Z perspektywy aksjologicznych podstaw wychowania hierarchizowanie wartości może wywołać niepokojące zjawisko modelowania optymalnego wzorca wartości. Tym czasem jeden wzorzec optymalny istnieć nie powinien, jako że świata wartości w żadnym razie nie da się upowszechnić w zunifikowanej postaci. Każdy człowiek potrzebuje wielu wartości do swego istnienia i rozwoju, jest jednostką niepowtarzalną jego system wartości również. Wartości nie są dane raz na zawsze, lecz wraz z ontogenetycznym rozwojem człowieka zmianom ulega ich treść, liczba, znaczenie i hierarchia. Na dodatek jest niezwykle trudno dokonać zhierarchizowania wartości w jednym systemie w taki sposób, aby raz na zawsze jednemu obranemu ideałowi podporządkować wszystkie inne. Wartości preferowane przez człowieka tworzą określony układ hierarchiczny, w którym jedne przekładane są nad inne. Oznacza to, że poszczególnym wartościom przypisana jest różna ranga, z reguły jedna z wartości sytuuje się na szczycie jako najważniejsza.
W odniesieniu do procesu wychowania wartości są przedmiotem licznych badań naukowych. Przy czym, jak dotąd w nauce nie dopracowano się zadowalającego opisu wartości oraz jasnych kryteriów umożliwiających ich rozróżnianie i klasyfikowanie. Dlatego też przedmiotem szczególnej uwagi w procesie wychowania powinna być nie tyle hierarchia wartości, ile sposób rozumienia, interpretowania oraz przestrzegania i urzeczywistniania wartości, a także kształtowanie podmiotowych kompetencji wychowanków tym zakresie.

Nauki o wychowaniu uwzględniając wartości, dobierając je najczęściej opierają się na tendencjach rozwojowych kultury i społeczeństwa, filozoficznych lub religijnych koncepcjach człowieka, rozmaitych ideologiach społecznych, w stanie praktyki edukacyjnej, osiągnięć współczesnych nauk, zwłaszcza współpracujących współ pracujących pedagogiką, na opinii społecznej czy programach polityki gospodarczej i/lub społecznej.

Wartości samoistne i niesamoistne

Współcześnie wyróżnia się dwie grupy wartości: samoistne i niesamoistne. Człowiek poprzez wartości niesamoistne pragnie dotrzeć do wartości samoistnych. Są one dla niego środkiem osiągnięcia wartości samoistnych.

Wartości samoistne są przejawem tego, co wieczne i niezmienne. Tworzą je: Prawda Absolutna, Dobro Wszechogarniające, Piękno Nieskazitelne. Wartości te mają wymiar ponad kulturowy i nazywane są często wartościami nadestycznymi. Człowiek ich nie tworzy, ale może je odkrywać.

Wartości niesamoistne natomiast są przejawem tego, co zmienne i przygodne. Powstają one w różnych etapach rozwoju człowieka i tworzonej przez niego kultury, w różnych okresach historycznych, w przygodnej i zmiennej rzeczywistości. Odnoszą się one do ludzkiego Biosu ( życia, stanów somatycznych i psychicznych w zakresie moralnych reakcji i ich zaburzeń oraz utrzymywania zdrowia fizjologicznego fizjologicznego psychicznego), Etosu ( obyczajów, przyzwyczajeń, społecznego funkcjonowania jednostki), Agosu (korygującego działania wychowawczego) i Losu (nieokreślonośći przyszłego życia). Mają charakter naturalistyczny, subiektywny, społeczno-moralny i artystyczny.

Przedstawiciele pedagogiki kultury wyróżniają wartości:

1. Animalne, czyli nienormatyczne- są one nietrwałe i zmienne, wyrażają się w różnych postaciach przyjemności.

2. Normatywne- stany świadomości przeżywane w kontakcie ze sztuką.

3. Absolutne- jako trwałe i wieczne, są wyznacznikami kultury.

Janusz Gajda dzieli wartości ze względu na ich:

• materię (rzeczy i idee): wartości materialne i duchowe

• zasięg (powszechność odczuwania): uniwersalne (powszechne, ogólnoludzkie i jednostkowe)

• czas: historyczne i aktualne

• trwałość: trwałe i chwilowe

• sferę zaangażowania: uczuciowe i intelektualne

• ogólną ocenę: godne (pozytywne i negatywne) anty wartości

Stefan Ossowski wyróżnia wartości:

• uznawane, które są własnością środowiska społecznego a równocześnie elementem norm jego postępowania;

• odczuwane, które należą do poszczególnych jednostek społeczeństwa

Janusz Sztumski dzieli wartości na:

• podstawowe- właściwe dla danego systemy społecznego

• wtórne- wynikające z podstawowych, będące ich rozwinięcie lub konkretyzacją

• indywidualne- prywatne, stanowiące wytwór poszczególnych ludzi.

Zdzisław Cackowski wymienia wartości:

• uniwersalne

• praktyczne

W edukacji i naukach nie odradza się dążenie do odczytywania i poszukiwania wartości uniwersalnych, silnie zakorzenionych w tradycji humanistycznej, w doświadczeniu ludzkim. Należą do nich:

• prawo do życia i wolności

• podmiotowość i tożsamość człowieka

• swobody obywatelskiej

• życie wolne od zagrożeń wojną

• demokracja

• pluralizm

• tolerancja

• godziwy poziom życia

• samorealizacja

• rodzina

• edukacja

• zdrowie i jego ochrona

Wartości uniwersalne opierają się na doborze w sensie bezwzględnym. Mają charakter autoteliczny cechuje je powszechność i trwałość.

Wartości ogólnoludzkie (partykularne) ukształtowane w rozwoju ludzkości. Jakkolwiek nie są one akceptowane przez wszystkich ludzi w każdej epoce i pod każdą szerokością geograficzną, to jednak są na tyle powszechne, że można je uznać za ogólnoludzkie. Zalicza się do nich:

• cnota

• nadzieja

• sprawiedliwość

• odpowiedzialność

• miłość

• szacunek dla osób starszych i rodziców

• poczucie wspólnego obowiązku

• dobro

• poczciwość- humanizm

• troskę o rodzinę

• autorytet

• świadomość etniczną, kulturową, religijną

Wielość określeń ideału wychowania:

• zespół naczelnych celów wychowania

• doskonały w naszym odczuciu cel

• nadrzędny i najwyższy cel wychowania

• kryterium oceny celów szczegółowych

• teoretyczny najogólniejszy wzór

• najwyższy cel wychowania

• ogół celów i innych norm regulujących działalność wychowawczą

• określony wzór osobowy

• najwyższy cel wychowawczy, wytyczający główne kierunki pracy dydaktyczno-wychowawczej

• model wychowawczy

Pedagogika 03.04.2008

---