Klasyczne teorie konfliktu
1. Rodowód teorii konfliktowych
A. XIX- wieczne koncepcje darwinistyczne (Darwin, Sumner, Ratzenhofer) jako
ówczesna odpowiedz
na pytanie Hobbesa o naturę i genezę porządku społecznego.
B. Marksowski, konfliktowy model społeczeństwa: Marks koncentrował się na
przyczynach zmiany społecznej, które upatrywał w sprzecznościach tkwiących w
strukturze społecznej. Dla Marksa konflikt jest nieuniknioną własnością systemów
społecznych a manifestuje się w spolaryzowanej przeciwstawności interesów
głównych sił systemu. Konflikt jest głównym z
ródłem zmiany w systemie
społecznym.
C. Polityczna koncepcja konfliktu V. Pareto: zdaniem Pareto niejednorodność
społeczeństwa jest zjawiskiem stałym, zmienne są tylko jej formy.
Heterogeniczność społeczeństwa polega przede wszystkim na podziale i opozycji
między masami a elitami. Konflikt prowadzi bądz
do kooptacji lub wymiany.
Wymiana elit, walka między nimi, nale\
ą do istoty społeczeństwa i nie mogą ulec
wygaśnięciu bądz
zmianie.
D.  Organicystyczna koncepcja konfliktu G. Simmla. Dla Simmla konflikt to coś
więcej ni\
odbicie sprzeczności interesów, to wcielenie instynktów wrogości.
Sprzeczności interesów mogą zaostrzać te instynkty, ale stosunki harmonii i
miłości mogą je łagodzić. Konflikty zdaniem Simmla niekoniecznie prowadzą do
załamania i zmiany systemu, czasami jest przeciwnie: konflikt staje się jednym z
głównych procesów działających w kierunku utrzymania całości społecznej i
integracji, jest czymś w rodzaju choroby, która ujawnia słabości organizmu, ale
tak\
e w swoisty sposób go wzmacnia.
E. Kontekst teoretyczny i społeczny współczesnego zainteresowania konfliktem
społecznym.
a) lata 30-te: odsunięcie się od teorii konfliktowych (kierunek human
relations, pragmatyzm, utylitaryzm)
b) lata 50-te: ponowny rozkwit teorii konfliktowych: reakcja na ujęcie
funkcjonalistyczne, instytucjonalizacja konfliktów zbiorowych  powstanie
wielkich central związkowych AFL i CIO.
2. Struktura i dziedzina teorii konfliktu. Teoria konfliktu jest systemem zało\
eń, pojęć i
twierdzeń dotyczących społecznej natury konfliktu, jego kontekstu, przyczyn, przebiegu i
konsekwencji dla porządku społecznego. Większość istniejących teorii konfliktu jedynie w
niewielkiej części wyczerpuje tę definicję, koncentrując się bądz
to przede wszystkim na
przyczynach, bądz
przebiegu, bądz
konsekwencjach konfliktu. W większości teorii
niejasności dotyczą przede wszystkim natury konfliktu.
3. Dialektyczna teoria konfliktu R. Dahrendorfa.
A. Odniesienie wobec funkcjonalizmu. Zdaniem Dahrendorfa teoria socjologiczna,
zwłaszcza w ujęciu T. Parsonsa, w zbyt du\
ym stopniu koncentruje się na integracji
systemu, mniejszą wagę przywiązując do zjawisk braku stabilności, zmiany,
nierównowagi. Parsons nie dostrzegał \
e obok aspektu normatywnego,
odpowiedzialnego za integrację systemu, istnieje tak\
e wymiar interesów, często
mających charakter antagonistyczny.
B. Koercyjna teoria społeczeństwa. Dahrendorf opowiada się za koercyjną teorią
społeczeństwa, w myśl której:
1. Ka\
de społeczeństwo w ka\
dym momencie podlega procesom zmiany, zmiana jest
wszechobecna.
2. W ka\
dym społeczeństwie, w ka\
dym momencie występuje niezgoda i konflikt 
konflikt społeczny jest wszechobecny;
3. Ka\
dy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany;
4. Ka\
de społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego
członków w stosunku do innych.
