wspolczesne doktryny polityczne i prawne

WSPÓŁCZESNE DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE

1. Doktryna absolutyzmu monarszego w XVI i XVII w.

Zasadą średniowiecza były „rządy prawa”. Stopniowo przyznawano monarsze prawo do łagodzenia,
w drodze ustawodawczej lub aktów indywidualnych, nadmiernej surowości panującego prawa zwyczajowego, jego poprawiania i uzupełniania. Monarcha był związany prawem Bożym i prawem naturalnym. Jeżeli tego prawa nie przestrzegał stawał się tyranem. Miachavelii wychodził z założenia, iż tylko wybitna jednostka, obdarzona pełnią władzy, działająca świadomie, jest w stanie dokonać odnowy państwa i kształtować jego losy. Absolutyzm monarszy miał być programem stworzenia silnego kraju. Był przekonany, że tylko absolutyzm monarszy może stworzyć silne gospodarczo państwo ale po stworzeniu nowego państwa, absolutyzm jednostki powinien być zastąpiony republiką. Dyktatura ta miała funkcjonować przejściowo. Była jednak nieodzowna. Machiavelli, przy swojej świadomości historycznej, dostrzegał konieczność wykorzystania chwili. To poczucie umykającej szansy miało usprawiedliwiać rządy księcia. Władca powinien pokonywać trudności i dostosowywać się do zmiennych kolei losu. Model ustrojowy w XVII w. we Francji przybrał formę modelową i klasyczną. W połowie XVI wieku w państwie francuskim dał się zauważyć kryzys władzy monarszej. Bardzo niekorzystny wpływ na sytuację w kraju miały przegrane wojny
z Habsburgami. Szczególnie mocno przeciwko władzy absolutnej występowali kalwini, rekrutujący się
z mieszczaństwa, ale również i ze szlachty.

2. Spinoza i Pufendorf.

Spinoza: Dzieła: Traktat teologiczno-polityczny, Traktat polityczny. Filozofia polityczna Spinozy, choć zaliczana do tradycji myśli republikańskodemokratycznych odbiega w swych istotnych treściach od siedemnastowiecznego stereotypu tej myśli. Spinoza potępia monarchię absolutną i uznaje ją za najgorszą formę rządów. Za najlepszy ustrój państwa uważa republikę demokratyczną. Występuje w obronie wolności myślenia i filozofowania traktując tę wolność jako niezbywalne prawo jednostek ludzkich. W elicie rządzącej upatruje źródło nadziei na właściwe ukształtowanie stosunków politycznych i religijnych w kraju. W systemie pełnej demokracji widział zagrożenie dla wolności jednostek, które wynika według niego z faktu, że ludzie w większości rządzą się w swym postępowaniu nie racjonalną refleksją, lecz uczuciami i popędami. Stan natury to stan wrogości i trwogi. W tym stanie każdy ma tyle praw ile zdoła wywalczyć sobie siłą. W tym stanie normy rozumu nie funkcjonują. Jest tylko siła. Na pewnym etapie rozwoju, ludzie postanawiają zawrzeć umowę społeczną - stworzyć państwo, które będzie gwarantem ich praw
i wolności. Państwo powstaje z jednej umowy społecznej. Jest to umowa każdego ze społeczeństwem (jednostki
z ogółem). Całe społeczeństwo jest podmiotem suwerenności. Prawo natury to prawo przyrody, prawo wieczne, niezmienne. Prawo konieczne narzucające się wszystkiemu co istnieje na świecie. To natura ustanowiła prawo, to natura narzuca człowiekowi zasady działania, to ona jest prawdziwym suwerenem. Człowiek ma tyle wolności ile zakreśla owa natura. Niestety większość ludzi żyje poprzez instynkt, przesądy, religię. Do prawa natury mogą dojść jedynie mędrcy, filozofowie, elita. Przestrzegając prawa państwowego przestrzegamy także prawo natury.

Pufendorf: Reprezentant szkoły niemieckiej wiążący się z rozwojem teorii prawa natury w XVII
i początkach XVIII w. Definiował prawo natury jako „zbiór nakazów podyktowanych przez rozum”, uznając je jako rozumowe podsumowanie wartości moralnych. Jego zdaniem, ponieważ w stanie natury wszyscy byli równi i wolni, to wszelkie zobowiązania, w tym publicznoprawne, mogą wynikać tylko z umów. Odnosił to także do małżeństwa. Człowiek posiada dwie skłonności: instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego. Z nich wynikają dwa podstawowe praw natury: 1) każdy winien chronić swoje życie, dobra i majątek oraz 2) nikt nie może szkodzić społeczeństwu. Głosił ideał suwerennego władcy gwarantującego spokój i bezpieczeństwo. Wyróżnił naturę przyrodniczą i naturę duchową. Natura przyrodnicza doskonali życie społeczne człowieka. Natura duchowa umożliwia kreowanie wyższych form (moralność, kultura). Wolność rozumował w dwojaki sposób: 1) w sensie pozytywnym - człowiek tworzy normy prawne, 2) w sensie negatywnym - to obojętność na zjawiska świata przyrodniczego. Człowiek w stanie natury nie ma żadnych zobowiązań wobec innych. Człowiek nie nosi w sobie żadnego popędu społecznego. Człowiek stworzył społeczeństwo i państwo dla swoich korzyści. Państwo jest najbardziej doskonałą wspólnotą występującą wśród ludzi. Tylko państwo może zagwarantować pokój między ludźmi. Państwo jest tworem ludzkim, powstało w wyniku umowy społecznej, jest najdoskonalszym urzeczywistnieniem prawa natury. Pufendorf twierdził, że państwo tworzy się w wyniku 2 umów społecznych:

umowa o społeczeństwo
I ETAP przyszli obywatele porozumiewają się co do formy państwa

II ETAP - umowa o podporządkowanie się konkretnemu suwerenowi

Przedmiotem tej umowy jest wolność. Ludzie rezygnują z części naturalnej wolności - oddają tyle wolności ile jest potrzebne do utworzenia państwa. Podstawową funkcją państwa jest funkcja obronna. Państwo powinno być silne, aby chronić swoich obywateli przed wewnętrznymi zagrożeniami. Kolejną funkcją jest doskonalenie osobowości. Suwerenność to konstytutywna cecha państwa. Suwerenność to władza najwyższa, którą ludzie obdarowali władcę. Jest niepodzielna i posiada moc absolutnego rozkazywania. Suwerenność posiada autorytet nie od Boga ale od umowy społecznej. Wyróżnił podział ustroju na regularne i nieregularne.

3. Prawo i bezprawie w XVII w.

XVII stulecie było kontynuacją Odrodzenia, ale zarazem spotykało się z krytyką. Następował rozwój produkcji przemysłowej i rozwój form wczesnokapitalistyczny. Coraz częściej krytykowano monarchię absolutną i protekcję państwa nad obywatelami. Rozwojowi kapitalizmu towarzyszyły osiągnięcia nauki, a przede wszystkim rozwój matematyki. Zaczęto uważać, że człowiek może poznać zasady prawa natury, bo są one jak matematyczne pewniki- logiczne. Rozwój form wczesnofeudalnych i rozkwit nauk przyrodniczych i ścisłych nie był regułą w całej Europie, np. w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Świadomie i skutecznie dystansowano się od „nowinek”, widząc w nich niebezpieczeństwo dla stanów uprzywilejowanych- szlachta umacniała swe stanowisko gnębiąc mieszczaństwo i chłopów. Nastąpiło rozbicie jedności religijnej. Kontrreformacja wypierała stanowisko papiestwa (katolicyzm). Pogłębiały się różnice ustroju. W niektórych krajach absolutyzm odnosił sukcesy, a w innych ponosił klęskę na rzecz demokracji szlacheckiej, monarchii konstytucyjnej, oligarchii. Ta sprzeczność wyznań, ustroju, interesów gospodarczych sprzyjała destabilizacji. Wiek XVII był skłócony i wojowniczy. Wojny wymagały nowoczesnych, silnych uzbrojeń armii, wymuszały rozbudowę biurokracji, skarbowości. Stawiały wciąż nowe zadania przed uczonymi, inżynierami i technikami.

4. Umowa społeczna wg Hobbes`a i Locke`a.

Teoria umowy społecznej wyjaśnia powstanie państwa zawarciem umowy miedzy członkami społeczeństwa bądź między władzą a społeczeństwem. Jest więc efektem racjonalnie uzasadnionego działania ludzi. Lud traktowany jest jako źródło wszelkich uprawnień władczych państwa.

