Marta Wójcik

Przedmiot: psychologia

DRAMA JAKO METODA AKTYWIZUJĄCA

Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/

MARTA WÓJCIK

ANNA BOGUSZ-CORKILL

ZESPÓŁ SZKÓŁ SPECJALNYCH NR 2

W KRAKOWIE

DRAMA JAKO METODA AKTYWIZUJĄCA

“Świat doświadczamy nie tylko intelektem,

co zwłaszcza poprzez nasze emocje.”

1. WSTĘP

W niniejszej pracy zaprezentowano jedną z najciekawszych metod aktywizujących - dramę. Obejmuje ona swym oddziaływaniem przestrzeń psychoterapii, zagadnień wychowawczych, psychoedukacji, edukacji etycznej i moralnej (B. Way, 1955). Drama uczy najważniejszej sprawy w edukacji dorastającego człowieka: samowiedzy, rozumienia siebie i innych na poziomie emocji i uczuć (M. Taraszkiewicz, 2000).

Zajęcia prowadzone metodą dramy nie tylko ułatwiają rozpoznawanie stanów emocjonalnych własnych i innych ludzi, ale pozwalają na wyrażanie przeżyć, uwalnianie emocji, komunikowanie potrzeb. Uczestnicy dramy nabywają tak ważne i podkreślane przez psychologów humanistycznych umiejętności jak: autentyczność, empatia, akceptacja siebie i innych (H. Machulska, 1992).

2. GENEZA DRAMY I JEJ TWÓRCY

Termin DRAMA pochodzi od greckiego słowa “drao” i oznacza “działam”, “usiłuję”. W języku angielskim słowo „drama” ma wiele znaczeń. Określa zarówno gatunek utworu literackiego, jak i teatr, a także nazwę artystyczno - społecznego przedmiotu szkolnego i specyficznej, opartej na roli, metody dydaktyczno - wychowawczej (A. Dziedzic, 19). W języku polskim istnieją trzy odrębne pojęcia: dramatu, teatru i dramy. Nazwę dramy jako metody edukacyjnej pedagogika polska zapożyczyła bezpośrednio z języka angielskiego i z anglosaskiej tradycji uczenia - wychowywania.

W książce “Drama w szkole podstawowej” (H. Machulska i inni, 1997) autorzy wymieniają kilku twórców dramy, między innymi Johna Deweya, Dorothy Heathote, Gavina Boltona lecz wydaje nam się, że najważniejszą postacią jest Brian Way, znany jako twórca „biblii dramy”. B. Way zajął się szczególnie dramą w wychowaniu dzieci i młodzieży. Do niepowtarzalnych wartości pracy tego autora należy zwrócenie uwagi na najistotniejsze funkcje dramy, która:

• stwarza rzadką możliwość natychmiastowego wejścia w sytuację, czyniąc z tego ważne dla teraźniejszości odkrycie,

• ułatwia odtwarzanie ludzkich dążeń i ma moc przybliżania zamierzchłych czasów; z suchej informacji czyni „za pomocą intuicji i wyobraźni głębokie doświadczenie, równie ważne dla serca i duszy, jak i umysłu” (cyt. za red. Łobocki, 2001, str. 57).

Drama wykorzystuje naturalną skłonność człowieka do naśladownictwa i zabawy, do życia fikcją, odwołuje się do spontanicznej, właściwej jego naturze ekspresji aktorskiej. Uczy samodzielności myślenia i działania, aktywności i otwartości, rozwija emocje, wyobraźnię i fantazję, wykształca umiejętność współpracy w grupie.

Mimo, że drama wyrosła z teatru, różni się od niego wieloma istotnymi cechami: nie ma tutaj reżysera, podziału na aktorów i widzów, drama umożliwia czynny udział każdej osobie, uczestnicy improwizują, zachowują się naturalnie, koncentrując i angażując się na określonej sytuacji, celem dramy jest pełny rozwój indywidualności człowieka (A. Dziedzic i inni, 1992).

