plemienną późniejszego ludu *Izraela), dzięki cudownej interwencji Boga mogli ujść przed pościgiem i atakiem egipskich wozów bojowych (Wj 15, 21�: pieśń Miriam). Nie można dokładnie ustalić, gdzie było owo Morze Trzcin. Na podstawie Księgi Wyjścia (Wj 10, 19�) można wywnioskować, że chodzi o Zatokę Sueską, a wobec tego należy przyjąć, że ocalenie Izraelitów dokonało się właśnie tam lub na obszarze pobliskiego Jeziora Gorzkiego. Wiara Izraelitów w bezpośrednią interwencję Boga, który ich wybawił, może być uznana za punkt orientacyjny i centrum ST. Nabuchodonozor II Znakomity nowobabiloński król (605-562 r. prz. Chr.), syn Nabopolasara. Nabuchodonozor podbił i zburzył *Jerozolimę. W 587Ź8Ś586 r. prz. Chr. wzięto do niewoli króla *Sedecjasza, a elitę Judei deportowano (2 Krl 25, 1-21�; Jr 39, 1-10�). W ciężkich latach przed upadkiem Jerozolimy Jeremiasz doradzał poddanie się Nabuchodonozorowi (Jr 27-28�). Rady tej niestety nie posłuchali odpowiedzialni za politykę. Księga Daniela (Dn 1-4�) ukazuje Nabuchodonozora jako postać z fantazją. Natan Związany z królewskim dworem *Dawida. Nie można wątpić w profetyczny rys jego działalności. W ST występuje w trzech ważnych miejscach: 1. zapowiada Dawidowi wieczne trwanie jego królewskiego domu, tzw. przepowiednia Natana (2 Sm 7,5-16�); 2. oskarża Dawida o cudzołóstwo z Batszebą i mord na Hetycie Uriaszu (2 Sm 12, 1-15�); 3. w walce o tron popiera syna Dawida *Salomona przeciw jego przyrodniemu bratu Adoniaszowi, w wyniku czego Salomon obejmuje dziedzictwo ojca (1 Krl 1�). Nawrócenie Pojęcie to jest wielokrotnie wyrażane hebr. słowem |szub i ozn. "wracać", "odwrócić się", "zawrócić". Myśl o nawróceniu znajduje się przede wszystkim w przepowiadaniu proroków. Wyraża człowieka, który odwrócił się od Boga i do Niego wraca, co wskazuje na przywracanie związku z *Jahwe. Ten powrót przedstawia zupełnie nowy początek w relacji między Bogiem a człowiekiem (Pwt 30, 2-3�; Iz 30, 15�; 2 Krl 22-23�). Niewola babilońska Po zdobyciu i zniszczeniu *Jerozolimy w 587Ź8Ś586 r. prz. Chr. (koniec państwowości Judei) przez króla nowobabilońskiego Nabuchodonozora elitę mieszkańców Jerozolimy, ewentualnie Judei, przesiedlono do Babilonu (2 Krl 25, 1-21�). W przeciwieństwie do zwyczajów asyryjskich (w latach 733-722 prz. Chr. królestwo północne poddane było dwukrotnemu przesiedleniu) Judea nie otrzymała nowej elity. W niewoli babilońskiej nad dolnym Eufratem i Tygrysem wygnańcy znaleźli nową siedzibę (Ez 3, 15�). Mogli budować domy, zakładać ogrody, wstępować w związki małżeńskie (Jr 29, 5 nn) i dzięki temu zachowywać jedność narodową. Mimo to położenie ich - z dala od ojczyzny - było bardzo ciężkie. Jako ludzie podlegli, musieli prawdopodobnie wykonywać prace niewolnicze. Stare tradycje izraelskie, niezależne od świątyni jerozolimskiej zburzonej w 587Ź8Ś586 r. prz. Chr., doszły na obczyźnie do nowego, szczególnego znaczenia (*szabat, *obrzezanie). W okresie niewoli stopniowo rosła nadzieja na lepszą przyszłość (*Ezechiel, *Deutero-Izajasz, *Cyrus). Obcy W ST są różne określenia kogoś obcego. Z jednej strony ludzi, którzy nie należeli do narodu i wspólnoty religijnej, *Izrael traktował po prostu wrogo. Np. Biblia mówi o rozkazie wytępienia ludów kananejskich (Pwt 7, 1�). Z drugiej zaś strony uchodziło za wielkie zło naruszenie prawa, które przysługiwało gościowi (Rdz 19�; Sdz 19, 14 nn). Obcy, którzy przyszli pod opiekę (hebr. |gerim) do Izraela z powodu klęski głodu (Rdz 47, 4�), wojny (Iz 16, 4�), grożącej zemsty (Wj 2, 15�) albo byli wypędzani (Sdz 11, 1 nn), mieli - zdaniem Izraelitów - prawo do gościnnego przyjęcia. Było to oparte na dwóch podstawach: jedna to pamięć, że ich przodkowie byli kiedyś obcymi w ziemi egipskiej, druga to sytuacja, w której Izrael, nawet gdy zajął *Kanaan, mógł uważać siebie samego tylko za "obcego" i "osadnika" w kraju będącym własnością Boga (Kpł 25, 23�). Obietnica Słowo obietnica nie występuje w tekście hebr., ale pojęcie to ma kluczowe znaczenie. W obietnicy Boga, że w przyszłości nastąpi wybawienie Izraela, ST widzi początek i cel historii związku Boga z Jego ludem, *Izraelem. W Księdze Rodzaju znajdujemy trzy obietnice: 1. obietnicę potomstwa (Rdz I5, 1-6�); 2. obietnicę własnego kraju (Rdz 15, 17 nn); 3. obietnicę błogosławieństwa (Rdz 12, 3�). Dramatyczna historia ich spełniania rozciąga