43. Dziennik w literaturze polskiej XX wieku.

Najlepszą definicją jest definicja z leksykonu, dlatego ją przedstawię:

Postać dziennika i jej modyfikacje zdominowały autobiograficzny nurt prozy, wchłaniając charakterystyczne niegdyś również dla gawędy, pamiętnika i wspomnienia formy narracji. Porządek kompozycyjny dziennika respektuje w mniejszym lub większym stopniu chronologię, a zapisy dokonywane są na bieżąco przez autora, który występuje zarazem w roli narratora swej opowieści. Tożsamość autora i narratora zakłada w dzienniku autentyzm relacji i nieobecność fikcji. Jednak w II połowie stulecia reguła ta została podważona, a element kompozycji, podporządkowanej przede wszystkim wymogom artystycznym, pozwolił na odejście od realizmu i wprowadzenie pierwiastka kreatywnego zarówno do świata przedstawionego, jak i do obrazu narratora i autora. W XIX wieku pisarze prowadzili dzienniki, w których niejednokrotnie drobiazgowo notowali powszednie zdarzenia, przeżycia, przemyślenia, refleksje z lektur i doświadczeń artystycznych. Dziennik spełniał więc funkcję przedłużającego pamięć brulionu pisarskiego. Jednak nie mniej ważna była też funkcja ekspresywna- autor mógł wypowiedzieć takie opinie, na które wygłoszenie nie pozwalały mu względy społeczne, oraz opisać fakty w sposób, który uniemożliwiłyby mu obowiązujące w utworach przeznaczonych do druku konwencje literackie. Do najważniejszych dziel tego gatunku należą obszerne Dziennki Stefana Żeromskiego, Marii Dąbrowskiej, stanowiące szczególnie ważny dokument II wojny światowej Dzienniki Zofii Nałkowskiej i Notatki 1939-1945 Jarosława Iwaszkiewicza. Ważnym źródłem wiedzy o autorach, a przede wszystkim o epoce, mogą być Dzienniki Stefana Kisielewskiego, Mój wiek Aleksandra Wata, Dziennik Jana Lechonia. Z kolei Szkice piórkiem Andrzeja Bobkowskiego, Gra z cieniem i Z dnia na dzień Jerzego Andrzejewskiego, Dziennik pisany nocą Gustawa Herlinga- Grudzińskiego , na czele z Dziennikiem Witolda Gombrowicza, reprezentują współczesną odmianę gatunku, która wchłonęła elementy gatunków pokrewnych- wśród nich esej i stała się nośną formą artystycznej wypowiedzi, adresowanej do współczesnego autorowi czytelnika i publikowanej. Odmiana ta, w najpełniejszej postaci stworzona przez Gombrowicza, stanowi wzór i inspirację dla podobnych przedsięwzięć pisarskich, jak np., Miesiące Kazimierza Brandysa czy rozpoczęty przez Kalendarz i klepsydrę cykl Tadeusza Konwickiego. Do cech gatunkowych dziennika zasadniczo nawiązują również niektóre dzieła eseistyczne (Rok myśliwego Czesława Miłosza lub fabularne Mirona Białoszewskiego Pamiętnik z powstania warszawskiego. Dziennik, podobnie jak pamiętnik, list, wspomnienie, należy do odmiany pisarstwa określanej jako literatura dokumentu osobistego (termin Romana Zimanda).

Streszczenie rozdziału „Dzienniki intelektualne” Marii Danilewicz Zielińskiej.

Dziennik jest emanacją tradycyjnych dzienników rejestrujących w ciągłym porządku chronologicznym wydarzenia z życia autora, komentarze do lektury itp.

-geneza- od Goncourtów po Gide'a; a potrzeba sformułowania na piśmie gnębiących autora problemów, szczególnie gdy jest odseparowany od „środowisk”; również obawa o poziom własnego warsztatu pisarskiego

- na szczeblu najwyższym dziennik odrywa się od biografii autora, w ujęciu tradycyjnym nie jest gatunkiem martwym, stąd lawina wspomnień wojennych (np., Lwa Sapiehy „Wojna z wysokości siodła” 1965)

ANDRZEJ BOBKOWSKI - „Szkice piórkiem”. Francja 1940-1944, wydane w 1957, autor po 45 opuścił Europę nie tylko dla chleba, ale na znak protestu przeciwko powojennemu układowi spraw i utraty wiarę w Europę,

- góruje tu tematyka literacka, postawa antykomunistyczna przechodzi w antyrosyjską

JERZY STEMPOWSKI- „Dziennik podróży do Austrii i Niemiec 9 listopad- grudzień 1945” wydany pod pseudonimem Pawła Mostowca, Rzym, 1946, autor nie przestając poczuwać się do polskości, zajmuje stanowisko widza, nie uczestnika, Stempowski w jesieni 1939 przedostał się na Węgry, wiosną 1940 przez Jugosławię i Włochy do Berna i został tam do śmierci

