Miko³aja Reja „Krótka rozprawa miêdzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, Którzy i swe, i innych ludzi przygody wyczytaj¹ [wyliczaj¹], a takie¿ i zbytki, i po¿ytki dzisiejszego œwiata” Dialogiem zwyk³o siê okreœlaæ utwór literacki z³o¿ony z wyodrêbnionych wypowiedzi dwu lub wiêcej osób, nie maj¹cy jednak charakteru dramatyczno-scenicznego. Ukszta³towa³ siê na pograniczu literatury i twórczoœci filozoficznej. Renesans odziedziczy³ dwie jego tradycje: — antyczny dialog proz¹ typu platoñskiego, — wierszowany dialog typu œredniowiecznego. Oba - zwane najró¿niej, najczêœciej rozmowami czy rozprawami - s³u¿y³y w wieku XVI skutecznie sporom obywatelskim i, przede wszystkim, religijnym. Ze wszystkich dialogów Miko³aja Reja i chyba wszystkich w ogóle spoœród literatury dialogowej wieku XVI najokazalsza jest „Krótka rozprawa”, wydana pod pseudonimem Ambro¿ego Korczboka Ro¿ka w Krakowie w roku 1543. Jest to dialog o jak najbardziej wspó³czesnej autorowi tematyce, zarówno politycznej, jak i obyczajowej. Pomyœlany zosta³ jako satyra ujawniaj¹ca ostry ju¿ za czasów Reja konflikt miêdzy trzema stanami: szlacht¹, duchowieñstwem i ch³opstwem. Ca³oœæ poprzedza wiersz „Ku dobrym towarzyszom”, bêd¹cy deklaracj¹ ideow¹ poety. Rej prezentuje siê w nim jako typowy przedstawiciel swej epoki, twórca, który wyg³asza pochwa³ê szerokiego zainteresowania œwiatem: „Bo snadŸ cz³owiek z przyrodzenia ka¿dy/ Najwiêcej siê o to stara zaw¿dy/ Aby wiedzia³, co siê w ludzioch dzieje”. ‘Krótka rozprawa” - satyr¹ spo³eczn¹ G³ównymi przeciwnikami w tej rozprawie s¹ Pan i Pleban, przy czym pierwszy szuka pocz¹tkowo sprzymierzeñca w osobie Wójta. Pan wystêpuje ostro: przeciwko zaniedbywaniu przez kler swoich obowi¹zków (niestaranne odprawianie obrzêdów; zastêpowanie systematycznego nauczania moralnego - ³ajaniem,) wytyka duchowieñstwu nieuctwo, oburza siê na paso¿ytniczy tryb ¿ycia, wskazuje na chciwoœæ w œci¹ganiu ofiar i op³at, szczególnie wyœmiewa odpusty. WyraŸnie autor przy³¹cza siê do tych zarzutów (jako zwolennik reformacji), ale „Krótka rozprawa” nie jest „agitk¹” polityczn¹. To utwór o aspiracjach artystycznych, d¹¿y do ogarniêcia ca³ego obrazu, dbaj¹c o równomierne roz³o¿enie akcentów: dopuszcza wiêc do g³osu Plebana, który z kolei krytykuje: prywatê i ograniczenie umys³owe pos³ów („Ka¿dy na swe skrzyd³o goni;/ Pewnie Pospolitej Rzeczy/ ¯adny tam nie ma na pieczy.”) przekupstwo urzêdników, szczególnie s¹downictwa. Jednoczy siê te¿ z Wójtem w narzekaniach na — wysokie œwiadczenia na rzecz toczonych wojen. Wszystkie wspomniane przez oponentów nadu¿ycia przede wszystkim daj¹ siê we znaki ch³opom i dlatego pisarz wk³ada w usta Wójta skargi równo na ucisk koœcio³a: skrupulatne wyliczanie dziesiêciny, zak³amanie duchowieñstwa, które zbieraj¹c bogate datki powo³uje siê na obowi¹zek wobec Boga (ironia w komentarzu: „Acz nie wiem, wie-li Bóg o tym,/ A¿ to zrozumiemy potym:/ To wiem, i¿ ¿yta nie jada,/ Bo w stodole nierad siada.”) szlachty: narzucanie obowi¹zku dodatkowych prac poza tradycyjnymi dniami pañszczyzny (tzw. „t³oki”) i obydwu stanów : wystawne ¿ycie (kosztowne potrawy i trunki „Nie zaw¿dy [zawsze] wiedz¹, co jedz¹”; wyszukane stroje), namiêtne myœlistwo niszcz¹ce zbiory, zad³u¿anie siê, czego efektem jest utrata w³oœci („A prêdko ta pycha minie,/ Gdy razem bram [listwa u szaty] z wiosk¹ zginie.”) Ca³oœæ ¿ali stanu ch³opskiego doskonale podsumowuj¹ gorzkie konkluzje: „Ksi¹dz pana wini, pan ksiêdza,/ A nam prostym zewsz¹d nêdza...”; „Bo ka¿dy, folguj¹c [dogadzaj¹c] sobie,/ Wszystko chce zwysiæ [powetowaæ] na tobie”. Rej dostrzega liniê podzia³u przeciwstawiaj¹c¹ klasê feuda³ów od ciemiê¿onego ch³opstwa. Jest to najwiêkszy jego sukces artystyczny i szczyt postêpowoœci jako spo³ecznika. Kszta³t artystyczny Po raz pierwszy na karty utworu literackiego wprowadzono mowê potoczn¹. Utwór Reja prze³ama³ schematyzm jêzyka literatury œredniowiecznej. Rej nie zna jeszcze indywidualizacji mowy na poziomie rozprawiaj¹cych person, dlatego zarówno Pan jak i Pleban i Wójt mówi¹ jednakowo. Wprowadzi³ natomiast zró¿nicowanie mowy na p³aszczyŸnie tematyczno-œrodowiskowej. St¹d obecnoœæ: zwrotów potocznych („ ...z nogami w niebie bêdê”); frazeologizmów („...g³êbokoœ snaæ zabrn¹³”); przys³ów („ ...t³usty po³eæ mazaæ”, „Na chromem...”) D¹¿enie do oddania kolorytu i bogactwa codziennego jêzyka sprawi³o, ¿e w tekœcie spotykamy przytoczenia (np. w.637 - 658), stanowi¹ce b¹dŸ to — bezpoœrednie, dok³adne cytaty b¹dŸ te¿ — poœrednie jakby przedrzeŸnienia (w. 53-56), a przejœcia od czêœci przytaczaj¹cej do przytoczonej i powroty do pierwszego „Powiadacza” bywaj¹ b³yskawiczne i nieuchwytne (w. 190-201).