się łukiem od czasów *Abrahama poprzez objęcie ziemi aż do naszych czasów. Trochę inny sens mają obietnice wypowiedziane np. w Ps 2 lub w przepowiedniach *Natana (2 Sm 7�). Odnoszą się one przede wszystkim do przetrwania królewskiego domu Dawida. O przyszłym wybawieniu mówią starotestamentowi prorocy, np. *Ezechiel i *Deutero-Izajasz zapowiadają po upadku *Jerozolimy w 587Ź8Ś586 r. prz. Chr. wybawienie ludowi żyjącemu na wygnaniu. W późnym judaizmie coraz bardziej wzrastała nadzieja na odnowę losu. Wyobrażano sobie, że nastąpi koniec dawnych czasów, a z nim przemiana i przetworzenie starego świata (por. *Mesjasz). Obraz Hebr. słowo |celem ("obraz") ozn. konkretny plastyczny obraz. Ma często znaczenie: "obraz bożka" (Lb 33, 52�; 2 Krl 11, 18�). W starotestamentowej nauce o człowieku najważniejsza jest Księga Rodzaju (Rdz 1, 26 nn), w której określa się człowieka jako |celem Boga. W żadnym innym miejscu ST to określenie nie występuje ponownie (Rdz 5, 3�; 9, 6�), jedynie jego odgłos (Rdz 1, 26 nn). Czym jest uzasadnione podobieństwo człowieka do Boga? Na pewno jego duchową naturą, zewnętrzną postacią, osobowością, zdolnością utrzymywania kontaktu z Bogiem. Znajduje się tutaj przede wszystkim jeszcze inna myśl: człowiek ma udział w pełni mocy Boga ("uczyńmy człowieka..."), przez co powołany jest do przestrzegania woli Boga na ziemi. Ziemię otrzymaną od Boga człowiek ma czynić sobie poddaną (Rdz 1, 26. 28�). Nie znaczy to jednak, że może ją niszczyć i źle wykorzystywać. Przeciwnie, ma odpowiedzialnie panować nad powierzonym mu światem, aby służyć temu, co Bóg stworzył. Człowiek jako obraz Boga jest ukoronowaniem dzieła stworzenia, a przez swoją wielkość niewiele różni się od stworzeń niebieskich (Ps 8, 6�). To wysokie miejsce pośród Bożych stworzeń zobowiązuje człowieka do szczególnego działania w świecie i dla świata. Obrzezanie Usunięcie napletka; w starożytności był to zwyczaj praktykowany u Egipcjan, Edomitów, Ammonitów, Moabitów oraz Izraelitów (Jr 9, 24-25�), jednak nie wśród Asyryjczyków, Babilończyków i Filistynów. Dla Izraelitów napletek był "uosobieniem" człowieczej nieczystości. Obrzezanie rozumiano jako akt oczyszczający, miał on również znaczenie religijne. Wg Księgi Rodzaju (Rdz 17, 9-14�) obrzezanie jest znakiem *przymierza. Dla *Izraela nabrało ono znaczenia, przede wszystkim w okresie wygnania i po wygnaniu (587Ź8Ś586 r. prz. Chr.), znaku wyodrębniającego spośród pogańskiego otoczenia. Ofiara ST zna różne rodzaje ofiar: całopalenia, biesiadna, dziękczynna, przebłagalna, pokutna i in. (Lb 1-7�). Nie można całkowicie wyjaśnić ich podstawowego znaczenia w ówczesnych okolicznościach. Co do głównej myśli można jednak rozróżnić: 1. intencję złożenia daru, która leży u podstaw wszystkich ślubów złożonych w potrzebie (Rdz 28, 10-22�); 2. intencję przebywania we wspólnocie, według której Bóg jest w niej obecny jako niewidzialny współbiesiadnik (Wj 18, 12�; 3�); 3. intencję pokuty, która występuje przede wszystkim w okresie po wygnaniu, tzn. po 520 r. prz. Chr. (Lb 4 nn); u jej podstaw nie ma wyobrażenia, że człowiek coś daje Bogu, ale to, Bóg zdejmuje z człowieka ciężar *grzechu. Prorocy wieku VIII i VII krytykowali zwyczaj sprawowania kultu i składania ofiar w ówczesnym Izraelu jako coś zewnętrznego i pustego. W zamian za to żądali sprawiedliwości i odpowiedniego sposobu życia w obliczu Boga i ludzi (Iz 1, 11-17�). Dokładne zachowywanie nakazów czystości i wypełnianie przepisów przy składaniu ofiar stało się znakiem rozpoznawczym życia religijnego w okresie po wygnaniu. Wydawało się, że tylko ten sposób zapewnia łączność ludu Izraela z *Jahwe (por. *przebłaganie). Olej W czasach biblijnych uzyskiwany głównie z oliwek. Używany do przygotowywania potraw, do leczenia (Iz l, 6�), jako materiał palny do lamp, jako środek służący do pielęgnowania ciała i namaszczania. Namaszczenie było znakiem błogosławieństwa, uświęcenia, uznania przez Boga i wyodrębnienia spośród innych ludzi (1 Sm 10, l; Ps 23, 5�). Namaszczenie olejem i dar Ducha w ST są ściśle ze sobą związane (1 Sm 16, 13�; por. *Mesjasz). W Izraelu olej, podobnie jak zboże, figi i miód, należał do najważniejszych towarów handlowych (1 Krl 5, 25�; Ez 27, 17�). Osioł Obok owcy, kozy i wołu najcenniejsze zwierzę domowe dawnego *Izraela. Osioł był niezastąpiony jako zwierzę juczne, pociągowe i służące do jazdy. W dawnych czasach mogli go posiadać tylko bogaci (Sdz 5, 10�; 10, 4�), dopiero później mógł sobie na niego pozwolić przeciętny człowiek. Wprowadzony przez *Salomona koń nie zdołał go wyprzeć (1 Krl 10, 26. 