C. Dialektyczna teoria konfliktu. y
ródłem spójności społecznej w myśl tej teorii jest
przymus oparty na zwierzchnictwie, czyli prawomocnym stosunku nadrzędności i
podporządkowania. Dychotomiczny charakter stosunku zwierzchnictwa wymusza
powstanie dwu odmiennych grup interesów. Interesy mają tu więc charakter
obiektywny. Quasi-grupy to takie grupy, które konstytuuje obiektywna wspólnota
interesów, z kolei grupy interesów to takie, w których ta wspólnota zostaje
uświadomiona i wyartykułowana. (inspiracja Marksa). Sprzeczność interesów
prowadzi do konfliktów, aczkolwiek aby konflikt zaistniał, musi zostać spełniony
szereg warunków: technicznych, organizacyjnych czy społecznych. Natę\
enie
konfliktu dotyczy wielkości zaanga\
owanej w konflikt energii i zale\
y od kosztów
zwycięstwa bądz
pora\
ki zaanga\
owanych stron. Jego gwałtowność wią\
e się
natomiast z przejawami konfliktu, a dotyczy środków zastosowanych przez grupy do
jego rozstrzygnięcia. Regulacja konfliktu jest niemo\
liwa, gdy podmioty konfliktu są
rozproszone lub niezorganizowane, musi istnieć tak\
e zgoda, co do pewnych
formalnych reguł gry.
Konflikt w trojaki sposób prowadzi do zmiany struktury; poprzez całkowitą wymianę
osób na pozycjach władzy, częściową wymianę osób na pozycjach dominacji, oraz
poprzez zmianę struktury w sposób zgodny z dą\
eniami grupy podległej.
4. Funkcjonalna teoria konfliktu L. Cosera.
A. Krytyka funkcjonalizmu i dialektycznej teorii konfliktu. Coser z jednej strony
krytykuje parsonsowski fukcjonalizm z powodu jego niezdolności do podjęcia
problemu konfliktu. Z drugiej ma za złe Dahrendorfowi, \
e ten nie dostrzega
pozytywnych funkcji konfliktu.
B. Zało\
enia funkcjonalnej teorii konfliktu. Opierając się na organicyzmie Simmla,
który rozpatruje konflikt jako proces zmierzający w pewnych warunkach do
utrzymania  organizmu społecznego lub niektórych jego istotnych elementów, Coser
rozwinął wizję społeczeństwa, która podkreśla, \
e: 1. Świat społeczny mo\
na
traktować jako system rozmaicie wzajemnie powiązanych części, 2. Wszystkie
systemy społeczne ujawniają braki równowagi wewnętrznej, napięcia i konflikty
interesów pomiędzy swoimi elementami; 3. Procesy zachodzące wewnątrz oraz
pomiędzy elementami składowymi systemu działają w ró\
nych warunkach w kierunku
utrzymania, zmiany, wzrostu lub spadku integracji systemu i jego  adaptowalności .
4. Wiele procesów, takich jak gwałtowne walki, odmienność poglądów, dewiacje i
konflikty, które zazwyczaj traktuje się jako procesy rozbijające system, mogą być
rozpatrywane w określonych warunkach jako procesy wzmacniające podstawę
integracji systemu, jak te\
jego adaptowalności do środowiska.
C. Przyczyny konfliktu, zdaniem Cosera wybucha on dopiero wówczas, gdy podwa\
ona
zostaje prawomocność relacji. Wybucha tak\
e wówczas gdy mamy do czynienia nie z
bezwzględną deprywacją jakiejś grupy, ale z deprywacją względną wobec grup
odniesienia.
D. Natę\
enie konfliktu. Stopień emocjonalnego zaanga\
owania w dą\
eniu do konfliktu, a
więc jego natę\
enie wynika zdaniem Cosera z rodzaju stosunków wią\
ących
zantagonizowane strony; im te relacje są bardziej osobiste i pierwotne tym konflikt ma
ostrzejszy przebieg.
E. Gwałtowność konfliktu - zale\
y od tego, czy jest on realistyczny (to znaczy dotyczy
rzeczywistych przyczyn) czy te\
nierealistyczny, albo zastępczy (chodzi o
rozładowanie emocji). Poza tym w systemach sztywnych, gwałtowność konfliktu jest
większa, bo nie ma dostępnych alternatyw słu\
ących jego rozwiązaniu.
F. Społeczne funkcje konfliktu  konflikt ma swoje konsekwencje zarówno dla
biorących w nim udział stron, jak i dla szerszego systemu. Jeśli chodzi o funkcje
wewnętrzne, niejednokrotnie przyczynia się on do zwiększenia integracji grupy,
ugruntowania istniejących norm lub pojawienia się nowych. Jeśli chodzi o
konsekwencje zewnętrzne - systemy społeczne dysponują ró\
ną tolerancją na konflikt.
W systemach elastycznych o zinstytucjonalizowanych wentylach bezpieczeństwa,
łatwiej o rozładowanie napięcia i przywrócenie równowagi. W systemach sztywnych,
potrzeba tych  wentyli rośnie z uwagi na uniemo\
liwienie bezpośredniej ekspresji
antagonistycznych roszczeń. Zdaniem Cosera, tym, co zagra\
a równowadze systemu,
jest nie konflikt jako taki, lecz sztywność struktury, która stwarza warunki dla
kumulacji wrogości wzdłu\
jednej, głównej linii podziału.