W Polsce drama zaczęła się rozwijać w połowie lat 80-tych. Dotarła do nas poprzez angielski teatr edukacyjny. Pierwsze kontakty miały miejsce w warszawskim Teatrze Ochoty. Zajmująca się w nim sprawami edukacyjnymi Halina Machulska zorganizowała pierwsze warsztaty dramowe dla polskich nauczycieli i instruktorów teatralnych, animowane przez zespół Greenwich Young People`s Theatre Company z Londynu. Teorią i praktyką dramy zajmuje się od 1985 roku Krystyna Pankowska. W roku 1986 powstał Polski Ośrodek Międzynarodowego Stowarzyszenia Teatrów dla Dzieci i Młodzieży (ASSITEJ). Od 1991 r. ukazuje się kwartalnik “Drama”.

3. CELE DRAMY

W odniesieniu do analizowanej literatury, można stwierdzić, iż nie została stworzona odpowiednia klasyfikacja celów dramy, nie ma też ich spójności (poszczególni autorzy różnie je formułują). Korzystając z różnych opracowań (m.in. Śnieżyński, 2001, Łobocki, 2001, Machulska, 1997), opracowałyśmy kolejność metodyczną celów dramy, które winny być realizowane.

Ponieważ drama to metoda polegająca na oddziaływaniu na sferę przeżyć i uczuć, a prawidłowy rozwój uczuciowości doprowadza do pełnej dojrzałości, uwzględniając właściwą hierarchię ogólnoludzkich wartości uznałyśmy, iż klasyfikacja celów powinna mieć następującą kolejność :

• budzenie i rozwój aktywności motorycznej (rozwój plastyki ciała),

• rozwój głębokich pokładów aktywności emocjonalnej,

• rozwój procesu internalizacji wartości,

• uczenie samodzielności myślenia i działania,

• wyzwalanie dyspozycji twórczych,

• sprzyjanie rozwojowi refleksji i wyobraźni,

• wykształcanie umiejętności podejmowania decyzji oraz samodzielności w próbach rozwiązania problemu,

• uczenie się komunikowania bezsłownego,

• wykształcanie w sobie empatii,

• wyrabianie umiejetności współżycia w grupie (poczucia współpracy i współodpowiedzialności),

• rozwijanie więzi w grupie - klasie,

• wykształcenie szerszej świadomości społecznej,

• uwrażliwienie na problemy otaczającego świata,

• uczenie się kompromisu i odpowiedzialności,

• przygotowanie do pełnienia różnych ról życiowych,

• pobudzanie ciekawości ucznia,

• wzajemne przyswojenie treści przez uczniów,

• wyeliminowanie nawyków utrudniających życie,

• samodzielna interpretacja tekstów i wydarzeń,

• swobodne mówienie,

• autentyczny odbiór utworu,

• rozwijanie i wzbogacanie słownictwa.

4. KLASYFIKACJA DRAMY I JEJ TECHNIKI

Autorem klasyfikacji poziomów dramy ze względu na stopień złożoności organizacji zajęć jest Gavin Bolton (H. Machulska, 1997).Wyróżnił on cztery zasadnicze grupy (poziomy) zajęć z młodzieżą. Są to (rys. poniżej):

A- ĆWICZENIA

• proste doświadczenia

• wprawki dramatyczne

• ćwiczenia dramowe

• gry

• inne formy artystyczne

B- GRY DRAMOWE

C- TEATR

D- DRAMA WŁAŚCIWA

Najniższy poziom (A) jest najobszerniejszy. Bolton umieścił w tej grupie prawie wszystko, co przyczynia się do rozwoju psychofizycznego osobowości dziecka. Począwszy od rozwijania pięciu zmysłów, poprzez rozwój wyobraźni, fantazji, sprawności intelektualnej, emocji, wrażliwości i intuicji. Na poziomie ćwiczeń powinien pracować każdy, kto chce wywołać zaciekawienie lekcją.