Hobbes uważał, że człowiek z natury jest zły, egoistyczny, a pierwotny stan społeczeństwa traktował jako okres chaosu. Główną namiętnością ludzi jest strach, dlatego przestrzegają oni praw natury tylko wtedy, gdy tego chcą
i gdy mogą to robić bez ryzyka. Przestrzeganie praw natury jest niezgodne z ludzką naturą, dlatego potrzebne jest ustanowienie „wyższej mocy”, która zapewniłaby ludziom bezpieczeństwo. Powodem zawarcia umowy było zagrożenie bezpieczeństwa jednostek społeczną anarchią. Hobbes traktował umowę społeczną jako całkowite
i nieodwołalne zrzeczenie się przez jednostki tworzące społeczeństwo naturalnej wolności. Władza została przeniesiona na jednostkę lub na zgromadzenie osób. W wyniku tego suweren, który nie był stroną umowy, otrzymał w darze pełnię władzy. Absolutna władza suwerena gwarantowała ład i bezpieczeństwo. Obywatel nie może skarżyć władzy ani opierać się jej zarządzeniom. „Tyrania” władzy nie jest podstawą dla nieposłuszeństwa czy oporu wobec niej. Absolutyzm władzy polega na tym, że jest niepodzielna, jedyna i nieograniczona. Działanie władcy powinno mieścić się jednak w granicach dobrze zrozumianego interesu społeczeństwa. Ludzie tworząc społeczeństwo
i państwo zawierają jedną umowę społeczną. W jednej umowie tworzone jest społeczeństwo i państwo. Jest to umowa każdego z każdym. Umowa społeczna spowodowała zaniknięcie naturalnej wolności człowieka, gdyż pojawiło się prawo, własność itp. Ludzie zawierając umowę zrzekli się swej wolności, w zamian państwo gwarantuje bezpieczeństwo, pokój i ład.

Locke traktował stan przedpaństwowy jako okres pokoju i wolności, w którym prawo natury dawało jednostce podstawowe prawa podmiotowe. Jednak stan natury był niepewny, a nadużywanie prawa natury groziło zamętem
i nieładem. Dlatego ludzie chcieli stworzyć rząd, który karałby przestępców prawa. Powołane umową społeczną państwo miało ten stan utrwalać. Jednostki nie rezygnują ze swych naturalnych praw, a dążą do ich umacniania autorytetem państwa. Zadania władzy państwowej ograniczają się do troski o cele doczesne państwa. Państwo ma za zadanie gwarantowanie praw naturalnych w drodze przymusu i przekształcanie ich w prawa pozytywne. Założeniem jest prymat jednostki nad państwem, pojawiającym się w wyniku dobrowolnego porozumienia wolnych jednostek dla dobra ogółu. Umowa społeczna Locke`a była odwołalna. Umowa społeczna składa się z dwóch aktów. Najpierw jednostki umawiają się ze sobą powołując społeczeństwo, a dopiero potem umowa społeczeństwa z władzą tworzy rząd, czyli państwo. Ludzie poprzez umowę dali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie- prerogatywę karania gwałcicieli prawa. Sami natomiast uzyskali możliwość ochrony najważniejszego z naturalnych praw- prawa do własności. Locke własność prywatną postrzegał jako symbol pracowitości, źródło bogactw i najwyższą wartość człowieka.

5. Początki liberalizmu- doktryna Locke`a, Smitha i Benthama.

Locke- terminu liberalizm nie używał, bo pojawił się dopiero w XIX w. Pochodzi od łacińskiego słowa libertas tj. wolność. Podstawą wolności dla Locke`a była wolność polityczna. Liberalizm Locke'a zbudowany był na analizie stanu przedpaństwowego, w którym wg niego ludzie żyli w wolności i równości. Jego koncepcja prawa natury stwierdza, że wszyscy ludzie są równi w zakresie czerpania z uprawnień naturalnych do zachowywania życia, wolności i własności prywatnej. Stała się ona podstawą dla ustroju liberalnej demokracji konstytucyjnej. Najpewniejszą formą ustrojowego zabezpieczenia podmiotowych uprawnień jednostki miała być umiarkowana monarchia konstytucyjna uzgodniona z zasadami liberalnej demokracji konstytucyjnej. Zasadą zasad liberalizmu jest prymat jednostki ludzkiej w jej relacjach z władzą państwową. Locke ograniczał rolę państwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli; zakazywał państwu wkraczać do sfery produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Locke formułował ideę szacunku dla władzy państwowej, reprezentującej interes bogatych.

Smith- rozwijał liberalizm gospodarczy poprzez klasyczną szkołę ekonomii politycznej. W jednostkach ludzkich układających między sobą stosunki na zasadach wolności upatrywał źródło społeczeństwa i państwa. Źródłem bogactwa jest praca ludzka, bez względu w jakim sektorze. Społeczeństwo składa się z jednostek, dlatego analiza stosunków społecznych i ekonomicznych powinna wychodzić od analizy interesów jednostki. Człowiek interesuje się tylko działalnością przynoszącą mu zysk. Najlepszą ochroną praw jednostki i czynnikiem zapewniającym bogactwo jest wolna konkurencja.

Bentham- twórca doktryny utylitaryzmu. Wg niego moralność, prawo i państwo powinny być uzgodnione z zasadami przyjemnościowej użyteczności. Utylitarystyczna koncepcja państwa w ramach liberalizmu dopuszczała niezbędną prawodawczą ingerencję państwa w życie gospodarcze i społeczne. Zaś utylitarystyczna koncepcja prawa odrzucała prawo natury na rzecz pojmowania prawa jako rozkazu suwerena. Celem prawa i państwa powinno być dawanie ogólnego szczęścia. Uznawał wolę suwerena za źródło prawa. Obywatele porównywali korzyści i niekorzyści z tytułu podporządkowania się władzy. Byli jej posłuszni, ponieważ oceniali przykrości z podporządkowania jako mniejsze niż przykrości skutków ich nieposłuszeństwa.

6. Liberalizm arystokratyczny i burżuazyjny w XVIII w. we Francji.

Liberalizm arystokratyczny- za twórcę francuskiego liberalizmu uchodzi Monteskiusz. W dziele „Listy Perskie” zawarł hasła: wolności, tolerancji i walki z despocją. Przedstawił wady społeczeństwa francuskiego. Wiele uwagi poświęcił ustrojowi angielskiemu. Drwił z autorytetów królewsko-kościelnych. W dziele „O duchu praw” twierdzi, że życie społeczne powinien przenikać duch praw, który jest różny dla różnych narodów. Dokonał również systematyki znanych mu ustrojów politycznych, za podstawę podziału przyjmując naturę rządu i jego zasady. Wyodrębnił ustroje: a) republikę, b) monarchię, c) despocję. Za najlepszy ustrój uważał monarchię, która zwrócona jest przeciwko despotyzmowi i powinna utożsamiać się z wolnością, umiarkowaniem i praworządnością. W monarchii natomiast źródłem wszelkiej władzy politycznej i cywilnej jest król, którego ograniczają jednak pewne podstawowe prawa, które realizują powoływane władze pośredniczące, podległe władcy i od niego też zależne. Dokonał trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądową. Postulował utworzenie dwuizbowego parlamentu.

Liberalizm burżuazyjny- zwany liberalizmem mieszczańskim. Reprezentantami byli: Wolter, Diderot, Smith. Wolter wyznawał podobną do Monteskiusza koncepcję wolności, krytykę despocji i zafascynowany był angielską monarchią parlamentarną. Dzieła: „Studium nad historią powszechną”, „Wiek Ludwika XIV”, „Rozprawa o historii powszechnej
i o zwyczajach i duchu narodów”. Ideałem dla niego był ustrój angielski. W kwestii wolności uważał, że nie jest ona związana z równością, ale z własnością (wolność i własność są krzykiem natury). Nawiązywał do ujęcia wolności jako podległości. Koncentrował się na walce o wolność religijną. Walczył z fanatyzmem. Diderot główny redaktor Encyklopedii Francuskiej. Głosił program filozofii otwartej, a świat był dla niego dynamiczną całością, która znajduje się w ciągłym ruchu i nie zawiera w sobie żadnych izolowanych przedmiotów i zjawisk. Był zwolennikiem ewolucji. Uważał, że człowiek z natury swej jest dobry, tylko warunki w których żyje (zły ustrój polityczny, niedostatek kultury) zdeformowały jego naturę. Jego celem było oświecenie ludzi. Dzieła: „Listy o ślepcach”. Potępiał monarchię absolutną. Oddzielał pojęcia społeczeństwo i rząd. Diderot chciał wolności handlu i poszanowania praw własności. Dostrzegał ujemne skutki kapitalistycznego wyzysku. Diderot głosił też hasło edukacji dla wszystkich. Wg niego ustrój i prawo kształtują poglądy, głosił konieczność reformy ustroju Francji. Był przeciwnikiem wszelkiego absolutyzmu. Smith Dzieła: „Teoria uczuć moralnych”, „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Zapoczątkował liberalizm ekonomiczny. Uznawał pracę za źródło bogactwa, praca określa naturalną wartość każdego towaru, czyli jego sprawiedliwą cenę. Egoistyczna motywacja jest cechą w doktrynie ekonomicznego liberalizmu.

