FONETYKA

Fonetyka jest nauką o głoskach- dźwiękach mowy. Jest to dział językoznawstwa, który bada dźwięki w potoku mowy- ich właściwości, łączliwość oraz pozycyjne przekształcenia.

Do czego nam potrzebna fonetyka?

Fonetyka ma zastosowanie w:

1. Uczeniu poprawnej wymowy:

* usuwanie zaburzeń mowy wieku dziecięcego, szczególnie w przedszkolach i pierwszych klasach szkoły podstawowej

* usuwanie dialektycznych właściwości fonetycznych w odmianie ogólnej języka

2. Nauczaniu języków obcych.

3. Nauce mówienia ludzi głuchych i porozumiewania się głuchoniemych

4. Ustalaniu niektórych zasad ortografii (zwłaszcza w przypadku ustalania pisowni wyrazów zapożyczonych, szczególnie nazw własnych Rousseau- Russo, czy też wyrazów pospolitych: jazz- dżez).

5. Konstruowaniu komputerów reagujących na głos ludzki oraz mogących syntetyzować mowę ludzką.

6. Kształceniu artystów.

7. Fonetyka jest podstawą innych działów gramatyki: fonologii, morfologii.

8. Znajduje też wykorzystanie w badaniach literaturoznawczych- dźwięki mowy i ich kombinacje jako środki stylistyczne, prozodia.

METODY BADAŃ W FONETYCE

1. Metody akustyczne- badają akustyczne właściwości dźwięków.

2. Metody somatyczne- rejestrują ruchy organów mowy.

a) metoda kimograficzna- służy do badania udziału wiązadeł głosowych w wytwarzaniu dźwięku, dzięki czemu można rozróżnić głoski dźwięczne od bezdźwięcznych oraz ustalać względny czas ich trwania (względem siebie) rezonansu ustnego i nosowego poszczególnych głosek.

b) metoda laryngoskopowa

Przyrząd: laryngoskop, stroboskop

Obserwacja pracy krtani przy wytwarzaniu dźwięków mowy

c)Metoda palatograficzna

Przyrząd: cienki futerał nakładany na podniebienie twarde, dziąsła i przednie górne zęby oraz substancja kolorująca (talk, czekolada)

Badanie ruchów języka i jego kontaktu z podniebieniem twardym w procesie artykulacji głosek.

d) metoda labiograficzna

Przyrząd: okopcona kartka papieru lub szminka i kartka, lub aparat fotograficzny

Badanie ruchów (układu) warg w procesie wytwarzania dźwięków mowy.

e) metoda rentgenograficzna

Przyrząd: rentgen

Równoczesne badanie ruchów różnych narządów mowy. Statyczne obrazy głosek powstałe w wyniku badania nazywa się przekrojami rentgenowskimi.

W fonetyce akustycznej wykorzystuje się: sonografy, spektografy, oscylografy, tomografy.

W fonetyce audytywnej - audiometr .

DZIAŁY FONETYKI

Fonetykę możemy podzielić na następujące działy:

Fonetyka akustyczna ma za cel badanie dźwięków mowy w postaci fali akustycznej. W gruncie rzeczy jest to dział fizyki.
Fonetyka artykulacyjna analizuje generowanie dźwięków mowy w narządach mowy człowieka.
Fonetykę percepcyjna wskazuje na właściwości fal głosowych w procesie słyszenia mowy. Dzieli się dalej na: fonetykę audytywną (bada wrażenia słuchowe) i fonetykę wizualną (bada ruchy widocznych narządów mowy).

Można też fonetykę podzielić wg innego kryterium:

Fonetyka opisowa- zajmuje się badaniem i opisem dźwięków mowy w aspekcie synchronicznym, opisuje głoski i ich połączenia w jednym momencie czasowym, nie badając procesów, które do tego stadium doprowadziły.

Fonetyka historyczna- jest nauką diachroniczną. Zestawia ze sobą różne stadia rozwojowe i na tej podstawie formułuje wnioski na temat kształtowania się współczesnej postaci języka.

