EX CATHEDRA

FREUD I MARZENIA SENNE

Marzenie senne jest efektem działania mechanizmu, który Freud nazywa „pracą marzenia sennego". Polega ona na przekształcaniu treści utajonej na treść jawną. W trakcie tego przekształcania do­chodzi do charakterystycznych dla marzeń sennych zniekształ­ceń, które są dziełem „cenzora". Próbuje on ochronić śniącego przed konfrontacją z wypartymi dziecięcymi nieświadomymi pragnieniami, które dążą do ujawnienia się, a które cenzor czy­ni nieczytelnymi poprzez różne transformacje, w tym także o charakterze symbolicznym.

Praca marzenia sennego korzysta z czterech podstawowych metod ukrywania znaczenia. Są to: zagęszczenie, przemieszcze­nie, dramatyzacja i symbolizacja. Zagęszczenie jest procesem opartym na odkryciu, że jawna treść snu jest skróconą formą treści utajonej. Jak pisze Freud: „Sen jest ubogi, niepozorny i la­koniczny w porównaniu z obfitością sennych myśli". Jako przy­kład rozważmy sen opublikowany i zinterpretowany przez E. Frinka, amerykańskiego psychoanalityka. Młoda kobieta śniła, że spaceruje Piątą Aleją z jedną ze swoich przyjaciółek. 'Zatrzy­mała się na chwilę przed wystawą sklepu modystki, by popa­trzeć na kapelusze. Kobieta miała przeświadczenie, iż przypo­mina sobie, że w końcu weszła do środka i kupiła kapelusz.

Analiza dostarczyła następujących danych. Obecność przyja­ciółki w tym śnie przypomniała śniącej, że poprzedniego dnia rzeczywiście spacerowała po Piątej Alei z kobietą, o której mo­wa, chociaż nie kupiła kapelusza. Jej mąż leżał tego dnia w łóż­ku złożony chorobą i choć wiedziała, że to nic poważnego, to jednak czuła się bardzo nieswojo i nie mogła pozbyć się myśli, że mąż może umrzeć. W pewnej chwili zadzwoniła koleżanka, i mąż zasugerował, że spacer dobrze jej zrobi. Młoda kobieta przypomniała sobie następnie, że podczas spaceru rozmawiała o mężczyźnie, którego znała przed ślubem; sądziła, że jest w nim zakochana. Zapytana, dlaczego za niego nie wyszła, za­śmiała się i powiedziała, że to małżeństwo nigdy nie było w pla­nach, dodając, że finansowa i społeczna pozycja mężczyzny była tak dalece wyższa od jej pozycji, że byłoby szaleństwem o tym marzyć.

Kobietę zapytano o skojarzenia związane z kupowaniem we śnie kapelusza. Powiedziała, że podziwiała kapelusz w oknie sklepu modniarskiego i że bardzo chciała go kupić, lecz było to niemożliwe ze względu na ubóstwo jej męża. Sen wyraźnie za­spokajał jej pragnienie, pozwalając jej kupić kapelusz. Lecz, co więcej, kobieta przypomniała sobie nagle, że w jej śnie kapelusz, który kupiła, był czarny i że w istocie był to kapelusz żałobny.

Interpretacja analityka jest następująca. Dzień przed poja­wieniem się tego snu pacjentka bała się, że jej mąż umrze. Śniła, że kupuje żałobny kapelusz, a zatem spełniła swą fan­tazję na temat śmierci. W prawdziwym życiu nie mogła pozwo­lić sobie na kupno kapelusza ze względu na ubóstwo męża, lecz w jej śnie było to możliwe, co sugerowałoby, że wyszła za boga­tego człowieka. Skojarzenia te prowadzą nas do zamożnego mężczyzny, w którym - jak przyznała kobieta - była zakochana, i do przypuszczenia, że gdyby była jego żoną, to mogłaby kupić tak wiele kapeluszy, jak tylko by pragnęła. Analityk bez wahania wywnioskował, że młoda kobieta jest zmęczona swym mężem, że jej lęk przed patrzeniem jak umiera mąż jest tylko procesem kompensacji, reakcją obronną przeciwko rzeczywistemu prag­nieniu jego śmierci, że chciała poślubić mężczyznę, którego ko­chała i mieć wystarczająco dużo pieniędzy, by zaspokoić wszyst­kie swe zachcianki. Warto dodać, że kiedy analityk przedstawił pacjentce interpretację jej snu, przyznała, że jest ona uzasadnio­na i dodała kilka faktów, które ją potwierdzały. Najważniejszym z tych faktów było to, że po ślubie dowiedziała się, że mężczyz­na, którego kochała, także był w niej zakochany. Naturalnie, ta wiadomość na nowo roznieciła jej uczucia i kobieta pożałowała pospiesznego zamążpójścia, trwając w przekonaniu, że gdyby poczekała trochę dłużej, to wy szłaby na tym znacznie lepiej.

Ten sen ilustruje proces zagęszczania. Znaczna liczba róż­nych idei zagęszczona jest w taki sposób, że powstaje bardzo krótki i raczej mało interesujący sen. W literaturze psychoana­litycznej był on cytowany kilka razy na poparcie poglądów Freuda, ale trudno stwierdzić, że rzeczywiście stanowi on ta­kie poparcie. Nie zawiera on żadnych wypartych dziecięcych pragnień; przeciwnie, większość pragnień w sposób wyraźny jest zupełnie świadoma, przynajmniej jeśli chodzi o kobietę. Jest ona całkowicie świadoma faktu, że nadal kocha mężczyz­nę, którego chciała poślubić; jest świadoma tego, że żałuje swego zamążpójścia, jak również faktu, że jest biedna, a chcia­łaby być bogata. Metoda skojarzeń słownych może rzeczywi­ście pomóc nam w interpretacji snów, lecz treść tego snu jest zupełnie różna od treści utajonych, które Freud postuluje w swej teorii. Tak więc jedyną konkluzją, do jakiej możemy dojść, wychodząc z psychoanalitycznej interpretacji tego snu jest to, że teoria Freuda jest błędna. Interesujące jest to, że nie jest to konkluzja, do której dochodzą profesjonalni psychoana­litycy.