7. Narodziny i rozwój konserwatyzmu w XVIII i XIX w.

Konserwatyzm zrodził się na przełomie XVIII i XIX w., był próbą przeciwstawienia się racjonalistycznej myśli oświeceniowej. Nowoczesny konserwatyzm stanowił reakcję na wydarzenia Rewolucji francuskiej. Za twórcę podstaw ideologicznych nurtu uważany jest E. Burke. Doktryna konserwatyzmu wyrosła na radykalnej krytyce oświecenia, przejawiającej się:

krytyką oświeceniowego indywidualizmu (antyindywidualizm): Konserwatyści uważali, że człowiek jest
z natury istotą społeczną i dlatego musi żyć w społeczeństwie. Odrzucali oświeceniową teorię umowy społecznej oraz koncepcje praw natury, uważali, że człowiek nigdy nie żył sam - zawsze otaczało go społeczeństwo, a nawet jeśli żył sam, to nie był człowiekiem - uczłowieczył się dopiero wtedy, kiedy się uspołecznił.
krytyką oświeceniowego racjonalizmu (antyracjonalizm): Filozofowie oświecenia uważali, że człowiek kieruje się tylko i wyłącznie racjami rozumu, natomiast konserwatyści odrzucali ten pogląd. W ich przekonaniu człowiek jest istotą rozumną, ale jego działanie przede wszystkim jest determinowane przez namiętności
i uczucia. Antyracjonalizm jest wizją człowieka, według której rozum jest hamowany przez uczucia.
krytyką odrzucenia przez oświecenie grzechu pierworodnego: Konserwatyści twierdzili, że w człowieku jest nieusuwalna doza zła, która jest właśnie wynikiem grzechu pierworodnego. Człowieka nie można pozostawić samemu sobie, ponieważ wytworzyłby się konflikt między ludźmi - swoista wojna wszystkich przeciw wszystkim. Niezbędna jest władza, która zapanuje nad społecznością. Bazując na takim założeniu, m.in. Hobbes, tłumaczył, że ludzie żyjący w stanie natury musieli powołać władzę, by móc zaprzestać wzajemne walki i wyniszczanie się. Władza opisywana była jako swego rodzaju misterium.

8. Wolność w doktrynie J. S. Milla.

Mill napisał traktat „O wolności”. Podstawową wartością była dla niego wolność. Wyróżnił trzy wolności człowieka:
1) wolność sumienia, myśli, uczucia wraz ze swobodą wyrażania opinii i przekonań, 2) zasada swobody gustów
i zajęć pod warunkiem, że postępowanie jednostki nie przynosi szkody innym, 3) wolność zrzeszania się także pod warunkiem, iż nie wyrządza ona krzywdy innym. Podstawowym prawem człowieka jest wolność myśli, a w ślad za tym wolność słowa i druku. Istotą wolności była swoboda myśli. Podstawowa sfera wolności obejmuje wg niego „wewnętrzną sferę świadomości”, zaczyna się od wewnętrznych przeżyć człowieka. Stąd wypływa wolność wyrażania i wygłaszania opinii, swoboda gustów i zajęć oraz swoboda do zrzeszania się jednostek. Wolność rozumiał jako odwrotność ucisku i przymusu. Wolności zaczyna jednak zagrażać poważne niebezpieczeństwo. Mill twierdził, że zagrożeniem może być całe społeczeństwo. To całe społeczeństwo może tyranizować jednostkę, jego umysł. Społeczeństwo trafia w wewnętrzną sferę świadomości, Mill nazywa to tyranią większości. Owa większość posługuje się różnymi technikami aby zniewalać umysły jednostek. Wolność musi się chronić przed organami państwa i samym społeczeństwem, zwłaszcza przed tyranią opinii publicznej. Środkiem ochrony wolności powinny stać się ustawy, gdyż nie wszystko nadaje się do prawnego traktowania, pewne reguły muszą być narzucone przez opinię. Najlepszym sposobem na zabezpieczenie przed opinią publiczną jest ustanowienie rządu reprezentacyjnego.

9. Rząd reprezentacyjny wg J. S. Milla.

Mill uważał „rząd ludowy” za najlepszą formę rządu, gdyż najwyższą władzę składa w ręce połączonej masy społeczeństwa. W rządzie tym każdy obywatel ma głos przy wykonywaniu tej władzy i powołany jest do udziału
w rządzie sprawując urzędy publiczne, miejscowe i ogólne. Napisał dzieło „O rządzie reprezentacyjnym”, w którym rozwija i analizuje poszczególne wolności. Uważał, że państwo nie powinno przeszkadzać człowiekowi
w ograniczaniu wolności. Kładł nacisk na brak społecznej i państwowej ingerencji państwa. Zauważał związek między działaniem państwa a jego siłą. Wg niego państwo nie może rezygnować z organów przymusu w działaniach zewnętrznych i wewnętrznych. Uważał, im silniejsze państwo, tym większa pewność zachowania wolności. Mill widział szansę utrzymania wolności w samowiedzy dojrzałego społeczeństwa, które wybierze rząd reprezentacyjny. Rząd reprezentacyjny, czyli demokratyczny polega na tym, że społeczeństwo wybiera swoich przedstawicieli. Wówczas prawa i interesy nie będą zaniedbane, gdyż zainteresowani sami mają siłę i ochotę do ich bronienia. Rząd reprezentacyjny oznacza, że „cały naród wykonuje z pośrednictwem deputowanych, wybieranych okresowo, władzę najwyższej kontroli”. Mill stwierdza, ze owy rząd reprezentacyjny ma dbać o autonomię jednostki. W systemie reprezentacyjnym są najbardziej widoczne pragnienia jednostek. Mill odwoływał się do rządów parlamentarnych, opartych na zmodyfikowanym prawie wyborczym, gwarantującym najszerszą reprezentację interesów społecznych. Parlament powinien kontrolować rząd, pociągając jego członków do odpowiedzialności.

10. Rewolucja w ujęciu A. de Tocqueville`a.

Rozważania na temat rewolucji zawarł w dziele Dawny ustrój i rewolucja. Na przykładzie rewolucji francuskiej postawił tezę, że rewolucja stanowi zawsze kontynuację obalanego ustroju oraz, że wybucha nie w momencie najgłębszego kryzysu, ale kiedy sytuacja poprawia się wolniej niż oczekuje tego społeczeństwo. Rewolucję uznał za zjawisko obiektywnie wynikające z prawidłowości rozwoju dziejów. Doszedł do wniosku, że rewolucja nie obala wszystkich fundamentów reżimu, ale niektóre z nich nawet utrwala (np. centralizację władzy). Do rewolucji dochodzi wtedy, gdy władza decyduje się na reformy, które przez lud odbierane są jako przejaw słabości.

11. Demokracja-dobrodziejstwa i zagrożenia wg de Tocqueville`a.

De Tocqueville napisał dzieło „O demokracji w Ameryce”, w której zwarł analizę demokracji amerykańskiej. Wg niego demokracja niweluje ludzi i daje pozornie równą szansę wszystkim. Działa niwelująco w kierunku społeczeństwa masowego, które podporządkowuje i wchłania jednostkę. Demokracja sprzyja izolacji jednostek oraz utrzymuje wewnętrzny porządek i dyscyplinę. Demokracja prowadzi do uniformizacji społeczeństwa, którego nie można jej zatrzymać. Czyli dochodzi do pojawienia się zjawiska upodobniania się zachowań członków społeczeństwa globalnego, zachodzącego pod wpływem różnych procesów społecznych. Uważał, że z demokracji może powstać straszliwy despotyzm. W celu uniknięcia niebezpieczeństwa potrzebna jest masowa edukacja polityczna. Za zaletę demokracji uważał, że nie jest sprzyjanie pomyślności wszystkich, lecz jedynie służenie dobrobytowi większości. Zauważył instytucjonalne bariery dla wolności w ramach demokracji. Cenił wolność, uznając jako elitarną wartość najwyższą. Wykazał, że musi ona ustępować w ustroju demokratycznym równości jako podrzędnej wartości, która bliższa jest dążeniom większości społeczeństwa.

12. Liberalizm polityczny Beniamina Constanta.

Twierdził on, że ustrój państwa musi spełniać pewne ściśle określone warunki, by jednostka mogła być naprawdę wolna. Po pierwsze musi obowiązywać zasada podziału władz, po drugie wszystkie wolności obywatelskie muszą być precyzyjnie zapisane w prawie konstytucyjnym, a po trzecie przeciwwagą dla władzy centralnej musi być szeroko rozwinięty samorząd. Wolność w poglądach C. można analizować w 3 aspektach:

Prawo jednostki do sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa,
Jako prawo do posiadania własności,
Jako prawo człowieka do niczym nieskrępowanej samorealizacji.

Wskazywał na odróżnienie wolności od gwarancji wolności. Wolnością są prawa osobiste obywateli, zaś prawa polityczne są gwarancją wolności. Warunkiem zachowania wolności jest ograniczenie kompetencji władzy, podział władz, ich wzajemne hamowanie się. Wyróżnił 6 rodzajów władz:

Władzę reprezentacyjną trwałą, podporządkowaną izbie wyższej,
Władzę reprezentacyjną opinii, przypisaną izbie niższej,
Władzę królewską,
Władzę wykonawczą rządu - egzekutywę,
Władzę sądowniczą,
Władzę municypalną, sprawowaną przez samorząd mieszkańców danej prowincji

13. Państwo i społeczeństwo u R. Owena.

Krytykował wolną konkurencję, własność prywatną, wadliwy podział pracy, struktury klasowe, ubóstwo robotników
i kapitalizmu. Twierdził, że aby człowiek się zmienił, trzeba przebudować, a najlepiej stworzyć ustrój komunistyczny. Chciał uspołecznić środki produkcji, scentralizować zarządzanie produkcją i zatrudnieniem. Wychowaniem
i kształceniem powinno jego zdaniem zajmować się państwo. Wysunięto również postulat emancypacji kobiet. Twierdził, że człowiek jest produktem społecznym, a źle zorganizowane społeczeństwo kształtuje ludzi złych, którzy popełniają przestępstwa; złe społeczeństwo to złe instytucje polityczne. Mówił, że w złym społeczeństwie rozdział dóbr jest nieracjonalny. Racjonalny podział dóbr miał w jego opinii zapewnić szczęście ludziom a racjonalnie zorganizowane społeczeństwo ma zlikwidować przestępczość. Jest uważany za ojca spółdzielczości. Owen krytykował system fabryczny, zwłaszcza za wczesne zatrudnianie dzieci do ciężkiej pracy. Za źródło zła uważał własność prywatną, która rodzi konkurencję i chciwość. Był zaciekłym wrogiem indywidualizmu - głosił zniesienie
małżeństwa, wspólne wychowywanie dzieci, zlikwidowanie ulic i wybudowanie dużych placów
i blokowisk (w skrupulatnie zaplanowanych tzw. wioskach owenowskich, małych, samowystarczalnych wspólnotach) oraz jednolity ubiór, odpowiedni na każdą porę roku, co miałoby zapobiec wyróżnianiu się osoby z tłumu innych.