Fonetyka eksperymentalna- wykorzystuje wiele urządzeń technicznych, pozwalających scharakteryzować jednostki foniczne dzięki wynikom przeprowadzonych pomiarów, które są typowe dla nauk przyrodniczych.

ALFABET FONETYCZNY

Alfabet, którym posługujemy się w transkrypcji fonetycznej, jest powszechnie stosowany w badaniach języków słowiańskich. Istnieje też transkrypcja międzynarodowa, jest ona jednak bardzo trudna, poza tym większość opracowań w polskiej tradycji badań fonetycznych jest wg słowiańskiej. Z międzynarodowego systemu API przyjęty zostanie sposób oznaczania nosówek.

[ł] - [łapa] (ł przedniojęzykowozębowe)

• ZNAKI DIAKRYTYCZNE

BUDOWA NARZĄDÓW MOWY

W budowie aparatu mowy można wyróżnić trzy grupy narządów:

• aparat oddechowy,

• aparat fonacyjny,

• aparat artykulacyjny.

Aparat oddechowy

Przez określenie aparat oddechowy rozumie się płuca, przeponę, tchawicę i oskrzela. Płuca dostarczają (w większości przypadków) niezbędnego materiału do tworzenia dźwięków.

• Aparat fonacyjny

Zasadniczą część aparatu fonacyjnego stanowi krtań, zbudowana z chrząstek i mięśni. W krtani znajdują się wiązadła głosowe rozpięte między chrząstką tarczowatą a wyrostkami na ruchomych chrząstkach nalewkowatych. Wraz z przylegającymi fałdami śluzówki tworzą parzyste fałdy głosowe, które dzięki mięśniom mogą zmieniać swoje położenia. Krawędzie tych fałd, które z punktu widzenia procesu fonacji są najważniejszą częścią krtani, to właśnie wiązadła głosowe. Szparę pomiędzy wiązadłami nazywa się szparą głosową (szparą głośni), a wraz z przyległymi fałdami głośnią.

Schematyczne położenie wiązadeł głosowych i chrząstek

nalewkowych

A: przy całkowitym zamknięciu,

B: podczas artykulacji dźwięcznych elementów mowy,

C: w czasie szeptu,

D: przy chuchaniu,

E: podczas spokojnego oddychania lub w czasie spoczynku,

F: w czasie głębokiego oddychania

Ułożenie wiązadeł (fałd głosowych) odgrywa zasadniczą rolę tak w procesie oddychania jak i mówienia. Podczas spokojnego oddychania wiązadła są rozsunięte (E), powietrze swobodnie przepływa. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w czasie artykulacji bezdźwięcznych elementów mowy. W czasie wymawiania dźwięcznych głosek wiązadła na przemian zwierają się (A) i rozwierają się pod naporem wydychanego powietrza. Powietrze pokonując opór stawiany przez wiązadła zaczyna drgać (efekt Bernoulliego). Obserwowana gołym okiem szpara pomiędzy fałdami głosowymi (B) jest w istocie złudzeniem optycznym spowodowanym bezwładnością oka, które nie jest w stanie zaobserwować szybko następujących po sobie faz zamykania i otwarcia.

• Aparat artykulacyjny

Aparat artykulacyjny składa się z narządów, które modyfikują strumień powietrza i obejmuje wszystkie narządy jam przewodu oddechowego znajdujące się ponad nagłośnią (wejściem do krtani). Trzy jamy ponadkrtaniowe - jamę nosową, jamę gardłową i jamę ustną - określa się mianem tzw. nasady.

Narządy znajdujące się w nasadzie, zwane artykulatorami, można podzielić na ruchome i nieruchom. Najważniejsze ruchome narządy to wargi, język, podniebienie miękkie z języczkiem oraz żuchwa, zaś nieruchome to przede wszystkim zęby, dziąsła i podniebienie twarde. Ustawienie artykulatorów decyduje o barwie odbieranej przez nas głoski.