28 nn). Księga Liczb (Lb 22, 21-33�) podaje, jak oślica Balaama stała się "przekazicielką" proroczego wydarzenia. Wg Mateusza (Mt 21, 1-10�) Jezus z Nazaretu wjeżdżał do Jerozolimy na ośle (por. *Mesjasz; 1 Krl 1, 33�; Za 9, 9�). Ozeasz Prorok z czasów przed wygnaniem (Oz 1, 1�), syn Beeriego, działał ok. 750-725 r. prz. Chr. w *Izraelu (Samaria, Betel, Gilgal). Na rozkaz Boga poślubił nierządnicę Gomer, aby ukazać winę królestwa północnego (odstąpienie od *Jahwe i przejście do kananejskich rytów płodności). Troje dzieci z tego małżeństwa nazwał: syna Jizreel, córkę Lo-Ruchama, syna Lo-Ammi (Oz 1, 4 nn). Ozeasz oskarża przede wszystkim kapłanów (Oz 4, 4-19�; 8, 4-6�; 10, 1-8�) i przywódców politycznych (Oz 8, 1-4�; 10, 13-15�). Za grzech uznawał przede wszystkim zerwanie osobistej więzi z Bogiem. Jahwe ukazuje się jako wierny małżonek (Oz 2, 4-22�), ojciec (Oz 11, 1 nn), lekarz (Oz 14, 5�; 7,1�). Bóg Ozeasza bardzo boleje nad błędami swojego ludu. Ozeasz przepowiada nadchodzące kary w postaci klęsk militarnych (Oz 1, 5�; 7, 16�; 8, 13�). Chociaż lud nie okazywał gotowości do pokuty, to jednak prorok w późniejszym okresie swojej działalności podkreśla miłość Boga do ludu. Według Ozeasza jedynie Bóg jest w stanie poprzez swoją miłość przezwyciężyć odstępstwo ludu i umożliwić mu nowe życie (Oz 11, 8 nn). Pascha Stary zwyczaj, sięgający czasów wędrówek praojców (por. *Abraham, *Izaak, Jakub). Był zasadniczo rytem krwi odsuwającym nieszczęście. Aby wypędzić złe duchy, znaczono wejście do namiotu krwią zabitego małego zwierzęcia (później: baranek paschalny). Kiedy dwanaście plemion (*Związek Dwunastu Pokoleń) rozpoczęło życie osiadłe, Paschę zaczęto odnosić do wyjścia z Egiptu i odpowiednio zmieniono jej interpretację (Wj 12, 21 nn). Po wprowadzeniu przez Jozjasza reformy kultu Paschę, obchodzoną dotąd w gronie rodzinnym, świętowano w świątyni jerozolimskiej (2 Krl 22, 1-23, 27�). Wspomnienie o tym, jak Bóg działał w Egipcie, aby uwolnić Izraelitów, nadawało świętu Paschy coraz większego znaczenia wypełnionego nadzieją na to, że nadejdzie wszechobejmujące ostateczne uwolnienie. Starotestamentowe wyobrażenie baranka paschalnego jako baranka ofiarnego przeniesiono w NT na Chrystusa (1 Kor 5, 7�). Pojednanie *Przebłaganie Pokój *Szalom Praca przymusowa Grupy plemion późniejszego *Izraela były w Egipcie poddane pracy przymusowej. Pod nadzorem egipskich ekonomów budowały one nowe miasta. Za czasów *Dawida i *Salomona w Izraelu także wprowadzono prace przymusowe. Spotkało się to jednak z niezadowoleniem i ostrą krytyką wśród ludu. Żądano od Izraela miłosierdzia wobec *obcych i niewolników we własnym kraju (Pwt 15, 12 n; 19, 9 n). Przebłaganie W ST ozn. odbudowanie osobowej więzi między Bogiem a człowiekiem. Zakłada przezwyciężenie *grzechu, który w ST jest przyczyną naruszenia wspólnoty między Bogiem a człowiekiem. W czasach przed wygnaniem, a więc przed 587Ź8Ś586 r. prz. Chr. (upadek Jerozolimy), pokuta nie miała właściwie charakteru ofiary (Pwt 21, 1-9�; Iz 6, 7�; Iz 1, 18�). Izrael wierzył, że Boże prawo i wyrażona w nim wola Boża są możliwe do spełnienia. Obraz ten zmienił się po niewoli. Wobec katastrofy 587Ź8Ś586 r. prz. Chr., zapowiadanej przez proroków, i obawy, że trudno będzie zachować wierność Bogu i Jego przykazaniom, punktem centralnym myśli o pojednaniu stała się *ofiara związana z kultem. Wydawało się, że tylko nieustanna pokuta w nowej świątyni zapewnia wspólnotę Boga z człowiekiem (Ez 43, 7�). Przeróżne stare zwyczaje rozumiano teraz jako ofiary pokutne (przebłagalne) (Kpł 1, 4�; 8, 34�; Lb 8, 21 nn). Kapłan mógł przenieść *grzech człowieka poprzez gest włożenia rąk na zwierzę (Kpł 4, 1 n). W Dniu Przebłagania wypędzano na pustynię kozła ofiarnego, na którego przenoszono winę ludu (Kpł 16, 20-22�). Pogląd, że prawdziwe przebłaganie jest możliwe tylko wówczas, gdy *"sługa Jahwe" weźmie na siebie, w ich zastępstwie, winy ludzi, znajdujemy u *Deutreo-Izajasza (Iz 53�). Przymierze Ozn. zasadniczo: "zobowiązanie", "postanowienie", "przyrzeczenie"; mając jednak na względzie przymierze między *Jahwe i *Izraelem