Chcąc zdefiniować dowolną zdolność intelektualną, musimy określić rodzaj operacji umysłowej (na której wykonanie dana zdolność pozwala), określić treść (materiał informacyjny, na którym operacja jest wykonywana) oraz określić wytwór (wynik operacji umysłowej). Zatem konkretną zdolność opisuje określony rodzaj operacji określonej treści, prowadzący do określonego wytworu. Operacje, treści i wytwory są fundamentalnymi wymiarami w Guilfordowskim modelu inteligencji człowieka. Model ten jest przykładem podejścia strukturalnego z rozwiązaniem w postaci czynników równorzędnych (wynik zastosowania analizy czynnikowej tak, aby otrzymać czynniki nieskorelowane, inaczej ortogonalne, czyli od siebie niezależne, czyli nie tworzące hierarchii).
W wersji klasycznej modelu Guilforda (1967; wyczerpująca prezentacja w polskim wydaniu - 1978) wyróżnia się pięć rodzajów operacji, cztery rodzaje treści i sześć rodzajów wytworów, zgodnie z zestawieniem:
OPERACJA |
poznanie |
świadomość (ale nie introspekcyjna!), rozpoznawanie, rozumienie bodźców |
pamięć |
zapamiętywanie, przechowywanie informacji z zachowaniem ich formy, przypominanie |
ocenianie |
wydawanie sądów wartościujących z uwagi na przyjęte kryteria |
wytwarzanie konwergencyjne |
znajdowanie rozwiązania problemów, dla których istnieje tylko jedyne możliwe rozwiązanie (przez to najlepsze, bo reszta jest zła) |
wytwarzanie dywergencyjne |
znajdowanie wielu różnych i oryginalnych rozwiązań tzw. problemów otwartych, dla których nie ma jedynie słusznego rozwiązania |
TREŚĆ |
figuralna |
„wizja i fonia” - kształty, dźwięki itp. |
symboliczna |
cyfry, pojedyncze litery, inne znaki |
semantyczna |
wyrazy, frazy, zdania itd. |
behawioralna |
sygnały niewerbalne mające znaczenie w kontekście wnioskowania o zachowaniu innych |
WYTWÓR |
jednostki |
oddzielne, „pojedyncze” elementy informacji |
klasy |
zbiory jednostek informacji zgrupowanych na podstawie wspólnych właściwości |
relacje |
rozpoznany stosunek między elementami |
systemy |
zorganizowanie elementów w całość wyższego rzędu: części wzajemnie ze sobą powiązane i na siebie zwrotnie oddziaływujące |
transformacje |
różnorakie przekształcenia informacji |
implikacje |
znalezienie związków wynikania |
Zauważmy, że taki model postuluje istnienie 120 zdolności elementarnych (wszystkie kombinacje operacji z treściami i wytworami: 5·4·6=120).
UWAGA! W roku 1982 J. P. Guilford zmodyfikował zaprezentowane powyżej swe klasyczne ujęcie, zwiększając liczbę rodzajów treści do pięciu: zamiast figuralnej wprowadził osobno wzrokową i słuchową. Natomiast w roku 1988 - na krótko przed własną śmiercią - opublikował artykuł, w którym dokonał kolejnej rewizji modelu poprzez zwiększenie liczby operacji do sześciu: zamiast pamięci wprowadził osobno przechowywanie i zapamiętywanie - eo ipso daje to nam liczbę aż 180 zdolności elementarnych. Uszanujmy ostatnie słowo i zapamiętajmy…
I na koniec komentarz ogólno-teoretyczno-krytyczny na temat modelu:
Model ten można określić jako:
redukcjonistyczny (sprowadzający ogromną różnorodność sposobów funkcjonowania intelektualnego do kilkunastu rysów znaczących, ujawnionych w analizie czynnikowej - i mogących być szacowanymi przez testy psychometryczne),
atomistyczny (koncentrujący się na elementarnych zdolnościach, dających się rozróżnić na poziomie teorii i statystycznej analizy, ale niekoniecznie w złożonych zachowaniach inteligentnych, zresztą nawet w badaniach szkoły Guilforda nie udało się dotąd zidentyfikować wszystkich zdolności elementarnych, których istnienie przewiduje model),
taksonomiczny (katalogujący zdolności elementarne, ale nie wyjaśniający przyczynowo - jakkolwiek wzbogacający wiedzę o strukturze intelektu),
separatystyczny (ujmujący zdolności elementarne w izolacji od siebie, tymczasem w rzeczywistości niektóre z nich okazują się skorelowane - co może być argumentem za istnieniem czynnika g)
oraz statyczny (nie wychwytujący dynamiki zmian w poziomie rozwoju poszczególnych zdolności).
Zależnie od orientacji teoretycznej niektóre z powyższych własności mogą być widziane bardziej jako atuty modelu, lub raczej jako jego mankamenty. (Dodajmy, że teoria Guilforda ze wszystkich teorii strukturalnych ma najwięcej wspólnego z nurtem teorii informacji.)
Tak czy inaczej, oryginalne i warte podkreślenia jest rozróżnienie na wytwarzanie konwergencyjne oraz dywergencyjne. Zauważmy, że typowe testy inteligencji mierzą wyłącznie sprawność wytwarzania konwergencyjnego. Guilford (i nie tylko on, bo np. Liam Hudson też, a później wielu innych) wykazywał związki dywergencji z myśleniem twórczym. Również oryginalne i cenne poznawczo jest włączenie w sferę intelektu procesów oceniania, zaś uwzględnienie w modelu treści behawioralnych utorowało jedną z dróg rozwoju koncepcjom inteligencji społecznej…
M. C.
2
Model struktury intelektu według Joy P. Guilforda