PODSTAWOWE POJĘCIA FONETYKI

Mowa składa się z szeregu dźwięków, zwanych głoskami.

GŁOSKA to najmniejszy, dający się wydzielić w czasie, intuicyjnie rozpoznawalny element mowy, nieposiadający własnego znaczenia. Każda głoska posiada stały zbiór cech artykulacyjno- akustycznych, które odróżniają ją od innej głoski. Głoska składa się z trzech faz:

• następ (wstęp, nastawa) głoski- moment przechodzenia narządów mowy od położenia obojętnego do układu właściwego danej głosce;

• szczyt głoski- moment trwania narządów mowy w pozycji właściwej dla danej głoski;

• zestęp głoski- powrót narządów do położenia obojętnego.

Czas trwania całej głoski w potoku mowy jest krótki, więc trudno „gołym okiem” zaobserwować jej fazy.

Części składowe wyrazu:

• nagłos- początek wyrazu (Na)

• śródgłos- środek wyrazu (Sr)

• wygłos- koniec wyrazu (Wy)

ZALEŻNOŚĆ MIĘDZY PISOWNIĄ A WYMOWĄ

W języku polskim, podobnie jak w innych językach, istnieją skomplikowane zależności między pisownią a wymową.

1. Jest wiele wyrazów, w których pisownia i wymowa pokrywają się, np.

kot [kot]- 3 głoski, 3 litery

mowa [mova]- 4 głoski, 4 litery

tekst [tekst]- 5 głosek, 5 liter

2. Gdy liczba głosek zgodna jest z liczbą liter, czasem pewne właściwości wymowy nie są zaznaczone:

2.1 Miękkość spółgłosek przed samogłoską [i]- w takich wyrazach utrzymywana jest zgodność ilościowa głosek i liter, ale niepełna jest równoważność jakościowa (literowy obraz już nie w pełni odpowiada wymowie):

wino [v`ino] 4 głoski, 4 litery

kilof [k`ilof] 5 głosek, 5 liter

2.2 Szczególnym przypadkiem takiej sytuacji jest wymowa dźwięku, którego literowym odpowiednikiem jest ń przed spółgłoską szczelinową. Wymawiana jest wtedy sonorna półsamogłoska nosowa przednia bez zwarcia w jamie ustnej [ĩ̯], a samogłoska wystepująca przed nią jest lekko unosowiona:

duński [dũĩ̯ski] 6 głosek, 6 liter

pański [pãĩ̯ski] 6 głosek, 6 liter

3. Jeden dźwięk może być oddawany przez kombinację dwóch lub więcej liter:

3.1 Wyraz zawiera większą liczbę liter niż głosek:

czytać [čytać] 5 głosek, 6 liter

szukać [šukać] 5 głosek, 6 liter

rzeka [žeka] 4 głoski, 5 liter

1. Szczególnym przypadkiem są geminaty, czyli wymowa spółgłoski o przedłużonej artykulacji:

panna [pã·na]

Lotto [lo·to]

4. Układ pisownia- wymowa komplikuje to, ze niektóre dźwięki mogą być zapisywane w różny sposób:

[ʒ́]	dzi	październik	[paźʒ́ier`nik]
	dź	Chodźmy	[xoʒ́my]
[ź]	zi	Ziele	[źele]
	ź	Woźny	[voźny]
	z	Zima	[źĩma]
[s]	s	Sowa	[sova]
	z	Wóz	[vus]
[u]	u	Kura	[kura]
	ó	Góra	[gura]
[š]	sz	Kaszka	[kaška]
	ż	Ryż	[ryš]
	rz	Gorzko	[goško]

5. Jeden znak literowy (lub ich kombinacja) może oznaczać kilka różnych dźwięków:

z	[z]	Zabawa	[zabava]
	[s]	Wóz	[vus]
rz	[ž]	Rzeka	[žeka]
	[š]	Krzak	[kšak]