Przemieszczenie jest procesem, w którym uczuciowy ła­dunek zostaje oderwany od właściwego obiektu i skiero­wany do obiektu zastępczego - inaczej mówiąc, emocje przypisane jednemu obiektowi snu nie zostają pokazane w rela­cji do niego, lecz do innego obiektu. Poniżej zamieszczony jest przykład snu, w którym miało miejsce takie przemieszczenie. Dziewczynie śniło się, że znajdowała się w obecności mężczyz­ny, którego tożsamość była bardzo niejasna, ale w stosunku do którego była w jakimś stopniu zobowiązana. Chcąc mu za coś podziękować, ofiarowała mu swój grzebień. To jest cała jawna treść snu. Aby go zrozumieć, musimy wiedzieć coś o pochodze­niu pacjentki. Była Żydówką, o której rękę rok wcześniej starał się mężczyzna o wyznaniu protestanckim. Chociaż dziewczyna w pełni odwzajemniała żywione do niej uczucia, różnice religij­ne przeszkodziły zaręczynom. Dzień przed tym snem doszło do gwałtownej kłótni między nią a matką i dziewczyna, idąc na spoczynek, pomyślała, że byłoby lepiej dla niej i jej rodzi­ny, gdyby opuściła dom. Kładąc się spać, myślała nad sposobami i środkami, dzięki którym mogłaby się utrzymać, nie musząc polegać na rodzicach.

Zapytana o skojarzenia ze słowem „grzebień", odpowie­działa, że czasami, kiedy ktoś miał użyć szczotki lub grze­bienia należącego do kogoś innego, ludzie z jej otoczenia mówili: „Nie rób tego, pomieszasz rasy". Sugeruje to, że osoba we śnie, której tożsamość pozostaje nieokreślona, jest byłym konkurentem; ofiarowując mu swój grzebień, pacjentka okazuje swoje pragnienie „pomieszania ras", czyli poślubienia go i urodzenia jego dzieci. W marzeniu sennym grzebień zastąpił starającego się o rękę w sposób dość nieczytelny; bez odwołania się do procesu prze­mieszczania nie zrozumielibyśmy, że stał się on central­nym emocjonalnym obiektem.

Możemy znów zauważyć, że ta interpretacja snu, choć całkowicie sensowna, nie potwierdza hipotezy Freuda, lecz wprost jej zaprzecza. Nie ma tu wypartych prag­nień, nie mówiąc już o pragnieniach dziecięcych; pa­cjentka jest całkowicie świadoma swych uczuć do byłe­go wielbiciela i powodów nią kierujących. Trudno zrozu­mieć, dlaczego cenzor miałby przeciwstawiać się zaist­nieniu marzenia sennego, w którym w sposób bezpo­średni byłyby przedstawione fakty, z których pacjentka w pełni zdawała sobie sprawę. Ponownie widzimy, że metoda wolnych skojarzeń Galtona jest cenna w formu­łowaniu sensownej interpretacji snu pozornie pozbawio­nego znaczenia, ale to już wszystko; interpretacja snu stoi w sprzeczności z każdym elementem freudowskiej teorii.

Dramatyzacja jest określeniem używanym przez Freuda w odniesieniu do faktu, że w marzeniach sennych główną rolę odgrywają obrazy wzrokowe. Tak jak w kinie, myślenie poję­ciowe jest zastępowane przez reprezentację wzrokową. Proces ten jest na tyle oczywisty i dobrze znany śniącemu, że nie bę­dziemy tracić czasu na przytaczanie snu i jego analizę. Wróci­my jednakże do tego zagadnienia później, zajmując się teorią snów Halla, gdyż jest to jej kluczowy element. Dramatyzacja jest pod wieloma względami podobna do symbolizacji mecha­nizmu, którego omówieniem zaraz się zajmiemy.

Ze wszystkich mechanizmów snu prawdopodobnie najbar­dziej znana jest symbolizacja. Jest ona przez wielu czytelników ściśle kojarzona z nazwiskiem Freuda. Mówimy często o „freu­dowskiej symbolice", mając na myśli wykorzystywanie symboli dla nazywania przedmiotów i czynności o charakterze seksual­nym. Być może, iż jest to najbardziej znana hipoteza Freuda, lecz nie można powiedzieć, aby była bardzo oryginalna!

Przez tysiąclecia symbolizm był wykorzystywany przez interpretatorów snów. Możemy przytoczyć interpretację Józefa dotyczącą snu faraona o siedmiu latach tłustych i siedmiu la­tach chudych, które symbolizowały lata urodzaju i lata głodu. .Nigdzie absurdalność łączenia nazwiska Freuda z rzekomymi nowymi odkryciami nie jest bardziej oczywista, niż w odnie­sieniu do zastosowania symboliki przy interpretacji treści o charakterze seksualnym.

Hans J. Eysenck

Tłum. Anna Jarczyk

Jest to fragment książki H.J. Eysencka pt. „Zmierzch i upadek imperium Freuda", która ukaże się nakładem WiR Partner.

---