14. Socjalizm utopijny Fouriera.

Socjalizm utopijny, utopie społeczne, wspólne miano, którym w historii myśli społeczno-ekonomicznej objęto pojawiające się na przestrzeni wieków teorie ekonomiczne i społeczne podejmujące krytykę istniejących, krzywdzących - zdaniem ich twórców - część społeczeństwa stosunków ekonomicznych, a także propagujące ideę równości i sprawiedliwości społecznej. Charles Fourier, z zawodu kupiec, wskazywał, że w kapitalizmie bogaci coraz bardziej się bogacą, a biedni coraz bardziej biednieją. Ten stan rzeczy miały zmienić wymyślone przez niego falanstery - wspólnoty rolniczo-przemysłowe, w których razem uprawiano by ziemię, wspólnie wychowywano dzieci, a dochody dzielono wedle wkładu pracy, zdolności i wniesionego kapitału. Członkowie wspólnoty mieliby w ciągu dnia wykonywać różne prace - tak, aby uniknąć znużenia tą samą czynnością. Fourier nie nawoływał do rewolucji; wierzył, że sami kapitaliści dostrzegą zalety takiej organizacji społecznej i do falansterów przyłączą się, a nawet będą je organizować.

15. Saint-Simona koncepcja państwa i społeczeństwa.

Przedstawiciel nurtu socjalizmu utopijnego, hrabia Henri Saint-Simon uważał za konieczne stworzenie gospodarki planowej, którą zarządzaliby ludzie o wysokich kwalifikacjach i zdolnościach. Twierdził, że należy dążyć do stworzenia nowego społeczeństwa rządzonego przez ludzi pracy, bankierów i techników. Władza dyktatorska miała spoczywać w rękach fachowców. Tępieniu podlegać miało próżniactwo, dzięki czemu rozwijać mogłoby się tzw. bogactwo ogólne, czyli poprawa sytuacji konkretnych ludzi (np. nie byłoby biedaków). Żądał zniesienia dziedziczenia dóbr. Społeczeństwo w wizji Saint-Simona było bezkonfliktowe. Dzieliło się na 3 klasy:

naukowców (odpowiedzialnych za rozwój nauki, pracowali na rzecz pozostałych klas),
posiadających (mieli się zajmować finansowaniem naukowców, pełnili też rolę regulacyjną
w społeczeństwie),
pozostałych (ich zadaniem była praca, mieli też respektować władzę).

16. Marksistowska koncepcja rozwoju społecznego.

Teoria Marksa głosi, iż społeczeństwa podczas swojego historycznego rozwoju przechodzą od fazy wspólnot rodowo-plemiennych poprzez okres niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu do społeczeństwa socjalistycznego
i komunistycznego. Dana formacja społeczno-gospodarcza jest okresem w rozwoju społeczeństwa w którym danym sposobom produkcji odpowiada właściwa im nadbudowa ideologiczna, a każda taka formacja stanowi postęp
w stosunku do poprzedniej. Taki rozwój jest zarazem postępem a powodowany jest wzrostem sił wytwórczych które z kolei są źródłem i siłą motoryczną następstwa formacji społeczno-gospodarczych. Marks jako przedstawiciel teorii linearnych głosił pogląd, iż społeczeństwa ulegają przemianom w toku rozwoju historycznego i zmiany te mają charakter linearny, kierunkowy i przechodzą od fazy pierwotnej do fazy końcowej. Przemiany, którym ulegają społeczeństwa przebiegają według ściśle ustalonego porządku od fazy początkowej do fazy docelowej, nie mają charakteru przypadkowego, dowolnego. Teoria Marksa była oparta na konkretnych historycznych społeczeństwach, a nie na jakimś ogólnym abstrakcyjnym społeczeństwie. W teorii Marksa określana jest strategia działania, aby osiągnąć daną fazę rozwojową. Według teorii Marksa rozwój społeczny możliwy jest dzięki jednemu określonemu czynnikowi - byt społeczny.

17. Leninowska doktryna państwa.

Państwo było aparatem ucisku, wykorzystywanym przez warstwy najbogatsze przeciwko tym najbiedniejszym, przeciwko proletariatowi. Lenin twierdział, że Państwo jest machiną do utrzymywania panowania jednej klasy nad drugą. Dążył do wybuchu rewolucji, w wyniku której państwowy ucisk, a tym samym i sama organizacja, zostaną zlikwidowane. W ich miejsce miało powstać społeczeństwo, w którym nie będzie klas i walk.

18. Doktryna darwinizmu społecznego.

Darwinizm społeczny, socjodarwinizm, zapoczątkowany w XIX w. i szczególnie popularny pod jego koniec nurt
w analizach społecznych, bazujący na przeniesieniu i zastosowaniu sformułowanych przez Darwina zasad naturalnego doboru i walki o byt do analiz sfery życia społecznego. Mimo wielu odmian darwinizmu społecznego, do najważniejszych założeń, obecnych we wszystkich jego nurtach, zalicza się założenie o wszechogarniającym (zarówno rośliny, zwierzęta jak i ludzkie społeczności) oddziaływaniu uniwersalnych zasad przyrodniczych. Stąd formułowane przez socjologię prawa naukowe w swym charakterze odpowiadać miałyby prawom biologicznym.
Darwinizm społeczny zakładał również, iż owe siły i prawa wprowadzają w życie społeczne ewolucyjny rozwój, bazujący na naturalnych konfliktach zachodzących między różnymi grupami. Grupy społeczne, będące najlepiej zaadoptowanymi do panujących warunków, wychodzą z konfliktów zwycięsko, przez co podnoszą ogólny poziom ewolucyjnego rozwoju społeczeństwa. Główni przedstawiciele: H. Spencer, Th.H. Huxley, L. Gumplowicz.

19. Rasizm.

Rasizm, pseudonaukowa doktryna głosząca, że ludzie dzielą się na rasy nie tylko ze względu na cechy somatyczne (budowa ciała, kolor skóry, kształt czaszki), ale i psychiczne. Z tej nierówności w rozwoju psychicznym wynika wartościowanie ras, podział na "wyższe" i "niższe". Mieszanie ras prowadzi do degeneracji ras wyższych
i całej ludzkości, upadku cywilizacji i kultur. Według tego przekonania konieczna jest troska o czystość rasową
i stosowanie segregacji rasowej. Argumenty przytaczane na poparcie tych poglądów, dobierane wybiórczo z zakresu genetyki, antropologii, psychologii i historii kultury, są nieprzekonujące. Np. na podstawie zaobserwowanych podczas badań statystycznych różnic w wynikach testów inteligencji między białymi a Murzynami można twierdzić, że mają one podłoże społeczno-ekonomiczne, a nie genetyczne. Za twórców rasizmu uważa się: dyplomatę francuskiego
z XIX w. hrabiego J.A. Gobineau (uznawał wyższość rasową Germanów) i niemieckiego filozofa pochodzenia angielskiego H.S. Chamberlaina, tworzącego na przełomie XIX i XX w. (teoria o wyższości rasy aryjskiej). Rasizm stał się podstawą ideologiczną III Rzeszy i działalności A. Hitlera, usprawiedliwiając politykę eksterminacji niektórych narodów. Rasizm istniał w RPA do 1991 w postaci apartheidu (ścisłej segregacji rasowej, zakazu mieszanych małżeństw). Także m.in. w krajach afrykańskich w 2. połowie XX w. pojawiła się rasistowska wrogość. Formą rasizmu jest antysemityzm - wrogość wobec Żydów (także wobec Arabów).