6. Wiele trudności w nauce fonetyki dostarcza litera i. Należy pamiętać, że występowaniu tej litery (w zapisie ortograficznym) towarzyszy zawsze zmiękczenie poprzedzającej ją spółgłoski w wymowie. Jednak różny bywa sposób wymawiania tej litery:

*litera i może oznaczać głoskę [i]:

siła [śiu̯a]

zima [źĩma]

W tym przypadku i spełnia dwie funkcje- informuje o miękkości poprzedniej spółgłoski [ś], [ź], w zapisie ortograficznym s, z, oraz oznacza głoskę [i], będącą ośrodkiem sylaby [śi], [źi];

*litera i może oznaczać głoskę [i̯]:

radio [rad`i̯o]

tiara [t`i̯ara]

W tym przypadku i również spełnia dwie funkcje- jest znakiem zmiękczenia poprzedniej spółgłoski [t`], [d`], w zapisie ortograficznym t, d oraz oznacza głoskę [i̯], niebedącą ośrodkiem sylaby.

*litera i może być wyłącznie znakiem miękkości:

zioła [źou̯a]

siano [śano]

W takiej sytuacji litera i ma tu tylko jedną funkcję, spełnia jakby rolę znaku diakrytycznego, nie oznacza żadnej głoski.

*litera i, występując po pauzie lub samogłosce, nie powoduje zmiękczenia- oznacza wtedy głoskę [i]:

i [i]

igła [igu̯a]

poić [poić]

7. We współczesnym języku polskim pojawiają się też sytuacje zapisu dwóch dźwięków za pomocą jednej litery:

Wymowa tzw. nosówek

7.1




• Wymowa samogłosek nosowych

Dawniej uważano, że litery ą, ę reprezentują pojedyncze samogłoski nosowe AS: [õ, ẽ]. W szczególności w ten sposób są one zapisywane na pierwszym miejscu, jako zalecane, w Słowniku wymowy polskiej PWN. Taka wymowa, tzw. wymowa synchroniczna samogłosek nosowych, jest możliwa, gdy ruchy warg, języka i podniebienia miękkiego występują równocześnie. Nowsze badania pokazały jednak, że niemal nie występuje ona w praktyce, z wyjątkiem niektórych gwar, w szczególności w Małopolsce południowo-zachodniej, części Lubelszczyzny, ziemi łukowskiej, okolic Siedlec i Ostrowi, skrawku Śląska. Niektórzy językoznawcy uważają, że występuje ona w wymowie ogólnopolskiej przed spółgłoskami szczelinowymi i w wygłosie, przeczy temu jednak fakt, że przed miękką spółgłoską szczelinową (np. w gęś) wyraźnie odróżnialne są dwie poprawne wersje wymowy, obydwie asynchroniczne: 1) AS: [gẽũ̯ś], 2)AS: [gẽĩ ̯ś]. Przy założeniu asynchronicznej wymowy samogłosek nosowych, zarówno ą jak i ę reprezentują po dwie głoski, z których druga zmienia się w zależności od następującej po niej spółgłoski:

W wygłosie:

ẽ nosowość zanika

ja idę [i̯a ide]

õ nosowość zachowana

idą [idõ]

2. W śródgłosie:

a) ẽ, õ przed zwartowybuchową

Następuje rozszczepienie samogłoski nosowej na samogłoskę ustną i nosową spółgłoskę:




ẽ, õ przed [p], [b] wymawia się -em, -om

dęby [demby]

ząb [zomp]

ẽ, õ przed [t], [d] wymawia się -en, -on

kąt [kont]

tędy [tendy]

ẽ, õ przed [k], [g] wymawia się eŋ, oŋ

sęk [seŋk]

w kręgu [f‿kreŋgu]

ẽ, õ przed [c], [dz] wymawia się -en, -on

więc [vi̯enc]

pieniądze [p`i̯enionʒe]

ẽ, õ przed [ć], [dź] wymawia się -eńć -ońć -eńʒ` -ońʒ`

sędzia [seńʒ́a]

giąć [g`ońć]