5. Krytyka koncepcji konfliktu
A. Jednostronność, niejasność i brak precyzji (czym jest konflikt, w obrębie jakich
całości zachodzi?), pułapki teoretyczne: konflikt jako zmienna zale\
na i
niezale\
na, skutki i funkcje konfliktu.
B. Wewnętrzna dynamika konfliktu, jako proces niezale\
ny i autonomiczny.
C. Uzale\
nienie teorii konfliktowych od  funkcjonalistycznego sposobu patrzenia na
rzeczywistość społeczną.
Teorie konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie
1. Wspólne podstawy teorii konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie.
A. Konflikt jako zjawisko, charakteryzuje wszelkie stosunki społeczne, nie tylko
stosunki klasowe.
B. Konflikt w równym stopniu rozgrywa się na płaszczyz
nie świadomości społecznej,
kultury, jak i społecznej struktury.
C. Do konfliktu i przemocy dochodzi najczęściej w sferze dyskursu, a język staje się
równie  wydajnym narzędziem przemocy i konfliktu jak przemoc materialna.
D. Podobnie jak w klasycznych koncepcjach konfliktu, tutaj równie\
z
ródłem konfliktu
jest struktura, aczkolwiek chodzi o strukturę dyskursu, w ramach której ujawnia się
nierównowaga w dostępie do środków symbolicznego przymusu.
E. Współczesny konflikt traci na wyrazistości, w coraz większym stopniu przybiera
formy subtelne i ukryte, ma charakter bardziej rozproszony i pośredni, natomiast w
skali często staje się powszechny i totalny.
2. Koncepcja konfliktu poklasowego R. Dahrendorfa.
A. Krytyka marksowskiej teorii kapitalizmu i dialektyki zmian formacji. Pojęcie
kapitalizmu jest teoretyczną hipostazą: realnie nie istnieją społeczeństwa
kapitalistyczne. Natomiast tym co realnie istnieje, to przemiany w sensie
technologiczno-materialnym oraz w zakresie praw politycznych, które nie zawsze
pozostają ze sobą w ścisłym związku.
B. Zasoby, uprawnienia, szanse \
yciowe. Uprawnienia są społecznie zdefiniowanymi
środkami dostępu do zasobów. Nie są ani dobre, ani złe, mają charakter jakościowy,
nie stopniowalny i niepodzielny. Zasoby mają natomiast charakter ilościowy,
stopniowalny. Historia zna przypadki mno\
enia zasobów bez uprawnień, oraz
uprawnień bez zasobów. Szanse \
yciowe są produktem jednych i drugich: mają
charakter potencjalny i zawierają element wolnego wyboru. To właśnie rozwój szans
\
yciowych mo\
e być miernikiem  postępu i  dobrobytu .
C. Społeczeństwo pracy i zatrudnienie jako klucz do szans \
yciowych w społeczeństwie
pracy. Oddzielenie obywatelskości od zatrudnienia było postępem (wolność do
niepracowania). Jednak\
e długotrwałe pozostawanie bez pracy podnosi kwestie
uprawnień. Konsumpcja jawi się jako podstawowy desygnat przynale\
ności do
społeczeństwa obywatelskiego. Konflikt pojawia się pomiędzy tymi, którzy strzegą
swojego poziomu konsumpcji, czyli klasą średnią, a tymi, którzy zostają pozbawieni
mo\
liwości konsumowania (podklasą), odmawiają więc legitymizowania podstaw
społeczeństwa. Rodzi to ryzyko anomii (bezkarne naruszanie norm) i rozpadu więzi
(rozruchy, getta).
3. Poststrukturalna teoria konfliktu M. Foucault.
A. Pojęcie dyskursu Pojęcie dyskursu odwołuje się do pozajęzykowych kontekstów
mówienia. Jest sferą, która funkcjonuje pomiędzy językiem, a konkretnymi
przejawami mówienia. Badanie dyskursu ma ujawnić strukturę danego systemu
wiedzy, ukryte w nim zało\
enia i przeświadczenia, a przede wszystkim jego
nieprzekraczalne granice.
B. Władza bez podmiotu we współczesnych społeczeństwach. Ka\
dy dyskurs jest
zarazem systemem władzy, zawiera narzucenie określonej definicji prawdy i fałszu,
dobra i zła, normalności i patologii. Władza jest podstawowym i uniwersalnym
zjawiskiem społecznym, aczkolwiek nie ma podmiotu czy ośrodka władzy. Istnieje
raczej władza wszystkich nad wszystkimi przejawiająca się w stosowanych technikach
i technikach dominacji. Władza nale\
y przy tym do sfery kultury, nie polityki.