20. Geneza i rozwój antysemityzmu w XIX w.

Antysemityzm jest bardzo kontrowersyjnym problemem, który łączy się z zagadnieniem tolerancji oraz poczucia wolności wobec wyznawanych poglądów. Wzorując się na słowniku wyrazów obcych PWN to uprzedzenie wobec narodu żydowskiego jak również ich religii. To dyskryminacja społeczna, ekonomiczna oraz polityczna. Reguła ta
w odniesieniu do rzeczywistości nie daje odpowiedzi na problematyczność zjawiska. Nie daje także odpowiedzi dlaczego Polska- kraj który Żydzi zamieszkują w niewielkim procencie przejawia tak głęboki antysemityzm. W historii Polski najwyraźniejszym przejawem uprzedzenia wobec narodu żydowskiego były wydarzenia marcowe w 1968 roku za czasów rządu Władysława Gomułki. Wygłosił on wtedy przemówienie, w którym słowo żyd zastąpiono określeniem " syjonista". Było to szczytowe wystąpienie w wyniku którego do opuszczenia Polski zmuszono prawie wszystkich ocalałych z zagłady Żydów. Należy nie zapominać, że w większości byli to ludzie inteligentni, którzy mogli przyczynić się do rozwoju kraju

21. Państwo i społeczeństwo w nauczaniu Leona XIII.

Podstawą nauczania Leona XIII w kwestii państwa i prawa była doktryna św. Tomasza z Akwinu. Koncepcja państwa, zwłaszcza zaś pochodzenia władzy państwowej, stosunków Państwo-Kościół i obowiązków państwa, została zaprezentowana w kilku encyklikach. Rozważając problem powstania państwa i pochodzenia władzy państwowej głosił pogląd o społecznej naturze człowieka. Leon XIII odrzucał zasadę suwerenności ludu, gdyż uważał, że prawowita władza pochodzić może tylko od Boga. Papież twórczo rozwinął klasyczną, katolicką doktrynę suwerenności (wywodzącą się od św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu), opartą na założeniu, że wszelka władza pochodzi od Boga i tylko Stwórca jest jedynym i prawdziwym suwerenem. Uznał on, w przeciwieństwie do swoich poprzedników na papieskim tronie, za możliwą do zaakceptowania każdą władzę polityczną czy formę ustrojową państwa. Ten wybór rządzących (papież nie określa w jaki sposób) powinien być zgodny z prawem i zwyczajami danego kraju. Papież godził się nie tylko na to, aby rządzeni uczestniczyli w wyborze władzy politycznej, ale również na to, aby uczestniczyli w określaniu formy ustrojowej państwa. Leon XIII uważał, że Kościół nie powinien ingerować w spory i kto winien sprawować władzę. Odróżniał zatem sprawowanie władzy od samej władzy zwierzchniej. W celu utrzymania w państwie porządku i bezpieczeństwa należy stosować się zwłaszcza do wskazań religii. Dokonał rozróżnienia dwóch władz: duchownej i świeckiej, Kościoła i państwa. Każda z nich jest w swoim zakresie najwyższa i każda ma określone granice oraz zadania do spełnienia. Zdaniem Leona XIII Kościół nie pochwala takiej wolności, która jest sprzeczna z prawem boskim, ponieważ taka wolność dąży do zakwestionowania prawowitej władzy. Papież podobnie jak św. Tomasz z Akwinu wyróżniał sprawiedliwość wymienną i sprawiedliwość rozdzielczą. Ta pierwsza odnosi się do stosunków pomiędzy jednostkami i zakłada pełną równowartość wymienianych między nimi dóbr i usług. Sprawiedliwość rozdzielcza stosowana jest w stosunkach związanych z funkcjonowaniem władzy państwowej. Obywatel nie może żądać nadmiernej opieki ze strony państwa, a państwo ma prawo wkraczać w życie jednostki tylko wtedy, gdy nie będzie ona mogła samodzielnie zatroszczyć się o siebie. W społeczeństwie ludzkim bogaci i biedni powinni zgodnie ze sobą współpracować. Odwołując się do zasady solidaryzmu, Leon XIII pouczył, że obowiązkiem państwa jest troska o dobro wszystkich klas społecznych. Domagał się jednak, aby państwo szczególną opieką otoczyło najuboższych, zwłaszcza robotników. Leon XIII nauczał, że państwo powinno ingerować w stosunki pracodawca-pracownik w dwóch przypadkach: zagrożenia strajkami, bądź niepokojami społecznymi lub
w sytuacji, w której nastąpiłoby naruszenie wobec pracowników najemnych zasad sprawiedliwości. Leon XIII wzywał państwo do przeciwdziałania bezrobociu i strajkom. Innym ważnym zadaniem państwa, jakie wymieniał papież, było nakładanie umiarkowanych podatków na obywateli. Państwu Leon XIII w swym nauczaniu zlecał podstawowe obowiązki w rozwiązywaniu kwestii społecznej. W jego koncepcji państwo, ale i Kościół, pracodawcy i pracownicy powinni działać na rzecz uwłaszczenia pracowników najemnych i popierać ideę korporacjonizmu chrześcijańskiego. Leon XIII w koncepcjach dotyczących spraw społecznych doniosłą rolę przypisywał związkom zawodowym. Celem ich działania powinno być polepszenie materialnego położenia robotników, a ponadto pomoc w zaspokojeniu ich słusznych żądań ekonomicznych i uzyskaniu należnych praw. Związki te miały być niezależne od państwa. Papież był zwolennikiem istnienia własności prywatnej i ograniczenia do niezbędnego minimum ingerencji państwa w życie jednostki. Przedstawił swój model ustrojowy państwa, który otrzymał miano chrześcijańskiej demokracji. Działania podejmowane w ramach chrześcijańskiej demokracji powinny służyć wszystkim warstwom społecznym poprzez wcielanie w życie zasady solidaryzmu społecznego. Papież zapoczątkował papieską naukę społeczną. Ponadto, jak żaden inny jego poprzednik na Stolicy Piotrowej, potrafił, nie rezygnując z trwałych zasad doktryny katolickiej, dostosować Kościół do realiów współczesnego świata. Należy także zauważyć, że nauczanie społeczne Leona XIII stało się trwałym fundamentem dla katolickiej nauki społecznej.

22. Własność w katolickiej nauce społecznej.

W świetle katolickiej doktryny społecznej własność prywatna zawsze była uważana za najlepszą formę własności. Znajduje to wyraz już w nauce Tomasza z Akwinu, który w swojej Sumie teologicznej napisał, iż „każdy bardziej troszczy się o to, co należy do niego, niż o to, co jest wspólną własnością wszystkich albo grupy ludzi”. Argumentem efektywności kierowali się również hiszpańscy scholastycy (m.in. Domingo de Benez) jednocześnie uznając prawo własności za prawo naturalne. Papież Leon XIII w swej encyklice Libertas aprobował wyłącznie własność prywatną, traktując jednocześnie własność wspólną jako sprzeciwiającą się prawu natury. Z drugiej jednak strony, w encyklice Rerum Novarum znajdujemy wyraźny wpływ solidaryzmu społecznego Leona Duguit, sprzeciwiającego się liberalnej koncepcji własności jako prawa podmiotowego (tak traktowanego w słynnych ówczesnych kodeksach cywilnych: code civil, ABGB czy BGB) i traktującego własność jako funkcję społeczną. Rerum Novarum uznaje jako moralnie dopuszczalną możliwość wywłaszczenia w sytuacjach szczególnych.

23. Ideologiczne źródła nazizmu.

W świadomości społecznej, kształtowanej przez medialne i szkolne uproszczenia, nazizm traktowany jest jako wzorcowy, wręcz archetypiczny przykład faszyzmu. Nazizm nie jest faszyzmem typowym, przeciwnie jest wynaturzeniem faszyzmu, swoistą polityczną herezją od faszyzmu, a wedle niektórych badaczy, nawet oddzielną ideologią. Klasyczny faszyzm, taki istniał we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Portugalii lub Wielkiej Brytanii, wykazuje znaczące różnice doktrynalne i praktyczne w stosunku do nazizmu. Faszyzm jest to połączenie nacjonalizmu
z socjalizmem w postaci państwa totalitarnego. Nazizm nie jest nacjonalistyczny, lecz rasistowski. Rasizm, poza III Rzeszą, nie występuje praktycznie w żadnym z pozostałych faszyzmów, większość z nich nie ma nawet charakteru antysemickiego. W nazizmie zaś rasizm i antysemityzm są esencją ideologii. Żaden z europejskich faszyzmów - poza nazizmem - nie ma charakteru ideologii ludobójczej - nigdzie, poza Niemcami, nie zrodził się pomysł mordowania obcych rasowo grup społecznych. O ile wymordowanych przez nazistów wrogów rasowych
i politycznych można liczyć w milionach, o tyle np. w faszyzmie włoskim wykonano wyroki śmierci na zaledwie kilkunastu skazanych za przestępstwa polityczne. Nazizm przedstawia się jako wynaturzenie faszyzmu, który romantyczny nacjonalizm przekształcił w pseudonaukę o rasach, a kult siły w ideologię zbrodniczą. Od klasycznego faszyzmu, nazizm różni także usytuowanie stosunków między partią rządzącą a państwem. W klasycznym faszyzmie, partia jest narzędziem pomocniczym aparatu państwowego; w nazizmie to państwo jest narzędziem partii. W faszyzmie, państwo jest wszechmocne i ingeruje we wszystkie aspekty życia społecznego i gospodarczego, jednak etatyzm faszystowski jest stosunkowo słaby z nazistowskim, gdzie wszechkontrola państwowa zostaje doprowadzona do perfekcji.

24. Doktryna włoskiego faszyzmu.

Faszyzm we Włoszech łączył w sobie elementy korporacjonizmu, totalitaryzmu, nacjonalizmu, militaryzmu
i antykomunizmu. Oparty na Sorelu i Mussolinim. Modelowy ustrój to społeczeństwo korporacyjne (korporacje
o charakterze przymusu, sterowane przez państwo). Rasizm występował w słabszym zakresie niż w Niemczech. Nadrzędnym celem była italianita (jedność kulturowa, poczucie więzi i tradycji). Faszyzm włoski wykorzystywał elementy nazizmu niemieckiego, ale słabiej. Występował antysemityzm i kult państwa. Dla faszysty wszystko jest skoncentrowane w państwie. Poza nim nie istnieją żadne inne wyższe wartości. Mussolini odrzucał indywidualizm liberalny i klasowy kolektywizm.