- przedłużeniem „Dziennika” są dalsze dzienniki podróży do Włoch (1947,58,63), Holandii (1962), Jugosławii (1965), i kilkakrotne powroty do Niemiec pomiędzy 1948 a 63

- „Eseje dla Kasandry” 1961 tom jego pism zebranych, obfitujących w rozważania futurologiczne

- dzienniki podróży przerodziły się w „Notatnik nieśpiesznego przechodnia” drukowany w „Kulturze” w latach 1954-69 na plan pierwszy wysuwa dziennik lektury obejmującej zarówno książki emigracyjne, jak i krajowe, polskie i obcojęzyczne

- przedwojennym tytułem do sławy Stempowskiego były rozprawy: „Pan Jowielski i jego spadkobiercy” 1929, gdzie dał wyraz swym poglądom krytycznym na dyktaturę Piłsudskiego i „Polacy w powieściach Dostojewskiego” w słynnym eseju „Chimera jako zwierzę pociągowe”1933 doszukiwał się genezy futuryzmu w starożytności

-szkice i eseje są dziś w 2 tomach: „Eseje dla Kasandry”1961 i „Od Berdyczowa do Rzymu”1971

- typ prozy rzeczowej, beznamiętnej, zwięzłej i przejrzystej, według Miłosza Stempowski i Vincent „staroszlachecką gawędę sprzęgli z humanistyczną erudycją, otrzymując to, co zwykło się nazywać esejem”

STANISŁAW VINCENZ (1888-1971) w jego esejach przeplatają się zasadnicze wątki twórczości, pasterstwo, chasydyzm, Dante- poeta wygnaniec, obejmują 2 tomy : „Po stronie pamięci”1965 i „Dialogi z Sowietami” 1966, uznany za „odnowiciela” i „lekarza dusz”

ZYGMUNT HAUPT (1907-75), malarz, architekt, pisarz, wypracował wysoce indywidualną formę eseju krajoznawczego, eseje zebrane w tomie „Pierścień z papieru” 1963 układają się w autobiografię autora i równocześnie obdarzone są absolutna niezależnością i od osoby autora, i od całości tomu

- pisał na marginesie pracy zawodowej i twórczości malarskiej, od niechcenia, o rodzinnym skrawku Podola, bliskich mu okolicach Małopolski

BOLESŁAW MICIŃSKI- filozof, eseista, w eseju widział zespolenie filozofii ze sztuką

JÓZEF CZAPSKI - „Oko”- artykuły układające się w spowiedź twórcy o racjach i etapach pracy malarskiej i krytycznej

TYMON TERLECKI- „Tymon straszliwy”, pola działalności: radiowe, imprezowe, wydawnicze

- organizator dyskusji „okrągłego stołu w Rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa, proponował tematy i dobierał zespoły dyskutantów

- organizator imprez Związku Pisarzy, którego był długo prezesem

- patronuje zbiorowym przedsięwzięciom pisarskim, w okresie wojny, gdy funkcjonował jako kapitan- redaktor „Polski Walczącej” miał duży wkład w doprowadzeniu do finału książki zbiorowej „Wielka Brytania- kraj- ustrój- kultura”1943, przystąpił też z Janem Hulewiczem do gromadzenia materiałów do zbiorów życiorysów i wspomnień wydanego w 2 tomach „Straty kultury polskiej”1945

- dzięki niemu powstała książka „żywych”

- największe przedsięwzięcie to „Literatura polska na Obczyźnie 1940-1960”

- to wielki żałobnik Emigracji, jest niejako honorowym wykonawcą testamentów tych, którzy odeszli, (Pawlikowska, Naglerowa, Lechoń, Wierzyński)

GUSTAW HERLING-GRUDZIŃSKI po wydaniu „Innego świata” (ang. 51, Pol 53) długa przerwa, dopiero w „Kulturze” z 1958 ukazuje się nowela „Wieża”, ukazując autora w roli dojrzałego pisarza

- „Wieża”- relacja autora z samotnego pobytu na wsi, jego dom był siedzibą starca, akcja w 1945, parę miesięcy po zgonie starca, została po nim stara książeczka zawierająca opowieść „O trędowatym z Aosty” , powolny tok prozy, świadoma archaizacja języka i akcesoriów opowieści

- współpraca z „Kulturą” , „Dziennik pisany nocą”- dziennik intelektualny, spotkania z teraźniejszością polską i włoską, komentarze lektury, interpretacje wydarzeń politycznych w Rosji i krajach sowieckich

[ reszta z tego rozdziału jest o esejach]

---