C. Konflikt i przemoc jako funkcja przemian w dyskursie władzy. Według Foucaulta w
historycznym procesie zmian, związanych z przemocą i dyscypliną następuje
stopniowa depersonalizacja konfliktu, a przemoc staje się funkcją struktur
nowoczesnego dyskursu. W proces kontroli społecznej, uwikłana zostaje wiedza,
przemoc przestaje być spektakularna, staje się ukryta i rozproszona, przez to jednak
nie mniej skuteczna, na pewno zaś maksymalnie zracjonalizowana. Z uwagi na
przestrzenny rozrost współczesnych społeczeństw i wzrastającą zło\
oność stosunków
społecznych podstawą władzy staje się wiedza zarówno z poziomu psychologii jak i
organizacji społecznej. W procesie uwewnętrznienia norm i zakazów to dusza staje
się więzieniem ciała, z drugiej strony zachodzi proces racjonalizowania elementów
przemocy i opresji, minimalizacji kosztów i nakładów związanych z przemocą
społeczną. W wyniku postępującego procesu desakralizacji, społeczeństwo zmuszone
ukryć bezpodstawność świeckich z
ródeł sprawiedliwości zmierza w kierunku
przesłonięcia własnej odpowiedzialności za akt wymierzania kary przestępcom. Kara
przestaje być karą, a staje się elementem resocjalizacji. Stąd pomiędzy sędzią a
karanym pojawia się cały ciąg reprezentantów społeczeństwa (psychologów,
pedagogów, socjologów), którzy usiłują przywrócić przestępcę społeczeństwu.
4. Poststrukturalna teoria konfliktu P. Bourdieu i J. C. Passerona.
A. Klasa, habitus, kapitał. Pojęcia te w terminologii Bourdieu nie mają wyłącznie
charakteru ekonomicznego, ale obejmują wszelkie sfery \
ycia jednostki. I tak klasa to
środowisko klasowe, determinujące styl \
ycia, gust, konsumpcję, stosunki rodzinne,
modę, a więc habitus jednostki, czyli system reakcji i sposobów dostosowywania się
do środowiska \
yciowego. Podobnie kapitał oznacza wszelkie zasoby, nie tylko
ekonomiczne, ale i społeczne, polityczne oraz kulturowe.
B. Koncepcja kulturowej dominacji klas. Nawiązując do marksowskiej kategorii
formacji społeczno-ekonomicznej, Bourdieu i Passeron twierdzą, \
e u podstaw
współczesnego panowania znajduje się układ sił między klasami składającymi się na
tą formację. W odró\
nieniu jednak od Marksa twierdzą, \
e ten układ sił
podtrzymywany jest przez działanie pedagogiczne, a więc obiektywną przemoc, czyli
narzucenie przez arbitralną władzę arbitralności kulturowej. Tak więc relacja konfliktu
i przemocy nie rozgrywa się w sferze stosunków produkcji, a w przestrzeni
symbolicznej. Działanie pedagogiczne jest dlatego obiektywną przemocą symboliczną
bo podlega arbitralnej selekcji znaczeń. Selekcja ta jest arbitralna poniewa\
struktura i
funkcje kultury nie mogą być wydedukowane z \
adnej zasady ogólnej. Przemoc
symboliczna pojawia się w stosunku komunikowania, który mo\
e wytwarzać swój
symboliczny efekt (wpływ) tylko pod dwoma warunkami; 1. Arbitralność wdro\
onych
w komunikowaniu pedagogicznym treści nigdy nie jawi się w swej prawdzie; 2.
Działanie pedagogiczne obejmuje autorytet pedagogiczny i względną autonomię
instancji (szkoły, uczelnie) powołanej do jego realizacji. Tym samym arbitralność i
autorytet jawią się jako oczywiste, co pomaga podtrzymać istniejące w obrębie
formacji układy sił.
5. Podsumowanie
A. Współczesne koncepcje konfliktu podą\
ają w ślad za przemianami zło\
onych
społeczeństw, do których analizy nie sposób zastosować koncepcji klasycznych.
B. Istotne miejsce we współczesnych koncepcjach konfliktu zajmuje język i kultura, jako
najwa\
niejsze z
ródła i nośniki napięć oraz przemocy.
C. Współczesne teorie konfliktu posługują się znacznie bardziej metaforycznym i
wieloznacznym systemem pojęć ni\
ich klasyczne poprzedniczki, w znacznie
większym te\
stopniu otwarte są na dokonania innych dyscyplin naukowych.