ẽ, õ przed [č], [dž] wymawia się -on -en

pączek [poṇček]

rączki [roṇčk`i]

b) przed spółgłoskami szczelinowymi

ẽ, õ przed szczelinowymi- nosowość zachowana

wąs [vąs]

wąwóz [vąvus]

kęs [kęs]

węch [vęx]

c) przed półotwartymi- odnosowienie

wziął [vźou̯]

wzięli [vźeli]

d) przed szczelinową środkowo- językową

przed ś, ź

gęś [gẽĩ ̯ś]

więzienie [v`ẽĩ ̯źeńe]

7.2 Rozsunięcie artykulacyjne:

Rozsunięcie artykulacyjne - proces fonologiczny zachodzący przed spółgłoskami zwarto-szczelinowymi, jako odpowiednik litery ń. Polega na zastąpieniu ń grupą spółgłosek składającą się z: /i̯/ oraz spółgłoski nosowej o miejscu artykulacji identycznym jak następująca spółgłoska zwarto-szczelinowa. W czasie artykulacji głoski /i̯/ nie dochodzi do zwarcia w mowy narządów mowy, co sprawia, że jest bliższa artykulacyjnie samogłosce występującej w lewostronnym sąsiedztwie tej grupy. Natomiast drugi człon grupy - głoska nosowa /n/ lub /ṇ/, jest bliższa prawostronnemu sąsiedztwu .




Przykłady:




• słońce /su̯õĩ̯nce/ - głoska ń zastąpiona zbitką /i̯n/

• W zbitkach ńc, ńdz litera ń jest czytana [ĩ ̯n], np. w końcu [f‿kõĩ ̯ncu]

• kończyć /kõĩ̯ṇčyć/ - głoska ń zastąpiona zbitką /ĩṇ/

• Chińczyk /xiĩṇčyk/ - głoska ń zastąpiona zbitką /ĩṇ/




• W zbitkach ńcz, ńdż litera ń jest czytana [ĩ ̯ṇ], np. Afgańczyk [avgãĩ̯ṇčyk]

• Jeśli po ń następuje w, f, z, s, ż, rz, ź, ś, ch, h, wówczas ń jest czytane [ĩ ̯], np. państwo [pãĩ̯stfo]




CHARAKTERYSTYKA GŁOSEK

Głoski są charakteryzowane z jednej strony ze względu na ich strukturę akustyczną, z drugiej artykulacyjną.

1. Struktura akustyczna- dźwięki mowy cechują:

a) wysokość (zależy ona od liczby drgań fal głosowych, wyrażonej w Hz na sekundę)

b) siła (intensywność; zależy od amplitudy drgań mierzonych w dB)

c) tembr (zależy od zbioru podstawowego tonów i półtonów)

d) długość (zależy od ilości czasu użytego na artykulację dźwięku). Długość dźwięku związana jest z tempem mówienia. Im szybsze tempo (allegro), tym krótszy okres trwania dźwięku, im wolniejsze tempo (lento), cechujące mowę staranniejszą, powoduje wydłużenie czasu trwania dźwięku. W mowie szybkiej spotyka się więcej uproszczeń i przekształceń głosek.

2. Struktura artykulacyjna- opiera się na różnicach układów narządów mówienia. Najczęściej w klasyfikacji artykulacyjnej uwzględnia się:

1. kierunek przepływu powietrza przez narządy mowy, co pozwala na wyróżnienie głosek ekspiracyjne (jako

modyfikacja wydechu, cecha języka polskiego) oraz inspiracyjne (jako modyfikacja wydechu).

b) zachowanie się wiązadeł głosowych- co pozwala na wyróżnienie głosek dźwięcznych (powstają przy zsuniętych i wibrujących

wiązadłach głosowych, które wytwarzają tzw. ton krtaniowy) oraz głoski bezdźwięczne (powstają przy rozsuniętych,

niewibrujących wiązadłach).