Poziom ten obejmuje pięć działów:

• proste doświadczenia - są to różnorodne, nieskomplikowane formy, realizowane w krótkich odcinkach czasowych, rozwijające koncentrację i refleks oraz wrażliwość zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku, smaku i węchu,

• wprawki dramatyczne- wykorzystują proste doświadczenia aby, bazując na nich pobudzać wyobraźnię (nie ma tu bezpośredniego oddziaływania bodźców na analizatory),

• ćwiczenia dramowe - są bliższe strukturom dramy właściwej, charakteryzują się sytuacjami które zawierają konflikt. Mogą to być, między innymi: ćwiczenia typu dokończ opowiadanie, zmień zakończenie opowiadania, praca w parach - gdzie uczniowie próbują się wzajemnie przekonać o swych racjach, scenki i sytuacje improwizowane( M. Szymańska, 1998),

• gry - są niezależne od dramy właściwej. Koncentrują się na rozwijaniu sprawności fizycznej i intelektualnej. Ważne są dla rozwijania koncentracji, refleksu i aktywności. Ich związek z dramą wynika z założenia, że sprawności psychomotoryczne wspomagają cele ogólne, specyficzne dla dramy, sprzyjają harmonijnemu rozwojowi dziecka, przyczyniają się do samorealizacji uczniów i wzmacniają ich poczucie wspólnoty,

• inne formy artystyczne - rozwijają dyspozycje artystyczne uczniów (zajęcia typu: rysunek, taniec, śpiew, malowanie, pisanie tekstów, fotografowanie, rzeźbienie).

POZIOM B - gry dramowe są już formą rozwiniętą, otwartą, charakteryzują się wyraźnymi związkami z dramą właściwą. Mają swoje miejsce akcji, sytuację wyjściową. Uczestnicy akcji wchodzą w role. Na tym poziomie bardzo ważne jest przygotowanie prowadzącego. Nauczyciel musi bardzo dokładnie opracować temat gier dramowych, cele, formy, oraz polecenia, ponieważ sama drama jest już wielką improwizacją.

POZIOM C - zajęcia przy pomocy środków TEATRALNYCH; zorientowane są głównie na robienie pokazu, spektaklu i formy służącej rozwojowi aktorskiemu, scenograficznemu, tanecznemu, itp.

POZIOM D - w dramie właściwej prowadzący dramę musi bardzo dokładnie i starannie zaplanować temat, cele, strategie, techniki i sytuacje wyjściowe oraz ustalić miejsce zdarzeń, a także role dla uczniów i nauczycieli (robi to w porozumieniu z uczestnikami). Zajęcia są przeprowadzone tak, aby umożliwiły odkrycie ukrytych znaczeń w improwizowanych przez uczniów sytuacjach i konfliktach. Drama ma doprowadzić do realizacji celów - odkrywania pogłębionego zrozumienia poznawczej rzeczywistości społecznej lub praw nauki.

W dobrze prowadzonej lekcji dramowej cała osobowość ucznia nastawiona jest na proces odkrywania; wiedza jest interioryzowana - za pomocą “magicznego jak gdyby” przeżyta naprawdę. Zdobyta wiedza przyśpiesza przyswajanie dalszych istotnych wiadomości, które będą służyły do kreatywnego realizowania się w dorosłym życiu.

STRATEGIE I TECHNIKI DRAMOWE

H. Machulska, w swojej książce „Drama w szkole podstawowej”(1997) podała następujące przykłady strategii dramowych:

• „Pięć poziomów świadomości w stop-klatce” (czynności, motywacji, oczekiwań, modeli i wzorów, przekonań),

• „Antycypacja i retrospekcja” (wyprzedzanie i spojrzenie wstecz),

• “W płaszczu eksperta”,

• „Teatr forum”,

• „Telefon zaufania”,

• „Nauczyciel w roli”.

A. Dziedzic wyodrębniła cztery grupy technik (podkreślając, że jest to klasyfikacja pragmatyczna). Należa do nich ( za: M. Szymańska, 1998):

• typowe role (rozmowy w rolach, wywiady, improwizacje)

• konwencje rzeźby, obrazu, filmu (żywe obrazy, stop-klatki)

• techniki plastyczno - manualne (rysunki, plany, makiety, przedmioty, modele, kostiumy, muzeum)

• ćwiczenia głosowo-pisemne (list, pamiętnik)

5. TOK METODYCZNY (źródło: K. Pankowska, 1997)

Najistotniejsza w dramie jest WIELKOŚĆ GRUPY. Pożądaną liczebnością jest 10 do 15 osób. Jest to grupa wystarczająco duża, aby dać poczucie działania w zespole a jednocześnie sprzyjająca uzyskaniu dobrej psychicznie atmosfery.