nie ozn. we właściwym sensie przyjęcia wzajemnych, jednoznacznych zobowiązań, jak np. przymierze między *Salomonem i Hiramem z Tyru (1 Krl 5, 21-26�). W przymierzu z Jahwe mowa jest o zobowiązaniu się samego Boga np. w przymierzu z praojcami (Rdz 15, 18�; 17, 2-5�; 17, 7�) czy też z *Dawidem (2 Sm 23, 5�) lub z Noem (Rdz 9, 8-17�). Jahwe może wprawdzie swoje przyrzeczenie związać z warunkami (Pwt 7, 9�; 1 Krl 8, 23�), ale człowiek po spełnieniu warunków nie może Boga zobowiązać, aby Ten dotrzymał przyrzeczenia. Jedyną gwarancją jest to, że Bóg jest wierny danemu przez siebie słowu. Jego wolą jest utrzymanie np. postanowień na *Synaju (prawa, nakazy) jako warunków wiążących relacje między Nim a ludem (Wj 19, 5�). Według Księgi Wyjścia (Wj 24, 5 nn) ustanowienie przymierza zostało wzmocnione ofiarą wspólnoty, zwłaszcza przez ryt krwi. Na podstawie tej Księgi można wykazać, że odbywało się to, co 7 lat w związku ze świętem Przaśników (Wj 19-24, 34�). Pojęcie przymierza zyskuje coraz bardziej na znaczeniu od czasów bezpośrednio poprzedzających *niewolę babilońską. Psalmy Gr. |psalmos; pieśń przy wtórze instrumentu strunowego. W sensie węższym tak określa się 150 psalmów zawartych w Psałterzu (teksty pieśni). Są one w przeważającej części ułożone na okazje sprawowania kultu religijnego, szczególnie w świątyni jerozolimskiej; w niej też były wykonywane. Niewiele można powiedzieć o czasie ich powstania. W tym względzie do wyjątków zalicza się Ps 137, który powstał w czasie wygnania. Ps 29 po zbadaniu treści oraz języka może być bardzo stary, natomiast Ps 119 powstał bardzo późno. Istnieją liczne zbiory psalmów obejmujące części Księgi Psalmów, np. psalmy Dawidowe (Ps 3-41�), psalmy Koracha (Ps 42-49�); psalmy elohistyczne (Ps 42-83�; zastąpiono tutaj imię *Jahwe przez Elohim), psalmy alleluiczne (Ps 111-118�), pieśni pielgrzymie (Ps 120-134�). W Psałterzu znajdują się hymny, pieśni królewskie (Ps 47, 93, 96-99�), pieśni Syjonu (Ps 46, 48, 76�), lamentacje (50 razy) i pieśni ufności (Ps 4, 16, 23�). Tytuły psalmów w większości dodano znacznie później. Zawarte w nich imiona osób (73 razy występuje imię *Dawid) nie miały właściwie podawać imienia autora, ale kierować się do kogoś; np. "Dawidowy" powinien być nazwany "dla Dawida". Psalmy najstarsze należą do najgłębszych tekstów Biblii. Siła ich wymowy stawia czytającego w rzędzie zmagających się z Bogiem, dziękujących Bogu, wychwalających Go modlitwą ludzi ST (zob. Ps 1, 8, 23, 42, 63, 90, 91, 103�). Pustynia Izrael był otoczony pustyniami: na wschodzie pustynia syryjsko-arabska (Lb 21, 11�), na południu pustynia synajska (Rdz 14, 6�), a na północy od niej pustynia judejska (Sdz 1, 16�). Należy zaznaczyć, że nie chodziło tutaj o właściwe pustynie piaskowe, ale o pustynne stepy, które mogły być częściowo wykorzystywane jako pastwiska dla bydła. Pustynia w ST występuje jako miejsce dalekie od Boga (Iz 13, 21�), miejsce prób i oczyszczenia (Wj 15, 22-19, 2�), gdzie życie jest w każdej chwili zagrożone. Jest także miejscem, w którym ukazuje się działanie Boga w różnoraki sposób: "Niech się rozweselą pustynia i spieczona ziemia, niech się raduje step i niech rozkwitnie! Niech wyda kwiaty jak lilie polne" (Iz 35, 1-2a). Ruben Najstarszy syn Jakuba i Lei (Rdz 29, 32�). Przodek plemienia o tej samej nazwie, które prawdopodobnie było zadomowione w zachodniej Jordanii (Joz 15, 6�). Plemię Rubena musiało pełnić przywódczą rolę w *Związku Dwunastu Pokoleń (Lb 1, 5-15�; Rdz 49�; Pwt 33�). W późniejszej historii *Izraela nie spotyka się wzmianek o nim, podobnie jak o Symeonie i Lewim. Salomon Syn Dawida, w 965-926 r. prz. Chr. król Izraela (1 Krl 2-11�). Salomon był wykształcony w mądrości (1 Krl 3, 16-28�; 10, 1-13�) i zakładał szkoły *mądrości. Był wielkim budowniczym (1 Krl 5, 15-7, 51�). Nałożył jednak na poddanych obowiązek pracy przymusowej (1 Krl 5, 27 nn). Ludzi politycznie i religijnie wpływowych często usuwał ze swojego otoczenia (1 Krl 2, 13-46�). Salomon zasadniczo potrafił zachować królestwo, które objął po swoim ojcu Dawidzie. Rozwinął stosunki handlowe (np. z Tyrem). Nakazał utworzyć flotę na Morzu Czerwonym (1 Krl 9, 26-28�). Salomon należy do najbarwniejszych postaci historii Izraela. Jego wspaniałość i *mądrość stały się niemal przysłowiowe (Mt 6, 29�). Jednak za jego czasów nie brakowało opinii