25. Państwo i prawo w doktrynie nazistowskiej.

26. Doktryna totalitaryzmu.

Totalitaryzm (dawniej też: totalizm) (łaciński totalis - cały, całkowity) to forma sprawowania rządów, a zarazem uzasadniająca ją teoria, która polega na całkowitym podporządkowaniu, jednostki i wszelkich przejawów życia społecznego władzy państwowej, wskutek czego człowiek staje się jedynie funkcją państwa lub społeczeństwa. Pojęcie totalitaryzm wprowadził B. Mussolini. Cechą ustroju o charakterze totalitarnym jest wykluczający wszelką demokrację bezwzględny autorytet władzy państwowej, a realizowane przez tę władzę cele stają się celami wszystkich legalnie działających organizmów społecznych. Stąd też niemożliwe jest istnienie jakichkolwiek niezależnych od władzy struktur pośrednich (organizacji społecznych, partii politycznych, ale również oświaty, zakładów pracy, kościołów, rodziny). Władza w takim ustroju sprawowana jest poza wszelką kontrolą prawną,
a odgórnie narzucony przymus w stosunkach państwo-obywatel łamie szereg podstawowych praw człowieka. Również w stosunkach międzynarodowych państwo totalitarne dąży do stałego rozszerzania stref swoich wpływów. Charakterystycznymi cechami państw totalitarnych są autokratyzm (w szczególności zasada wodzostwa), kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin życia i ingerencja w przekonania, poglądy, zachowania obywateli, a także rozbudowana propaganda (m. in. fałszująca obraz rzeczywistości) i pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości - wykorzystywanymi jako elementy systemu terroru
i represji przeciwko społeczeństwu. Dwaj współcześni politolodzy, Zbigniew Brzeziński i Carl Friedrich, wyróżnili pięć cech, które występując jednocześnie w danym państwie, świadczą o jego totalitaryzmie. Są to:

oficjalna ideologia,
masowa partia pozostająca pod kontrolą oligarchii,
monopol rządu na broń,
rządowy monopol dysponowania środkami masowego przekazu,
terrorystyczny system policyjny.

W późniejszych wywodach obaj politolodzy wyróżniali również szóstą cechę - scentralizowane zarządzanie. Za totalitaryzm uważa się model ustrojowy hitlerowskich Niemiec (nazizm), Związku Radzieckiego, zwłaszcza
w czasach stalinowskich (stalinizm), a także państw Europy Wschodniej (do 1956). Totalitarny system rządów istnieje do chwili obecnej w Korei Północnej.

27. Interpretacje faszyzmu.

Faszyzm - w jego różnych wydaniach, poczynając od faszyzmu włoskiego, stanowi szczególną, najbardziej radykalną odmianę nacjonalizmu. Opiera się na bezwzględnym prymacie danego narodu, rozumianego często na sposób rasowy. Jego radykalizm wyraża się w kulcie siły i gloryfikacji gwałtu w stosunkach wewnętrznych
zewnętrznych, w militaryźmie jako podstawie organizacji całości życia narodu, opartej na hierarchii, nominacji
i rozkazie oraz tatalitaryźmie.

1. Klasyczne interpretacje faszyzmu (zrodziły się podczas wojny i bezpośrednio po niej):

a) Faszyzm jako choroba moralna Europy.

b) Faszyzm jako logiczny i nieuchronny wynik rozwoju niektórych krajów.

c) Faszyzm jako wytwór społeczeństwa kapitalistycznego i reakcji antyproletariackiej.

Przyczyną takiej sytuacji było upolitycznienie nauki. Interpretacje te odpowiadały trzem koncepcjom polityczno-kulturalnym: liberalnej, radykalnej i komunistycznej. Z drugiej strony istniał brak aktualności problemu faszyzmu. Jednak od kilku lat coraz więcej badaczy interesuje się tym problemem. Ożywienie wyraziło się w dwóch typach poszukiwań. Z jednej strony starano się wypełnić lukę w poznaniu faszyzmu przez studiowanie jego narodowych cech. Z drugiej strony na nowo przedyskutowano dotychczasowe interpretacje.

2. Inne interpretacje z lat 1930-1960.

a) Interpretacja katolicka.

b) Interpretacja socjologiczna.

c) Interpretacja faszyzmu jako zjawiska transpolitycznego.

3. Interpretacje stworzone przez nauki społeczne.

a) Interpretacja psychospołeczna.

b) Interpretacja socjologiczna.

c) Interpretacja socjoekonomiczna.

Wyjaśnienie socjologiczne dopatruje się przyczyn w gwałtownym przejściu od społeczeństwa tradycyjnego do industrialnego. To zmusiło ludzi do zastąpienia działalności zracjonalizowanej - aktywnością impulsywną. Według Mannheima pośpiech ten umożliwił wtargnięcie na scenę polityczna bezrozumnych mas o irracjonalnej mentalności.

28. Liberalizm Hayeka i Friedmana.

Liberalizm Hayeka jest powrotem do źródeł klasycznego liberalizmu. Ważną częścią liberalizmu była idea „rządów prawa”, przedstawiająca zasady niezbędne, do tego aby prawo było prawem. Wskazywał, że musi ono być sprawiedliwe, tj. traktować wszystkich na równi, musi być jasne, abstrakcyjne i ogólne. Celem prawa jest stwarzanie przez państwo warunków pozwalających jednostce realizować różnorodne dążenia. Przeciwstawiał demokracji koncepcję demarchii - ustroju, w którym parlament byłby podporządkowany trwałym zasadom prawnym, których nie byłaby w stanie zmienić nawet kwalifikowana większość. Zasady te, określające między innymi granice władzy państwowej i wolności jednostek, zawarte byłyby w konstytucji opracowanej przez przedstawicieli „arystokracji naturalnej”, rozumianej jako intelektualna elita społeczeństwa. By taki system mógł jednak zadziałać, konieczne było najpierw podniesienie ogólnego poziomu kultury i świadomości obywatelskiej, gdyż dopiero wówczas większość skłonna byłaby zaakceptować takie rozwiązanie ustrojowe.

Liberalizm Friedmana to liberalizm ekonomiczny. Jego naczelna teza brzmi: bez wolności gospodarczej nie może istnieć wolność polityczna. Uważał, że istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich: wolny rynek albo totalitarna kontrola. Bronił wolnego rynku jako metody organizowania całości życia gospodarczego. Był przeciwnikiem państwowej kontroli, bo wszelkie kryzysy są skutkiem błędów doradców i ekonomistów państwowych, a wszelka działalność państwa ogranicza rynek. Krytykował kontrolowanie przez państwo wolnych zawodów. Niesprawiedliwym nazywał system obowiązkowych ubezpieczeń czy rozwijanie państwowego systemu edukacji. Państwo powinno, jego zdaniem wydawać rodzicom bony na kształcenie, a nie organizować szkolnictwo. Rodzice sami decydowaliby do jakiej szkoły posłać dziecko.

29. Doktryna reformizmu i rewizjonizmu.

Reformizm (z łaciny reformo - przekształcam), ideologiczno-polityczny kierunek w ruchu robotniczym odrzucający rewolucyjne metody walki o obalenie kapitalizmu na rzecz wprowadzenia stopniowych reform społecznych, ekonomicznych i politycznych. Tym samym przejście do socjalizmu miało się odbyć w drodze ewolucyjnych przemian ustroju kapitalistycznego. Reformizm ściśle związany jest z programem II Międzynarodówki, był zwalczany przez W. Lenina i partię bolszewicką. Teoretycznym uzasadnieniem reformizmu był rewizjonizm. Reformizm narodził się na przełomie XIX i XX wieku w niemieckiej socjaldemokracji.

Rewizjonizm (łac. revisio - ponowne widzenie) - dążenie do zmiany określonego stanu rzeczy, poglądów. Ponowne rozpatrywanie ustalonych wniosków, ocenianie faktów według innych kryteriów. Rewizjonizm danego zagadnienia następuje po pewnym czasie (najczęściej jedno lub więcej pokoleń). To kierunek ideologiczno-polityczny
w międzynarodowym ruchu robotniczym, powstały w końcu XIX w. w Niemczech, negujący podstawowe założenia marksizmu, reprezentowany zwłaszcza przez E. Bernsteina. Rewizjonizm kwestionował marksistowską teorię rewolucji społecznej i dyktatury proletariatu, odrzucał zasady kierowniczej roli klasy robotniczej i jej partii. Bernstein uważał, że uzyskując w wyniku wyborów wpływ na parlament, powoli i systematycznie przeprowadzać reformy, przekształcać rzeczywistość społeczną w kierunku większej demokracji politycznej i społecznej.

30. Syndykalizm.

Syndykalizm- kierunek społeczno-polityczny powstały w XIX w. w związkowym ruchu robotniczym, łączący koncepcje socjalistyczne z anarchistycznymi, uznający związki zawodowe robotników za najbardziej postępowe
i twórcze struktury społeczne, będące podstawą sprawiedliwego ładu społecznego. Twórcą był Georges Sorel. Przedstawił on program wprowadzenia nowego ustroju społecznego opartego o syndykaty tj. związki zawodowe, będące organami władzy jednocześnie politycznej, gospodarczej oraz kulturalno-ideologicznej. Ustrój ten miał być wprowadzony w sposób rewolucyjny, w wyniku strajku generalnego.