Kto może uczestniczyć w dramie? Zasadniczo każdy, począwszy od wieku przedszkolnego. W grupie dramowej mogą się znaleźć zarówno osoby z wadami wymowy jak również, obok normalnie funkcjonujących, niepełnosprawne. I jedni i drudzy są w stanie za pomocą dramy zdobywać góry i oceany, pokonywać niebezpiecznych przeciwników... W dramie bowiem jak w baśni, wszystko zdarzyć się może.

POMIESZCZENIE I WYPOSAŻENIE - przestrzeń potrzebna do ćwiczeń to sala, w której nasza grupa mogłaby się swobodnie poruszać, bez wzajemnego przeszkadzania sobie. Może stanowić ją pusta sala lekcyjna w której nie są potrzebne meble.

Propozycje wyposażenia sali:

-magnetofon,

-oświetlenie punktowe i stałe,

-instrumenty muzyczne,

-przybory do rysowania i malowania,

-kostiumy,

-rekwizyty (np. lustro, zegar, laska, itp.).

PRZYGOTOWANIE DRAMY - dobrze przygotowana drama daje szansę uzyskania pożądanych efektów. Sama jest formą improwizacji w trakcie jej trwania, lecz wymaga starannego przemyślenia przez nauczyciela. Przede wszystkim należy wcześniej ustalić:

a) jaki jest cel podejmowanego tematu?

b) czy drama stanowić będzie tylko fragment analizy tematu, czy też cały blok zajęciowy?

100. jak zaplanujemy strukturę zajęć?

d) jakich użyjemy technik podstawowych?

e) z jakich materiałów pomocniczych będziemy korzystać?

5.1. CHARAKTERYSTYKA PRZEBIEGU DRAMY

Odbywa się ona w kilku fazach, każdy nauczyciel musi wypracować własny sposób działania.

Oto przykładowa struktura sesji dramy, składająca się z 5 etapów:

1. Wszyscy uczestnicy siedzą w kole. Rozpoczynamy od ćwiczeń rozluźniających i koncentrujących, wprowadzających w atmosferę spotkania i motywujących do pracy.

2. Koncentracja uczestników na głównym temacie spotkania.

3. Grupa dzieli się na 3-4 osobowe zespoły i tworzy improwizowane sceny na wprowadzony w części drugiej temat. Uczestnicy pracują sami z niewielką tylko, w razie potrzeby, pomocą prowadzącego. Nauczyciel daje polecenia i zadaje (przemyślane) pytania, które realizują założone wcześniej cele. Jest to główna faza zajęć.

4. Każdy zespół prezentuje swoją pracę pozostałym uczestnikom. Prezentacja odbywa się za pomocą wymiany doświadczeń, nigdy na zasadzie konkurencji!

5. Ostatni etap, to rozmowa uczestników kończąca prezentacje, podsumowanie.

5.2. PRZYKŁAD ZAJĘĆ DRAMOWYCH (KONSPEKT)

Temat: Moje marzenia a rzeczywistość- zderzenie dwóch światów.

Cele ogólne:

• rozwijanie sfery emocjonalnej,

• rozwijanie samoświadomości,

• rozwijanie wyobraźni i fantazji.

Cele operacyjne:

• wyrabianie i zwiększanie odporności u dziecka na rozczarowania i stres (na skutek niespełnionych marzeń),

• kształtowanie postawy życzliwości i wyrozumiałości wobec innych,

• poznanie i omówienie skutków odbierania człowiekowi złudzeń, jego wiary w innych ludzi,

• kształtowanie i wzmacnianie pozytywnego i realnego poczucia własnej wartości.

Metoda dydaktyczna : waloryzacyjna (ekspresyjna) - gra dramowa.

Techniki i strategie dramowe : “telefon zaufania”, uczniowie w rolach ekspertów.