krytykujących jego zamiłowanie do przepychu i uciech światowych. Wyrażający te opinie widzieli przyszły Izrael oparty na wierze i naśladowaniu *Abrahama. Sedecjasz Nazywał się początkowo "Mattaniasz"; Sedecjasz to imię od wstąpienia na tron. Król Nabuchodonozor osadził go na tronie Judy (597 r. prz. Chr.; 2 Krl 24, 17�) jako następcę po Jojakimie. Jeremiasz stale mu doradzał, aby poddał się królowi Babilonu (Jr 27, 12�), gdyż spotka go nieszczęście i niewola (Jr 24, 8�; 32, 4-5�). Jednak Sedecjasz zbuntował się przeciw Nabuchodonozorowi (2 Krl 25, 1�). Następnie armia babilońska nadciągnęła na *Jerozolimę i zdobyła ją po 18 miesiącach oblężenia (587Ź8Ś586 r. prz. Chr.). Miasto zostało spalone (2 Krl 25, 9�). Sedecjasz próbował ucieczki, ale ujęto go i uwięziono. Za karę Nabuchodonozor kazał na jego oczach wymordować jego synów, a następnie jego samego oślepić (2 Krl 25, 4-7�). Serce Hebr. słowo |leb jest ważnym pojęciem w starotestamentowej nauce o człowieku; w ST występuje aż 858 razy. Tak jak hebr. słowa |nefesz nie można tłumaczyć tylko jako *"dusza", również |leb ma rozmaite treści. Serce uchodzi za siedzibę uczuć, np. smutku, radości, strachu. W przeciwieństwie do |nefesz |leb oznacza przede wszystkim rozumną część człowieka, uchodzi więc za głowę lub mózg. Na podstawie częstego posługiwania się słowem "serce" można by błędnie uważać, że człowiek z Biblii był bardziej uczuciowy niż rozumny (por. Pwt 29, 3�; Prz 8, 5�; 18, 15�; 16, 23�; Ps 90, 12�). Właśnie tutaj wyczuwamy punkt ciężkości na słowie |leb. Według ST sercem się myśli, rozumie, osądza; w wielu przypadkach słowo |leb ozn. po prostu rozum, rozsądek, "duch" (1 Sm 25, 37�) i tak można je tłumaczyć (Hi 34, 10�; Prz 19, 8�). Sędziowie W dawnym *Izraelu starszyzna stanowiła prawa w bramie. Była ona odpowiedzialna za jego przestrzeganie (Pwt 21, 19�; 22, 15 nn; 25, 7-9�; Rt 4, 1-12�), a później również król i jego urzędnicy (2 Sm 8, 15�; Ps 72, 1-2�). ST poza tym nadaje imiona sędziom w Księdze Sędziów. Do tzw. "sędziów mniejszych" zaliczani są: Samgar, Tola, Jair, Ibsan, Elon, Abdon (Sdz 10, 1-5�; 12, 7-15�). Oznajmiali prawo i strzegli zbioru dawnych izraelskich praw. Można przyjąć, że *Związek Dwunastu Pokoleń miał za podstawę wspólne prawo Boże. Do tzw. "sędziów większych" zaliczani są: Otniel, Ehud, Gedeon, Jefte, Samson. Poza tym podziałem znajdują się: Debora (Sdz 4, 4-5�), Heli (1 Sm 4, 18�) i Samuel (1 Sm 7, 15-8,3�). Nie sprawowali oni żadnego urzędu sędziowskiego. Byli zdolnymi przywódcami i wybawiali swoje plemiona od ucisku innych narodów. Działaniem swoim obejmowali cały Izrael, podobnie jak to było u "sędziów mniejszych". Sługa Jahwe (Sługa Boży) Obok potocznego znaczenia słowa "sługa", hebr. |ebed, ST używa tego określenia na oznaczenie relacji człowieka do Boga. Ten zaszczytny tytuł otrzymuje: 1. zwracający się do Boga ze skargą, prośbą, pochwałą (Ps 69, 18�; 123, 3�); 2. ten, kogo łączy z Bogiem szczególny stopień zaufania, jak np. przodkowie: *Mojżesz, *Jozue, ale także *Nabuchodonozor i *Cyrus. 3. U *Deutero-Izajasza, w tzw. "Pieśniach o Słudze Jahwe" określenie "sługa Boży" ma szczególne znaczenie (Iz 42, 1-4�; 49, 1-6�; 50, 4-9, 52, 13-53, 12�). Niektóre główne myśli: sługa Boży (|ebed-Jahwe) ma za zadanie "wesprzeć" Izraelitów, będących w *niewoli babilońskiej; odnosi się do wszystkich ludów na ziemi (Iz 49, 6�). Sługa (|ebed) jest wzgardzony i poniżony; będzie zabity i pogrzebany z bezbożnymi (Iz 53, 8-9�). Jako niewinny bierze na siebie *grzechy wielu: "Lecz On był przebity za nasze grzechy, [...] a w Jego ranach jest nasze zdrowie" (Iz 53, 5�). Kto był tym sługą (|ebed)? Sam Deutero-Izajasz? Określony prorok czy król? Współczesny Deutero-Izajaszowi czy ktoś w przyszłości? Sam Izrael czy jego część? Dla każdego stanowiska istnieją podstawy. Jezus rozumiał wyraźnie swój los w oparciu o Księgę Izajasza rozdz. 