c) położenie podniebienia miękkiego- głoski ustne i nosowe.

d) stopień zbliżenia narządów mowy- głoski otwarte, nosowe, boczne, drżące, półsamogłoskowe, szczelinowe, zwarto- szczelinowe, zwarto- wybuchowe.

e) miejsce artykulacji- wargowe (dwuwargowe, wargowo- zębowe), przedniojęzykowe (przedniojęzykowo- zębowe, przedniojęzykowo- dziąsłowe), palatalne, welarne, postpalatalno- welarne)

f) pionowe i poziome ruchy języka- pozwalają na dokonanie podziału samogłosek na:

- wysokie, średnie, niskie (ruchy pionowe),

- przednie, środkowe, tylne (ruchy poziome).

Samogłoski to dźwięki, przy których wymawianiu powstaje w środkowej płaszczyźnie narządów mowy kanał bez zwarć i szczelin.

Spółgłoski wymawiane są ze zwarciem lub szczeliną (różnice ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy).

Poza tym różnice między spółgłoskami i samogłoskami dotyczą:

1. Udziału wiązadeł głosowych- samogłoski zawsze dźwięczne, nie mają bezdźwięcznych odpowiedników, natomiast prawie wszystkie spółgłoski (poza półotwartymi) tworzą opozycyjne pary dźwięczna i bezdźwięczna. Obydwa człony każdej pary mają wszystkie pozostałe cechy artykulacyjne identyczne, np. [p]- [b], [t]- [d], [k]- [g], [f]- [v], [s]- [z].

2. Funkcjonalności głosek- samogłoski są ośrodkami sylab, spółgłoski nie. Każda sylaba zawiera jedną i tylko jedną samogłoskę, a każda samogłoska jest ośrodkiem tylko jednej sylaby.

3. Odmienności artykulacyjnej: najistotniejsze znaczenie dla polskich samogłosek mają poziome i pionowe ruchy języka.

• 
  Trójkąt samogłoskowy (Hellwaga3) - stworzony w 1781r. przez szwajcarskiego uczonego Wolfganga Hellwaga trójkąt samogłoskowy, był pierwszą próbą usystematyzowania samogłosek. Znajdujący się na dole wierzchołek trójkąta oznaczał niskie położenie języka, ramiona natomiast symbolizowały wznoszenie się przodu lub tyłu języka.

• Modyfikacją stworzonego przez Wolfganga Hellwaga trójkąta samogłoskowego jest trójkąt Benniego4, który dokonał podziału samogłosek ze względu na wąskie, średnie, i szerokie otwarcie ust.

• 3Na podstawie http://pl.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%B3jk%C4%85t_samog%C5%82oskowy_(Hellwaga), data wykorzystania: 20.02.2011.

• 4Na podstawie http://pl.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%B3jk%C4%85t_samog%C5%82oskowy_(Benniego), data wykorzystania: 20.02.2011.







Charakterystyka samogłosek:

[a]

• środkowa

• niska

• obojętna (układ warg)

[e]

• przednia

• średnia

• płaska

[i]

• przednia

• wysoka

• płaska

[y]

• przednia

• wysoka

• płaska

[o]

• tylna

• średnia

• okrągła

[u]

• tylna

• wysoka

• okrągła

ę [ẽ ]

• nosowa

• przednia

• średnia

• płaska

ą [õ]

• nosowa

• tylna

• średnia

• okrągła

Koartykulacja to wymawianie (artykulacja) głosek w ciągu fonicznym; występowanie w artykulacji jakiejś głoski ruchów lub układów narządów mowy właściwych głosce lub głoskom sąsiednim.

Na przykład w sąsiedztwie głoski u inne głoski uzyskują zaokrąglenie wargowe.

• nie wymawiamy głosek wyabstrahowanych, lecz cały ich ciąg,

• tendencja do ujednolicania wymowy (np. głoski dźwięczne i bezdźwięczne w swojej bezpośredniej obecności nie zachowują swych pierwotnych właściwości).