Środki dydaktyczne: kolorowe pisaki, czyste karteczki.

Forma pracy : grupowa, indywidualna.

PRZYGOTOWANIE DRAMY

1. Nauczyciel dzieli klasę na trzyosobowe grupy. Sposób doboru osób do grupy jest losowy.

2. Nauczyciel zadaje pytanie: „kiedy utraciłeś swoją dziecięcą wiarę w Świętego Mikołaja?”. Następnie każdy uczeń w grupie opowiada kolegom swoją wersję.

3. Nauczyciel prosi: „przedstawcie, wybrane przez swoją grupę, opowiadanie całej klasie”(przez jednego z uczestników grupy).

4. Po prezentacji opowiadań nauczyciel pyta: „co czułeś po utracie wiary w św. Mikołaja?”, „czy, i w jaki sposób wpłynęło to na twoje zachowanie?”

5. Nauczyciel prosi chętnych aby utworzyli grupę “ekspertów”.

PRZEBIEG DRAMY

1. Nauczyciel prosi: „zapiszcie na karteczkach wymyślone przez siebie przyczyny utraty złudzeń, wiary w coś, co okazało się iluzją”

(przykładowe wypowiedzi uczniów (za H. Machulska):

• „wierzyłem, że w Wigilię nasza rodzina zawsze będzie razem, a tymczasem ojciec nie wrócił wtedy do domu...”,

• „wydawało mi się, że wspólnie z moją klasą ukończę szkołę, ale rodzice przeprowadzili się do innego miasta. Straciłem koleżanki i kolegów”.

Następnie nauczyciel mówi: „ułóżcie swoje kartki na środku klasy, nadając im kształt ośmiornicy. Teraz będę pełnił dyżur w “telefonie zaufania”, a ci, którzy chcą proszę, aby weszli w role osób przeżywających rozczarowanie. Teraz osoby chętne niech wezmą po jednej karteczce z podłogi i przedstawią swój problem. Zwierzenia proszę zakończyć pytaniem: „co mam zrobić?”. Nauczyciel w roli pracownika “Telefonu zaufania” może udzielić porady sam, bądź zwrócić się do „ekspertów” (w tej roli uczniowie) z pytaniem lub z prośbą o radę: „co byście poradzili w takiej sytuacji?; umówiłem się z X, że dam odpowiedź za godzinę, czekam na wasze propozycje”. Następnie następuje analiza zachowań osób przeżywających rozczarowania, dyskusja o przyczynach i skutkach utraty złudzeń przez człowieka, wykazanie wpływu środowiska na nasze oczekiwania i wierzenia. Nauczyciel zadaje następujące pytania prowadzące do podsumowania:

• „jak zachowasz się w sytuacji przynoszącej rozczarowanie?”,

• „jak wyrobisz w sobie odporność na trudności życiowe , rozczarowania?”,

• „jak odzyskasz wiarę w sens swojego postępowania?”

PODSUMOWANIE

Każdy z nas może wyrabiać w sobie odporność na życiowe rozczarowanie. Przed złością i rozgoryczeniem ratuje człowieka budowany przez niego świat wartości.

6. DRAMA WŚRÓD INNYCH METOD BADAWCZYCH

Według typologii Okonia (W. Okoń, 1998) drama należy do grupy metod waloryzacyjno-eksponujących. Metody waloryzacyjne zwracają uwagę na emocjonalne przeżywanie i ocenianie rzeczywistości. Jest ona zarówno metodą impresyjną jak i ekspresyjną. Jako metoda impresyjna (od łac. impressio - wrażenie, odczucie, przeżycie) posługuje się dziełem malarskim, literackim jako źródłem twórczej inspiracji uczniów. Uczniowie zdobywają wiadomości o dziele i jego twórcy. W pełnym skupieniu oglądają je, czytają, starają się wyrazić jego główną ideę, znaczenie i wyciągnąć wnioski dotyczące własnego postępowania, postawy.