53 (Iz 53, 12�; Mk 14, 24�). Stworzenie świata Biblia podaje dwa przekazy o stworzeniu. Chronologicznie późniejsze jest opowiadanie z Księgi Rodzaju (Rdz 1, 1-2, 4a). Jest to tzw. przekaz kapłański, który powstał w szkole teologicznej istniejącej już w VI w. prz. Chr., czynnej prawdopodobnie nawet w *niewoli babilońskiej. Chronologicznie pierwszym jest przekaz z Księgi Rodzaju (Rdz 2, 4b-25�). Może on pochodzić z X-IX w. prz. Chr.; należy do tradycji jahwistycznej. Oba przekazy należy rozumieć jako teksty wyrażające wiarę, ponieważ każdy z nich w sposób dla siebie właściwy przedstawia zagadnienie stworzenia. Jest w nich wyrażona wiara, że świat nie powstał na drodze przypadku, lecz celowo został stworzony przez Boga i jest ukierunkowany na człowieka jako cel stworzenia. Biblia zatem nie daje żadnej, we współczesnym rozumieniu, naukowej informacji o powstaniu świata. Jest raczej wyznaniem wiary, opisanym za pomocą dostępnych sobie środków (język, obraz świata), że tylko Bóg jest sprawcą wszystkiego co istnieje. Jeżeli rozpatruje się te teksty w tym aspekcie, to nieporozumieniem jest wciąż wracające stwierdzenie, że istnieje sprzeczność między wiarą a nauką, między teologią a naukami przyrodniczymi. Syjon Zasadniczo określenie grzbietu wzgórza południowo-wschodniego *Jerozolimy. Później nazwano tak wzgórze świątynne i całe miasto Jerozolimę. Z tradycją Syjonu łączą się stare kananejskie wyobrażenia (Góra Boga, Dwór Boga, Ogród Boga) z formułami wiary w Jahwe. W tym związku ważną i o trwałym działaniu staje się arka jako znak obecności Boga. Nazwa Syjon zyskała znaczenie w izraelskiej liryce kultowej (Ps 48, 3�; 14, 7�; 50, 2�) oraz w prorockich zapowiedziach; np. przedstawienie pokojowej pielgrzymki ludów do miasta na górze Syjon jest ucieleśnieniem nadziei na nową przyszłość *Izraela i narodów świata (Iz 2, 1-5�; 60, 1-3�; Mi 4, 1-5�). Synaj Góra, na której *Jahwe zawarł przymierze z *Izraelem (Wj 19 - Lb 10�). Góra Synaj ściśle łączy się z kultem Boga Jahwe. Trudno dokładnie ustalić miejsce, gdzie się znajdowała. Przypuszczalnie znajduje się na terenie północno-zachodnich arabskich wulkanów, około 325Ź7Śkm na południowy wschód od Zatoki Akaba (Madian). Opis wydarzeń związanych z objawieniem (Wj 19, 16-19�) pozwala rozpoznać zjawiska naturalne charakterystyczne dla aktywności wulkanicznej. Szabat Dzień odpoczynku Izraelitów, obchodzony na pamiątkę siódmego dnia stworzenia. Zarówno w opisie *stworzenia świata (Rdz 2, 1-3�), jak i w *dekalogu (Wj 20, 8-11�) odpoczynek Boga jest źródłem szabatu. Ten, kto włącza się w porządek stworzenia, bierze udział w świętości i wypoczynku Boga. Na innym miejscu Biblia mówi, że człowiek siódmego dnia powinien odpoczywać od pracy i przypominać sobie dobro wyświadczone przez Boga (Pwt 5, 12-15�; Wj 23, 12�). Szabat jest znakiem szczególnych relacji Boga i ludu *Izraela (Wj 31, 12-17�). Dar, którym jest ów życiodajny porządek, powinien być zawsze przyjmowany radośnie (Wj 16, 29�). Zawiera on w sobie również zobowiązanie do posłuszeństwa (Wj 31, 14�). To, co zasadniczo winno być dla ludzi dobrodziejstwem, w późniejszych czasach - kiedy mnożyły się zakazy związane z szabatem - stało się wielkim ciężarem. Szalom Hebr. słowo ozn. pokój, nie tylko w sensie zaprzestania wojny, lecz dobra człowieka w szerokim zakresie. Niektóre z wielu znaczeń: szalom może być wyrazem dobrych relacji międzyosobowych (1 Krl 5, 26�) albo takiejż relacji Boga z człowiekiem (Ps 119, 165�). Szalom może oznaczać *błogosławieństwo Jahwe (Ps 35, 27�; Lb 6, 24-26�). Według rozumienia starotestamentowego pokój może być wprowadzany poprzez właściwe postępowanie i odpowiedzialność za słabych i potrzebujących pomocy. Według Izajasza (Iz 32, 17�) taka postawa tworzy właśnie szalom. Święto Poza spontanicznie urządzanymi świętami dla Izraela miały wielkie znaczenie święta stałe. Do najstarszych i najważniejszych zalicza się święta: 1. Przaśników (święto macy), 2. Żniw i Tygodni, 3. Namiotów przy końcu roku (Wj 23, 14-17�; 34, 18-23�). Biorą one swój początek od mieszkańców *Kanaan. Kiedy plemiona Izraela osiedliły się w Kanaan (XIII w. prz. Chr.), pojmowano święta, wprawdzie w ich znaczeniu podstawowym, jako święta Zbiorów i Urodzajów, ale z drugiej strony jednak wyraźnie wyjaśnione i wypełnione nową treścią. Najważniejsza staje się pamięć o historycznej interwencji Boga w Egipcie oraz zbawczej na górze *Synaj. To przesunięcie punktu ciężkości jest doskonale widoczne w Księdze Powtórzonego Prawa (Pwt 26�). Dwa dalsze święta pochodzą z okresu po niewoli (zatem po 520 r. prz. Chr.): wielkie święto Przebłagania (Kpł 16�) i święto Purim (Est 9, 17-32�). Tiglat-Pileser III Jeden z wybitniejszych królów asyryjskich (745-727 r. prz. Chr.) na koronacji otrzymał imię "Pul" (2 Krl 15, 19�). Od 740 