31. Normatywizm Hansa Kelsena.

Hans Kelsen twórca normatywizmu prawniczego, tzw. czystej teorii prawa, opartej głównie na neokantyzmie.
W metodologii nawiązywał do tradycji pozytywizmu prawniczego. Zwolennik ideologii demokratyczno-liberalnej, rozwijał teorię wielopartyjnego systemu parlamentarnego utworzonego na zasadzie większości, kompromisu społecznego i relatywizmu aksjologicznego. Przeciwnik marksizmu. Normatywizm, kierunek w teorii państwa i prawa stworzony przez H. Kelsena, prawnika austriackiego. Normatywizm przekształcając na różnych płaszczyznach strefę powinności, do której zalicza normy prawne, sferze bytu, eliminuje z prawoznawstwa analizy historyczne, psychologiczne, socjologiczne, polityczne, etyczne. Powstała w ten sposób tzw. czysta teoria prawa - analiza wyłącznie normy prawnej i systemu prawa.

32. Pozytywizm prawniczy.

Pozytywizm prawniczy, doktryna prawna zapoczątkowana i rozwinięta w wieku XIX, wiąże się zasadniczo z ogólnym prądem ówczesnej myśli filozoficznej. Termin pozytywizm prawniczy oznacza doktrynę dopuszczającą jedynie badanie norm obowiązującego prawa przez ich interpretowanie i systematyzowanie. Pozytywizm prawniczy był metodą badawczą /formalnodogmatyczną/ stosowaną w jurysprudencji, ale jednocześnie wyrażał określone stanowisko filozoficzne. W obrębie doktryny pozytywizmu prawniczego wyróżniamy dwa nurty: angielski
i kontynentalny. Pierwszy nawiązywał do poglądów Tomasz Hobbes`a. Drugi zapoczątkowany został przez Karla Bergbohma w Niemczech. Ponadto możemy wyróżnić:

- pozytywizm prawniczy w wąskim tego słowa znaczeniu - uznaje dosłowne brzmienie tekstu jako wiążące - uwzględniając lub też nie inne metody wykładni, oraz

- pozytywizm prawniczy w szerszym znaczeniu jako myślenie związane z panującym systemem politycznym.

Prekursorem nowożytnego pozytywizmu prawniczego był Marsyliusz z Padwy.

Pozytywizm prawniczy charakteryzuje: prawo nakazem racjonalnego działania; kult prawa; prawo = rozkaz państwa, ustanowione prawo staje ponad twórcami i stabilizuje ład; prawo to zespół norm ustanowionych przez suwerenną organizację państwową, normy te muszą odpowiadać normom moralnym, religijnym i obyczajowym.

33. Doktryna anarchokolektywizmu.

Anarchizm kolektywistyczny (anarchokolektywizm) - anarchistyczna doktryna polityczna i ekonomiczna, której twórcą był Michał Bakunin. Anarchokolektywizm dąży do obalenia państwa i prywatnej własności środków produkcji, które mają zostać przejęte i demokratycznie zarządzane przez pracowników. Pracownicy będą wynagradzani
w zależności od wkładu pracy wniesionego do procesu produkcji. Rozwinął anarchistyczną krytykę państwa, nawołując do przeprowadzenia rewolucji społecznej, której celem byłaby jego likwidacja i urzeczywistnienie ideału społeczeństwa bezpaństwowego.

34. Naród i państwo w polskiej myśli nacjonalistycznej do 1939 r.

35. Doktryna sanacji.

Sanacja (z łacińskiego sanatio - "uzdrowienie"), obóz polityczny sprawujący rządy w Polsce od przewrotu majowego 1926 do września 1939. Program działania obozu zakładał odnowę moralną i uzdrowienie życia publicznego państwa. Sanacja wprowadziła rządy autorytarne, zwalczała komunizm, głosiła tezy o kryzysie demokracji, konieczności silnych rządów i likwidacji partii opozycyjnych. Dzięki noweli do konstytucji z sierpnia 1926 oraz wprowadzeniu w kwietniu 1935 nowej ustawy zasadniczej ograniczono rolę sejmu na korzyść prezydenta i rządu. Główną organizacją polityczną reprezentującą nurt sanacyjny był działający w latach 1928-1935 Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), a po 1937 Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). Najliczniejszą grupę działaczy stanowili wojskowi, stąd władze sanacyjne określano także "rządami pułkowników". Do głównych przedstawicieli sanacji należeli m.in.: J. Beck, J. i W. Jędrzejewiczowie, B. Miedziński, A. Prystor, E. Rydz-Śmigły, W. Sławek, K. Świtalski.

36. Liberalizm radykalny Roberta Nozicka.

Robert Nozick w pracy „Anarchia, państwo i utopia” przedstawił koncepcję państwa minimalnego. Potwierdzając kalatolg wolności liberalizmu klasycznego, usiłował rozstrzygnąć moralne dylematy wynikające z konieczności ich zabezpieczenia za pomocą przymusu, którego nie jest w stanie uniknąć żadne państwo, nawet najbardziej minimalne. Dążąc do zminimalizowania funkcji państwa, ogranicza je do ochrony interesu prywatnego. Państwo posiadające legitymacje moralną otwiera możliwości rozwijania porządku politycznego, opartego na współistnieniu
w ramach jednego państwa wielu odmiennych struktur odzwierciedlających osobiste wizje ustrojowe jednostek.
W liberaliźmie Nozicka ma miejsce realizm i utopizm.

37. Socjalizm z katedry.

Są to poglądy wyrażanych przez reprezentujących różne kierunki polityczne, na ogół konserwatywnych historyków, prawników i ekonomistów niemieckich, których łączyła niechęć do idei liberalizmu.

38. Anarchokomunizm.

Anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm, komunizm wolnościowy) - jeden z nurtów anarchizmu. To doktryna polityczna zakładająca, że po likwidacji kapitalizmu i państwa ludzie powinni połączyć się w komunistyczne wspólnoty, kooperujące ze sobą na zasadach federacji, równocześnie nie pozbawiające jednostek wolności osobiste
w sobie solidaryzm i altruizm. Anarchokolektywizm jest doktryną współżycia kolektywnego w ramach społeczeństwa bezpaństwowego. Kolektywy tworzące społeczeństwo i prawo jawią się jako wspólne dobro jednostek realizujących w nim swoja wolność. Doktrynalne podstawy anarchizmu kolektywistycznego zostały sformułowane przez M. Bakunina. Krytykował on wszelkie państwo i tworzone przez nie prawo jako sztuczne instytucje przemocy, ograniczające wolność jednostki. Pragnął wolności absolutnej niczym nieograniczonej. Dążył do jak najszybszego natychmiastowego zniesienia państwa, prawa i zrealizowania kolektywistycznego społeczeństwa anarchistycznego. Ideał bezpaństwowego, kolektywistycznego społeczeństwa anarchistycznego pojmował jako luxny związek produkcyjnych kolektywów robotniczych w mieście, a na wsi zrzeszeń chłopskich. Odrzucał formę własności prywatnej środków proukcji i dziedziczenie własności. Opowiada się za egalitaryzmem oraz zniesieniem hierarchii społecznej i podziałów klasowych oraz własności prywatnej środków produkcji. Ponieważ podstawowym prawem każdego człowieka jest wg wolnościowych komunistów prawo do życia, priorytetem jest zapewnienie wszystkim podstawowych dóbr konsumpcyjnych (od żywności po mieszkanie), a w dalszej kolejności luksusowych. Według anarchokomunistów państwa nie można wykorzystać do przeprowadzenia przemian społecznych. Istnienia państwa nie da się pogodzić z wolnością i równością. Państwo niszczy indywidualność i solidarność międzyludzką oraz tłumi inicjatywę indywidualną i zbiorową. Skupia władzę nad społeczeństwem oraz funkcje życia społecznego w rękach rządzącej mniejszości oraz jest zinstytucjonalizowaną przemocą klasy panującej nad robotnikami. Państwo powinno zostać zastąpione przez federacje swobodnie stowarzyszających się grup producentów i konsumentów. Zarządzaniem produkcją w zdecentralizowanej gospodarce powinny zajmować się samorządne grupy pracowników, poczynając od komitetów zakładowych, wybieranych przez pracujących w nich ludzi, przez federacje lokalne, po krajowe i międzynarodowe, w zależności od potrzeb.

39. Psychologiczna teoria prawa Leona Petrażyckiego.

Leon Petrażycki /1867-1931/, twórca psychologicznej teorii prawa. Ważniejsze prace: Nauka o pożytkach, Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, Wstęp do nauki prawa i moralności, O ideale społecznym
i odrodzeniu prawa. Petrażycki przedstawiając swoją teorię prawa i moralności (oba te zjawiska zaliczał bowiem do jednego, szczególnego typu emocji), starał się najpierw sprostować wady ówczesnej psychologii, gdyż, jak twierdził dopóki one istnieją nie jest możliwe zbudowanie powyższych teorii. Zdaniem Petrażyckiego takie pojmowanie psychologii jest wadliwe, bo poznanie, uczucie i wola są tylko pewnym działem zjawisk psychicznych. Istnieje bowiem wiele zjawisk, które nie mieszczą się w tej trójdzielnej klasyfikacji, albo nie są znane językowi potocznemu przez co nie zna i nie bada ich psychologia. Petrażycki przyjmuje następujący podział elementów życia psychicznego:

1. dwustronne, bierno-czynne - emocje (impulsje);

2. jednostronne, które dzieli na:

a) jednostronne bierne, przeżycia poznawcze i uczuciowe,

b) jednostronne czynne, przeżycia woli.