Metody ekspresyjne posługują się licznymi wariantami. Głównie polegają na „stwarzaniu sytuacji, w których uczestnicy sami wytwarzają , bądź odtwarzają dane wartości, wyrażając niejako siebie, a zarazem je przeżywają” (W. Okoń, 1998, str.270).

7. WSKAZÓWKI DLA NAUCZYCIELA DRAMY - ZASADY POSTĘPOWANIA (źródło K.Pankowska; Brudnik)

Nauczyciel prowadzący zajęcia powinien znać techniki i strategie dramowe, umieć komunikować się z grupą. Powinien także przestrzegać poniższych zasad, które są konieczne do prawidłowego przeprowadzenia zajęć dramowych :

1. Właściwy dobór tematu do dramy - powinien być interesujący dla uczniów i inspirujący ich do działań kreatywnych.

2. Natychmiastowe pobudzenie zainteresowania uczniów.

3. Wprowadzenie tematu krótko i konkretnie, następnie niezwłoczne przejście do działania, oddając rozwój akcji w ręce uczestników.

4. Używanie języka prostego, zrozumiałego dla uczniów.

5. Unikanie wartościowania, bycie życzliwym, taktownym, stosowanie pochwał jako przejaw uznania dla wysiłków i twórczej pracy uczniów.

6. Unikanie korygowania błędów językowych uczniów w trakcie trwania działań dramowych.

7. Umiejętność przyznawania się do własnej niewiedzy.

8. „Podążanie za uczniem”, śledząc jego tok myślenia i przekładania go na działanie.

9. Używanie różnych, łatwo dostępnych materiałów pomocniczych i rekwizytów w celu zainspirowania i ożywienia samodzielnej pracy uczniów.

10. Umożliwienie uczestnikom dramy swobodnego wypowiedzenia się.

11. Poprowadzenie ćwiczeń wstępnych - zwiększa to zdyscyplinowanie uczniów oraz ich koncentrację, co umożliwia pełniejsze zaangażowanie w trakcie zajęć.

12. Zapewnienie uczniom atmosfery bezpieczeństwa i otwartości.

13. Umożliwienie rezygnacji z udziału w scence przez ucznia.

14. Stworzenie sytuacji wyjścia z roli po odegraniu scenki.

8. ZAKOŃCZENIE

Wychowywanie przez dramę określa się jako coś, co wciąga człowieka w aktywne odgrywanie sytuacji, w których postawy a nie postacie są najważniejsze. Podporządkowane są one pewnym prawom metody, np. wyrażanie zgody na udawanie, „wielkie umowne kłamstwo”; używanie fikcji jako rzeczywistości, świadome powstrzymywanie się od wyrażania niewiary w to, co mówią uczestnicy dramy. Celem prezentacji jest zadziwić i nauczyć nowego pojmowania spraw przez indywidualne odkrycia uczestników - widzów.

Rozwiązywanie problemów podczas dramy poszerza wiedzę uczestników z różnych zakresów, ułatwiając jej integrację. Stanowi to podstawę bardziej dojrzałego działania. Wzmacnia też potrzebę dokonywania samoocen, które okazują się bardzo przydatne w przyszłości(H.Machulska, 1997).

9. LITERATURA

1. B. Way - “Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży” WSiP ,1995 W-wa

2. K. Pankowska - Edukacja przez dramę” WSiP , 1997 W-wa

3. H.Machulska, A.Pruszkowska, J. Tatarowicz - “Drama w szkole podstawowej” WSiP, 1997 W-wa

4. red. M. Łobocki - “Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą” Wyd. UMCS , 2001 Lublin

5. M. Taraszkiewicz - “Jak uczyć lepiej” Wyd. CODN, 2000 W-wa

6. A. Dziedzic, E.Kozłowska- “Drama na lekcjach historii”

7. M. Szymańska- “Drama w nauczaniu początkowym. Przewodnik metodyczny nauczyciela” Wyd. JUKA ,1998

8. M. Śnieżyński - “Dialog edukacyjny” Wyd. Naukowe PAT, 2001 K-ów

9. W. Okoń - “Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej” Wyd. Żak , 1998

10. Brudnik i inni -”Ja i mój uczeń pracujemy metodami aktywnymi”

9

---