r. prz. Chr. najeżdżał ciągle Syrię i Palestynę. Za jego panowania została podbita część *Izraela, a część jego mieszkańców uprowadzona na wygnanie. Król Judy Achaz (741-725 r. prz. Chr.) płacił mu kontrybucję i został wasalem królów asyryjskich, w wyniku czego do świątyni jerozolimskiej wprowadzono kult państwowy z jego głównym bogiem Asurem. Tora Hebr. słowo |tora znaczy: "wskazywanie", "pouczanie"; może też określać słowo proroka (Iz 8, 16�) albo naukę mędrca (Prz 13, 14�). Służy przede wszystkim do pouczania przez kapłanów (Pwt 33, 10�; Mi 3, 11�; Ez 7, 26�). Treścią owego pouczania mogły być przepisy odnoszące się do całego ludzkiego życia (Ps 15, 24�). |Tora była odczytywana przy okazjach kultowych w różnej formie (Kpł 7, 23-25�; Ps 15, 2-5�; Ag 2, 12 n). Zasadnicza zmiana pojęcia dokonała się przez zastosowanie |Tory do praw ujętych na piśmie (Kpł 6, 2�; 1 Krl 2, 3�). Żydzi pojmowali więc Pięcioksiąg Mojżesza jako |Torę. Ubóstwo W ST jest nieuniknioną okolicznością życia; Mojżesz uważa jego zniesienie lub złagodzenie jako naglącą potrzebę (Pwt 15, 11�). Liczne ustanowienia prawne zmierzają w tym kierunku (Pwt 15, 1 nn). Szczególną sprawą proroków *Izraela było domaganie się praw dla biednych oraz krytyka aspołecznego sposobu życia bogatych (Am 2, 6-8�). Tak działając, prorocy mieli świadomość, że właśnie Bóg Izraela jest po stronie biednych i uciśnionych i chce, aby ich prawa były przestrzegane. Ur w Chaldei Miasto w południowej Mezopotamii, w latach 1922-1934 odkopane przez archeologów angielskich. Znaleziono tam wspaniałe groby królewskie oraz inne liczne przedmioty. Na podstawie tych znalezisk można było zrekonstruować zatopione miasto, które miało wielkie znaczenie polityczne i kulturalne, szczególnie w III tysiącleciu prz. Chr. Księga Rodzaju (Rdz 11, 28, 31�; 15, 7�) podaje Ur, owo wielkomiejskie centrum, za ojczyznę Abrahama. Z tym nie są zgodne informacje, że wraz ze swoją rodziną wiódł życie koczownicze, jak to podaje Księga Rodzaju (Rdz 12-22�). Kwestią sporną w badaniach jest pochodzenie Abrahama; mógł być z północnej albo południowej Mezopotamii, możliwe też jest, iż Charan było miejscem urodzenia *Abrahama (Rdz 11, 31�; 12, 4-5�). Wieża Babel W tzw. prehistorii biblijnej (Rdz 1-11�) znajduje się opowiadanie o budowaniu wieży w Babel (Rdz 11, 1-9�). Opowiadanie opiera się na założeniu, że kiedyś był jeden język, i stara się rozstrzygnąć zagadnienie wielkiej liczby ludów i tyluż języków (etiologiczna saga). Ponieważ ludzie dali sobie jedno miano i poprzez wybudowanie ogromnej wieży chcieli sięgnąć nieba, Bóg-Jahwe pomieszał mowę ludzi i rozproszył ich po całej ziemi. Możliwe w związku z tym, że materiał do tego opowiadania pochodzi z Babilonu i ma w sobie rysy wręcz historyczne. Król Nabuchodonozor I w XII w. prz. Chr. kazał wybudować ogromną wieżę przy świątyni ku czci bogów babilońskich (Zigurat). Wieża ta została ukończona dopiero po kilku wiekach przez *Nabuchodonozora II. Główna, lecz nie przeciwstawna technice myśl historii budowy wieży Babel: jeżeli ludzie - przeceniając siebie i własne możliwości, uznając siebie za samowystarczalnych - dążą do własnej sławy i przekraczają granice wyznaczone przez Boga, grozi im niebezpieczeństwo samozniszczenia. Wyjście z Egiptu Historyczne wydarzenie w najdawniejszej historii *Izraela o niezwykle ogromnym znaczeniu dla ST. Wyprowadzenie z Egiptu (Lb 23, 22-24, 8�; 2 Sm 7, 23�; 1 Sm 4, 8�; Sdz 6, 13�; Wj 20, 2�) było najstarszym wyznaniem wiary Izraela. Zrozumiano je jako ratunek zesłany przez *Jahwe, dzięki któremu Jego uciśniony lud (przypuszczalnie były to tylko poszczególne grupy plemion późniejszego Izraela) uwolniony został z niewoli. Wyprowadzenie, na którego czele stał *Mojżesz, mogło się odbyć za panowania faraona Ramzesa II (około 1290-1225 r. prz. Chr.). Księga Wyjścia (Wj 1, 11�) podaje, że Izraelici jako robotnicy najemni zbudowali egipskie miasta Pitom i Ramzes. Podczas ucieczki z Egiptu doszło do cudownego uratowania Izraelitów przez Jahwe przy przejściu przez *Morze Trzcin (Wj 14�). Złoty Cielec Podczas gdy na górze Synaj *Mojżesz otrzymywał prawa od Boga (Wj 25-31�), Aaron na żądanie i z pomocą ludu Izraela sporządził odlew młodego cielca (Wj 32, 1-6�). Prawdopodobnie kryje się w tej opowieści krytyka polityki kultowej *Jeroboama I, który kazał wystawić złote podobizny