( „Psychologia i życie” Zimbardo i Ruch, część V, od str. 393)
Osobowość - to konstrukcja teoretyczna, która służy wyjaśnianiu zachowań:
stałych (powtarzających się w różnych warunkach)
zindywidualizowanych (przejawiających się każdemu indywidualnie)
Wyjaśnienie to umożliwia przewidywanie i kształtowanie zachowań innych ludzi.
Potoczne koncepcje osobowości
Umożliwiają sprawną orientację społeczną w konkretnych sytuacjach.
Stanowią opis powtarzających się zachowań; X jest pracowity bo zwykle podejmuje zadania i wykonuje je starannie.
Prawdopodobne źródło pierwszych teorii, które osobowość wiążą jako zbiór cech
Osobowość bywa także terminem wartościującym; X to ma osobowość, to jest „ktoś”.
Zachowanie innych jest spostrzegane jako bardziej stabilne od naszego własnego.
Psychologiczne teorie osobowości
Przykłady teorii osobowości powstałych dla różnych celów |
||
Ulżenie w cierpieniu pacjentom - teoria dynamiczna Z. Freuda |
Stworzenie uniwersalnej teorii osobowości - teoria cech Allporta i Caltela |
Zapewnienie możliwości twórczych jednostce - teoria samorealizacji Rogersa i Maslowa |
Z. Freud - najstarsza teoria osobowości; teoria dynamiczna - osobowość jest organizacją sił dynamizujacych zachowanie (dążenia, popędy, potrzeby społeczne). Popęd seksualny, tj. Instynkt życia (Libido) i popęd agresji, tj. instynkt śmierci (Id) są w konflikcie z normami społecznymi, które prezentuje Superego. Konflikt ten jest źródłem wszelkich zachowań, których ostateczny kształt nadaje racjonalne Ego.
Teoria cech - jedna z najstarszych prób akademickiego wyjaśniania stałości zachowań. Cattel wydzielił listę cech indywidualnych:
cechy powierzchniowe (ściśle związane z zachowaniem)
cechy źródłowe (wydzielające na podstawie analizy czynnikowej wyłaniającej powiązane cechy powierzchniowe. Analiza czynnikowa prowadzi do wyłonienia nieskorelowanych cech, których sens oraz nazwa nie są jednoznaczne, które stanowią bardziej abstrakcyjną wersję opisu).
Teoria samorealizacji (Maslow) - koncepcja motywacji (hierarchii potrzeb); zaburzenia zachowania prowadza do zachowań trudnych. Teoria realizacji („Ja” Rogersa) - znaczne pojęcie własnej osoby (self concept) w regulacji zachowania się. Pojęcie to rozwija się w efekcie konfliktu popędu do samorealizacji i potrzeby pozytywnej samooceny (własnej wartości). Samorealizacja - stan trudny do zdefiniowania - Maslow opisywał swoje badania na podstawie osób, które uznał za samorealizujące się.
Kryteria samorealizacji Maslowa
- Adekwatne spostrzeganie otoczenia
- Spontaniczność i wysoka twórczość
- Akceptacja siebie oraz innych (tolerancja)
- Koncentracja na zadaniu
- Niezależność (ale nie nonkonformizm)
- Zdolność do dobrych kontaktów społecznych
- Potrzeba intymności
- Codzienne doznawanie satysfakcji
Współczesne teorie osobowości
„Big five” („Wielka Piątka”) Christal, Norman
Ekstrawersja: bierny - aktywny; cichy - rozmowny; wyhamowany - impulsywny; są to tzw. wymiary osobowości.
Uprzejmość (zgodliwość): egotyczny - nie-egotyczny; nieprzyjazny - przyjazny; delikatny - niedelikatny.
Sumienność: rzetelny - nierzetelny; lekkomyślny - poważny; chaotyczny - zorganizowany.
Stabilność: nerwowy - spokojny; emocjonalny - nie-emocjonalny; napięty - zrelaksowany.
Otwartość intelektualno - kulturowa: twórczy, ciekawy.
Poznawczo - doświadczeniowa teoria „Ja” - Epsteina
System doświadczeniowy: filogenetycznie starszy; emocjonalny; pamięć polega na wytwarzaniu związków kojarzeniowych; doświadczany biernie i przed świadomie (jesteśmy porywani przez emocje).