Koartykulacja obejmuje przede wszystkim:

• antycypację - wcześniejsze przygotowanie narządów mowy do wymówienia kolejnej głoski;

• perseweracja- dłuższe utrzymywanie pozycji narządów mowy właściwych głosce poprzedniej;

• upodobnienia wewnątrz- i międzywyrazowe.

Przykłady:

wtorek, wym. ftorek

liczba, wym. liǯba

urok życia, wym. urog ‿ żyća

• labializacja - zaokrąglenie warg w obecności niektórych głosek (np. u, o), rodzaj upodobnienia

• palatalizacja - zmiękczanie głoski, wymowa głoski z dodatkową artykulacją środkowopodniebienną

• welaryzacja - utworzeniu podczas artykulacji dodatkowego zwężania poprzez wzniesienie tyłu języka w kierunku podniebienia miękkiego (por. wymowa wyrazów panga, dżungla); należy do upodobnień ze względu na miejsce artykulacji

• faryngalizacja - tworzenie podczas artykulacji dodatkowego przewężania pomiędzy korzeniem języka a tylną ścianą gardła; w języku polskim proces ten nie występuje

• Wymowa krakowsko-poznańska - typ literackiej wymowy regionalnej, opozycyjny względem wymowy warszawskiej, charakteryzujący się:

• wymową udźwięczniającą, polegającą na dźwięcznym wymawianiu wygłosu wyrazu poprzedzającego (nie będącego przyimkiem) przed wyrazem o nagłosie samogłoskowym lub sonornym, np. [brad matḱi], [ʒ́iź nagle], [kož mal'in]

• dźwięcznym wymawianiem grup spółgłoskowych typu [tv], w przeciwieństwie do wymowy warszawskiej nie dochodzi tu do tzw. upodobnień postępowych, polegających na upodobnieniu głoski następującej do głoski poprzedzającej. Przykłady wymowy krakowsko-poznańskiej: [tvui̯] [śv'i̯at] [xvau̯a] [xv'ila]

• Realizacją [ŋ] (tzw. n tylnojęzykowe) w obrębie morfemu oraz na granicy morfologicznej wyrazu, przed głoskami zwartymi tylnojęzykowymi [k], [g] oraz przed głoskami zwartymi postpalatalnymi [ḱ], [ǵ]. W wymowie krakowsko-poznańskiej [n] zębowe zmienia się na [ŋ] tylnojęzykowe, czyli upodabnia się do [k], [ḱ] , [g], [ǵ] pod względem artykulacji, np. [pańeŋka], [saŋk'i], [ok'eŋko]

Wymowa warszawska - typ literackiej wymowy przyjęty jako wzorzec ogólnopolski,

opozycyjny względem wymowy krakowsko-poznańskiej, charakteryzujący się:

• wymową ubezdźwięczniającą, polegającą na bezdźwięcznym wymawianiu wygłosu wyrazu poprzedzającego (niebędącego przyimkiem) przed wyrazem o nagłosie samogłoskowym lub sonornym, np. [brat matḱi], [ʒ́iś nagle], [koš mal'in]

• bezdźwięcznym wymawianiem grup spółgłoskowych typu [tv], co oznacza, że dochodzi do tzw. upodobnień postępowych, polegających na upodobnieniu głoski następującej do głoski poprzedzającej, np. [tfui̯] [śf'i̯at] [xfau̯a] [xf'ila]

• występowaniem na granicy morfologicznej wyrazu (w obrębie morfemu realizowana jako [ŋ] - n tylnojęzykowe), przed głoskami zwartymi tylnojęzykowymi [k], [g] oraz przed głoskami zwartymi postpalatalnymi [ḱ], [ǵ], spółgłoski nosowej przedniojęzykowo-zębowej [n], np. [pańenka], [sank'i], [ok'enko]

D. Ostaszewska, J. Tambor: Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Katowice 1997, s. 7.

Ibidem, s.17.

---