zwierząt. Jeroboam nie miał na celu zastąpienia kultu *Jahwe przez te podobizny. Nawiązał tylko do starych tradycji. Figury zwierząt miały uwidocznić, podobnie jak *arka w *Jerozolimie, obecność Jahwe. Związek Dwunastu Pokoleń Był nazywany także amfiktionią i oznaczał związek sześciu albo dwunastu pokoleń, które gromadziły się wokół wspólnego świętego miejsca. Nie jest pewne, czy *Izrael przed utworzeniem państwa był już zorganizowany w tym związku. Izrael jako państwo (powstał na przełomie II i I tysiąclecia prz. Chr.) z powodu zewnętrznego zagrożenia zawsze pojmował siebie jako Związek Dwunastu Pokoleń i w tym kontekście mówił o swojej przeszłości. Dwunastu synów Jakuba (*Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Zabulon, Issachar, Dan, Gad, Aser, Neftali, Józef i Beniamin) uchodzi za przodków późniejszych dwunastu pokoleń. Głównym wydarzeniom objęcia kraju mogła odpowiadać następująca sytuacja: Związek Dwunastu Pokoleń utworzył się z ludzi osiadłych w *Kanaan, uciskanych przez panujących możnych oraz przybyłych szczepów stepowych, które osiedliły się w tej okolicy. Doświadczenie Boga grupy egipskiej i synajskiej stało się wspólnym wyznaniem wiary Związku Dwunastu Pokoleń. Owo osiedlanie odbywało się przez ok. 200 lat, tj. między 1400 i 1200 r. prz. Chr. Doświadczenie historyczne, że Bóg (El-Jahwe) uwalnia uciśnionych ludzi z niewoli, stało się jedynym rozwiązaniem i sprawą zasadniczą dla Związku Dwunastu Pokoleń. Źródło Zaopatrzenie w wodę było od dawna najważniejszą sprawą dla mieszkańców Palestyny. W miejscach, gdzie znajdowały się źródła i studnie z wodą gruntową, osiedlali się ludzie i żyły zwierzęta. Bez wody dłuższy pobyt nie był możliwy. Dlatego zabezpieczenie się w źródła lub studnie miało wielkie znaczenie (por. *Gihon). W ST źródło jako życiodajna siła jest obrazem Boga, dawcy wszelkiego dobra (Ps 36, 9 nn; Iz 12, 3�). Obrazuje też bojaźń Bożą i roztropność (Prz 14, 27�; 16, 22�). Alfabetyczny wykaz Ksiąg biblijnych Ab - Proroctwo Abdiasza Ag - Proroctwo Aggeusza Am - Proroctwo Amosa Ap - Apokalipsa św. Jana Ba - Proroctwo Barucha Dn - Proroctwo Daniela Dz - Dzieje Apostolskie Ef - List do Efezjan Est - Księga Estery Ez - Proroctwo Ezechiela Ezd - Księga Ezdrasza Flm - List do Filemona Flp - List do Filipian Ga - List do Galatów Ha - Proroctwo Habakuka Hbr - List do Hebrajczyków Hi - Księga Hioba Iz - Proroctwo Izajasza J - Ewangelia św. Jana 1 J - 1 List św. Jana 2 J - 2 List św. Jana 3 J - 3 List św. Jana Jdt - Księga Juduty Jk - List św. Jakuba Jl - Proroctwo Joela Jon - Proroctwo Jonasza Joz - Księga Jozuego Jr - Proroctwo Jeremiasza Jud - List św. Judy Koh - Księga Koheleta (Eklezjastes) Kol - List do Kolosan 1 Kor - 1 List do Koryntian 2 Kor - 2 List do Koryntian Kpł - Księga Kapłańska 1 Krl - 1 Księga Królewska 2 Krl - 2 Księga Królewska 1 Krn - 1 Księga Kronik 2 Krn - 2 Księga Kronik Lb - Księga Liczb Lm - Lamentacje Jeremiasza Łk - Ewangelia św. Łukasza 1 Mch - 1 Księga Machabejska 2 Mch - 2 Księga Machabejska Mdr - Księga Mądrości Mi - Proroctwo Micheasza Mk - Ewangelia św. Marka Ml - Proroctwo Malachiasza Mt - Ewangelia św. Mateusza Na - Proroctwo Nahuma Ne - Księga Nehemiasza Oz - Proroctwo Ozeasza 1 P - 1 List św. Piotra 2 P - 2 List św. Piotra Pnp - Pieśń nad Pieśniami Prz - Księga Przysłów Ps - Księga Psalmów Pwt - Księga Powtórzonego Prawa Rdz - Księga Rodzaju Rt - Księga Rut Rz - List do Rzymian Sdz - Księga Sędziów 1 Sm - 1 Księga Samuela 2 Sm - 2 Księga Samuela So - Księga Sofoniasza Syr - Mądrość Syracha (Eklezjastyk) Tb - Księga Tobiasza 1 Tes - 1 List do Tesaloniczan 2 Tes - 2 List do Tesaloniczan 1 Tm - 1 List do Tymoteusza 2 Tm - 2 List do Tymoteusza Tt - List do Tytusa Wj - Księga Wyjścia Za - Proroctwo Zachariasza Wykaz skrótów BT - Biblia Tysiąclecia gr. - grecki hebr. - hebrajski km - kilometr KO - Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Soboru Watykańskiego II łac. - łaciński m - metr n - następny wiersz nn - następne wiersze np. - na przykład NT - Nowy Testament ok. - około ozn. - oznacza, oznaczające por. - porównaj prz. Chr. - przed Chrystusem prz.n.e. - przed naszą erą r. - rok s. - strona ST - Stary Testament syr.-arab. - syryjsko-arabska św. - święty tj. - to jest tzn. - to znaczy tzw. - tak zwany w. - wiek wg - według zob. - zobacz Ź8Ś - na przełomie * - odnośnik do hasła