System racjonalny: filogenetycznie młodszy; logiczny, analityczny; pamięć abstrakcyjna; powiązania przyczynowo - skutkowe; doświadczany aktywnie i świadomie (pozostajemy pod kontrolą naszych myśli).
SPOJRZENIE NA OSOBOWOŚĆ JAKO SYSTEM REGULACYJNY:
Wśród podsystemów osobowości wyróżnia się:
mechanizmy popędowo - emocjonalne związane z zachowaniem reaktywnym oraz pamięcią związków S-R.
mechanizmy poznawcze związane z zachowaniem celowym i pamięcią semantyczną.
Treściowe składniki osobowości - te, które decydują o znaczeniach, jakie ma dla podmiotu otoczenie (ludzie, zdarzenia, przedmioty) i on sam.
Nadawanie znaczeń wartościujących
Wrodzony mechanizm powstawania reakcji afektywnych (do i od obiektów otoczenia).
są to reakcje na kontekst zmysłowy, zależny od biologicznych standardów regulacji, ale nie tylko.
Reakcje uwarunkowane czyli przeniesienie znaczenia na sytuację o podobnych cechach zmysłowych.
b) Przyswajanie zasad wartościowania od otoczenia społecznego.
przez naśladownictwo
przez warunkowanie instrumentalne; nagradzanie i karanie zachowań
przekazywanie wiedzy o normach społecznych
Nadawanie znaczeń diagnozujących
Są to znaczenia opisowe, deskryptywne, nierozerwalnie związane z wartościowaniem.
Zachodzą przede wszystkim dzięki pamięci deklaratywnej dotyczącej dwóch podstawowych kategorii.:
JA
OTOCZENIE
Informacje dotyczące otoczenia są ważniejsze dla przewidywania zachowań inteligentnych, niż np. zaburzonych. Dla klinicystów ważniejsza jest „struktura JA”, a więc informacje dotyczące samego podmiotu, które ściślej determinują zaburzenia.
Informacje o otoczeniu
Reprezentacja otoczenia sensu stricte pojawia się w systemie abstrakcyjnym. W systemie zachowań reaktywnych, „popędowo - aktywnych” poznanie zachodzi łącznie z działaniem, a wiedza może mieć charakter obrazowy, np. czuciowy,.
W systemie młodszym filogenetycznie, pośredniej regulacji zachowania, wiedza o otoczeniu stanowi ważny obszar pamięci semantycznej, kategorialnej. Są to już pojęcia, choć mogą być konkretne i niekoniecznie posiadać nazwy.
Pamięć semantyczna zawiera informacje o normalnych i idealnych właściwościach obiektów (rzeczy, osób) funkcji jakie one pełnią i w jakich powstają związkach z innymi obiektami. Wiedza ta zwykle oparta jest na słowach i zdaniach opisowych.
Struktura JA (obraz samego siebie)
Aspekt opisowy struktury JA (obrazu samego siebie) to samowiedza. Kształtuje się ona na podstawie doznań uświadamianych w trakcie zachowań reaktywnych i obserwacji własnego zachowania. Samowiedza zawiera:
JA realne
Wiedza o tym kim jesteśmy i jakimi jesteśmy
JA idealne
Obraz tego kim chcielibyśmy być, ewent. kim nie chcielibyśmy być
Aspekt oceniający obrazu samego siebie związany jest z samooceną.
Wyróżniamy samoocenę ogólną (globalną) i samooceny cząstkowe (szczegółowe), które dotyczą określonych aspektów własnej osoby (fizycznych, psychicznych, społecznych, itd.). Samoocena może być wysoka, niska, itd. Ponadto może być w różnym stopniu adekwatna i realistyczna, co oznacza, że może być ona również. zawyżona lub zaniżona w stosunku do stanu rzeczywistego możliwości i zdolności osoby oraz tego jak jej cechy mogą być spostrzegane i oceniane przez innych
Najważniejsze składniki struktury JA, pełniące określone funkcje, to:
poczucie tożsamości - przekonanie o własnej ciągłości w czasie, stałości i
granicach, a także o tym, co nas identyfikuje, odróżnia od innych.
samoakceptacja - przekonanie o własnej wartości i w razie konieczności - obrona jej.
poczucie kontroli - przekonanie o możliwościach wpływania na zdarzenia, a przynajmniej przewidywania ich.
poczucie sprawstwa - przyczynowa i moralna odpowiedzialność za swoje
zachowanie.