Według Petrażyckiego dzięki swojemu dwoistemu charakterowi, podrażnieniowopopędowemu, emocje stanowią odpowiednik dwoistej, dośrodkowo-odśrodkowej budowy anatomicznej systemu nerwowego oraz dwoistej, podrażnieniowo-motorycznej funkcji fizjologicznej organizmu, skutkiem czego są prototypem wszelkiego życia psychicznego, które posiada charakter dwoisty, bierno-czynny. Natomiast elementy życia psychicznego
o charakterze jednostronnym biernym lub czynnym są wytworem ewolucji i zróżnicowania emocji. Błędne jest zdaniem Petrażyckiego tworzenie przez psychologię elementów o charakterze jednostronnym. Emocje są elementem o charakterze trudno dostrzegalnym i nawet, gdyby poszukiwać ich introspekcyjnie według schematu pati-movere (doznanie i popęd, strona bierna i czynna), nie poznalibyśmy ich wszystkich. Cechami, które charakteryzują emocje są wrażliwość i elastyczność na pewne sytuacje i okoliczności. Jednym ze środków diagnostyki emocji, który przedstawia Petrażycki jest metoda przeciwdziałania, polegająca na wywołaniu wzmagania się napięcia emocji, przeszkadzając ich zaspokojeniu, nie stosując się do ich żądań i nakazów i działając wbrew ich zakazom. Petrażycki określił prawo, państwo i procesy społeczne jako subiektywne zjawiska psychiczne, wywodzące się z przejawów intelektualno-emocjonalnych. Traktując prawo jako rodzaj przeżycia etycznego dokonał jego klasyfikacji na: prawo pozytywne (zewnętrzne, jednolite dla wszystkich), prawo intuicyjne (tożsame ze sprawiedliwością, subiektywne, zmienne), prawo służby społecznej (prawo centralizacji, publiczne-działające na rzecz grupy społecznej), prawo wolne od służby społecznej (prawo decentralizacji, prywatne - działające na rzecz jednostki).

40. Papiestwo wobec kapitalizmu- 1891-1991.

W encyklice Laborem exercens Jana Pawła II własność została sprowadzona do roli służebnej wobec pracy. Własność jest „instrumentem”, zaś praca „przyczyną sprawczą”. Praca dominuje nad kapitałem tak, jak człowiek ma niewątpliwą wyższość nad rzeczą. Dlatego groźne są sytuacje, w których kapitał góruje nad pracą. Doświadczenie ustrojów komunistycznych każe Janowi Pawłowi II ostrzegać przed sytuacją, kiedy własność prywatna przechodzi
w ręce innej niż pierwotni właściciele, wąskiej grupy osób, które dysponują własnością rzekomo w imieniu całego społeczeństwa, a w istocie dla własnych celów. Jednocześnie pozytywnie wypowiadał się papież o tak zwanym pracodawcy pośrednim, funkcjonującym w praktyce państw i międzynarodowych organizacjach gospodarczych, regulującym stosunki zatrudnienia, płacy i pracy. Przedstawiając troskę Kościoła o sprawy społeczne papież potwierdza naukę swoich poprzedników i prezentuje definicję katolickiej nauki społecznej kościoła, aby nieporozumienia i wskazać na różnice pomiędzy nauczaniem Kościoła katolickiego a stanowiskiem prezentowanym przez socjalizm czy kapitalizm. Zdaniem J.P.II katolicka nauka społeczna nie jest żadną trzecią drogą pomiędzy „liberalnym kapitalizmem a marksistowskim kolektywizmem”. Nie jest ona żadna ideologią, lecz etyczną refleksją nad sytuacją człowieka w społeczeństwie, dokonaną w świetle wiary i tradycji Kościoła, a jej celem jest ukierowanie chrześcijańskiego postępowania zgodnie z nakazem Ewangelii. Opowiadając się za prawem każdego człowieka do udziału w użytkowaniu dóbr materialnych J.P.II stwierdził, że wolny rynek jest „najbardziej skutecznym sposobem wykorzystywania zasobów i zaspokajania potrzeb”. Opowiedział się za kapitalizmem, który określił „ekonomią przedsiębiorczości., ekonomią rynku, lub wolną ekonomią”. Popierając solidarnościowy model społeczeństwa wskazywał, że zadaniem państwa jest troska o dobro wspólne, w taki sposób, aby przyczyniało się do powiększenia wartości moralnych i sprzyjało rozwojowi godności. Papież po analizie przyczyn upadku komunizmu wyrażał przekonanie, że jego konsekwencją będzie spotkanie pomiędzy Kościołem a ruchem robotniczym, tworzące pomiędzy nimi relacje o charakterze etycznym. Ponieważ zagrożenie powrotem ustroju komunistycznego nie minęło, postuluje papież umocnienie międzynarodowych struktur strzegących pokoju światowego i praw jednostki, a także współdziałających w odbudowie zniszczonych gospodarek tych państw, dla których dopiero na progu lat 90. rozpoczął się faktycznie okres powojennej rekonstrukcji. Powinien mu towarzyszy c również proces odnowy moralnej. Istotnym element encykliki Centessimus annus stanowi wyliczenie niebezpieczeństw, jakie mogą spotkać jednostkę w postkomunistycznej rzeczywistości. Na czoło wybija się zjawisko tzw. konsumizmu, będącego wynikiem zachłyśnięcia się możliwościami korzystania z dóbr materialnych, jakie oferuje gospodarka kapitalistyczna. Obszerne fragmenty encykliki poświęcone zostały kwestią gospodarczym, rozpatrywanym w kontekście rozważań na temat właśności i niesprawiedliwego podziału dóbr. J.P.II, obwiniając komunizm o degradację wielu […] obszarów życia obywateli, odnalazł jednak w tym systemie po raz pierwszy w nauczaniu społecznym Kościoła, pewne pozytywy, wskazując na jego walkę z bezrobociem, troskę o ubogich.

41. Polski liberalizm do 1918 r.

42. Dmowski-Piłsudski dwie koncepcje Polski.

Na początku XX wieku, gdy Polska jeszcze marzyła o „wybiciu się na niepodległość”, starły się ze sobą dwie koncepcje wizji przyszłego wolnego państwa stworzone przez dwóch wielkich Polaków - Józefa Piłsudskiego
i Romana Dmowskiego. Myśl pierwszego z nich oparta była na romantycznych wspomnieniach o Pierwszej Rzeczpospolitej - kraju wielu narodów, oraz wierze w możliwość wywalczenia niepodległej Polski orężem. Jej podstawę stanowiła historia i tradycja. Druga koncepcja państwa była chłodną kalkulacją, trzeźwą oceną sytuacji, odwołaniem do więzów etnicznych i nowej formuły narodu. Dmowski przed I Wojną Światową przyszłość naszego kraju i nadzieję na autonomię widział w sojuszu z Rosją, angażując się po stronie ruchu neoslawistycznego. Jego wizja odbudowanej już Polski opierała się na asymilacji narodowej. Będąc pragmatykiem, twierdził że koncepcja Rzeczpospolitej jako federacji złożonej z wielu egzystujących obok siebie narodów, jest po 123 latach niewoli nierealna. Dostrzegał świadomość własnej tożsamości Litwinów, Ukraińców, Białorusinów i Żydów oraz ich tendencje separatystyczne mogące w przyszłości zagrozić jedności młodego i słabego jeszcze państwa polskiego. Dlatego też nie chciał dla Polski granic szeroko rozciągających się na wschód ani nie widział miejsca dla mniejszości narodowych w odbudowanym kraju - zakładał polonizację ludności znajdującej się w granicach RP. Dmowski opowiadał się za państwem narodowym, gdzie większość obywateli będzie mówiła po polsku i wyznawała katolicyzm. Z jego publikacji wywodzi się idea Polski jako wielkiego państwa katolickiego narodu polskiego.

43. Prawo natury w XX w.

Prawo natury tzw. nurt prawnonaturalny odrodził się w XXw. i łączy się z twórczością rudolfa Stammlera. Przedstawił on koncepcje prawa natury o zmiennej treści. Zamiast terminu „prawo natury” używał częściej „prawo słuszne”. Twierdził, że prawo jest nieozowną formą stosunków w społeczeństwie. Drugie, dynamiczne odrodzenie prawa natury nastąpiło po II wojnie światowej. Przedstawicielami byli m.in. Gustaw Radbruch i Lon Luvois Fuller. Radbruch przedstawił teorię ustawowego bezprawia. Uważał, że między celami prawa - sprawiedliwość, dobro powszechne
i pewnośc prawa zachodzi sprzeczność. Stawiał więc pewność prawa na pierwszym miejscu. Fuller zaproponował odróżnienie formalnego i materialnego prawa natury. Za zasady formalnego prawa natury uznał: ogólność prawa, jego ogłaszanie, niedopuszczalność wydawania prawa z mocą wsteczną, jasność, niesprzeczność, niemożliwość wydania prawa „domagającego się niemożliwości” oraz trwałość w czasie. Materialnym prawem natury jest zasada stanowiąca o celu prawa. Współczesne „miękkie” prawnicze koncepcje prawa natury prezentują m.in. Hart, Josef Esser, Ronald Dworkin (sprowadza prawo do nakazów i sankcji).

44. Krytyka demokracji w XX w.

45. Polski konserwatyzm w drugiej połowie XIX w. 0x01 graphic