PIENIĄDZE
Wszystko zaczęło się niewinnie. Pieniądze wynaleziono , by ułatwiały życie społeczne, regulowały je, upraszczały. A zemściły się na człowieku, dla którego stały się wartością nadrzędną. W próbach oceny wartości człowieka jako kryteria przyjmuje się często trzy elementy : seks, relacje do drugiego człowieka oraz stosunek do pieniędzy. Jak większość elementów naszego życia pieniądze same w sobie nie są złe. To człowiek czyni z nich narzędzie dobra lub zła.
Wygląd pieniędzy pozwala na poznanie historii. Bardzo często miały one także walor artystyczny. Włodzimierz Kalicki pisał w Gazecie Wyborczej: Pieniądz to nasza najstarsza kronika. W dawnych monetach i banknotach zamknięte jest wszystko: koronacje książąt, królów, ambicje uzurpatorów, migracje innych nacji, upadki i wzloty gospodarki, dywersje mocarstw ościennych, wojny, zrywy i klęski.
Najstarsze znajdowane na naszych ziemiach monety pochodzą z Grecji , z IV wieku p.n.e. Dwa wieki później przyszła moda na monety celtyckie - część z nich bito zresztą w okolicach Krakowa. Już wtedy stosunek do walut obcych był nad Wisłą przesadnie nabożny - traktowano je jako amulety, w najlepszym razie jako wykute ozdoby. Płacono najchętniej pieniądzem krajowym - skórami , solą, i lnem.
Wiadomo, że wymyślili je Fenicjanie, by zastąpić nimi handel wymienny. Monety zmieniają wizerunki i kształty, dziś są wypierane przez plastikowe karty bankowe. W sztuce pojawiły się jako zapłata , pokusa, siła napędowa świata, źródło przekleństwa lub błogosławieństwa . Istnieje znacznie więcej opisów motywu pieniądza, których zadaniem jest przestraszyć , zniechęcić lub co najmniej przestrzec przed ich posiadaniem. Zwykło się mawiać, że pieniądze są źródłem zniszczenia czy też demoralizacji człowieka.
W „ Mistrzu i Małgorzacie” diabeł rozrzuca pieniądze w trakcie pokazu iluzjonistycznego. Po spektaklu zamieniają się w zwykły papier . Chciwość ludzka została w ten sposób ukarana.
ZIARNKO DO ZIARNKA: Posiadanie lub brak pieniędzy ma bezpośredni wpływ na losy ludzi. Istnieje wiele opowieści o tym, jak biedak to zwykle człowiek smutny, bezradny i opuszczony. Bogaty albo marnotrawi majątek dla rozpusty i zatracenia, albo przeznacza go dla innych ( np. Wokulski w Lalce). Co druga z baśni ma wątek ukrytego skarbu, pełnej sakiewki, oszukanej sieroty, którą los jak Kopciuszka - po wielu próbach nagradza.
W Izraelu monety pojawiły się dopiero w VIIw. P.n.e. Przedtem stosowano handel wymienny. W ten sposób handlowano kozami, baranami, kamieniami szlachetnymi, drzewem, żywnością. Później pojawiły się metale szlachetne; złoto , srebro, miedź, których wagę i wartość stopniowo zaczęło oceniać. Wyjaśnia to fakt noszenia tych samych nazw przez niektóre monety i miary wagi. Powodem zamiany handlu wymiennego na handel pieniężny była wygoda.
Rut, bohaterka biblijnej księgi , Moabitka, to wdowa po Izraelicie z Betlejem, który w czasie głodu wywędrował wraz z rodzicami do ziemi Moab. Po śmierci męża Noemi , teściowa Rut, powróciła do Betlejem. Rut lojalnie postanowiła jej towarzyszyć w obcym kraju. W Betlejem były żniwa , a Rut zbierała kłosy za żniwiarzami na polu bogatego Booza, który ją wkrótce potem poślubił. Owocem tego związku w drugim pokoleniu był król Dawid.
Najbardziej uderzającą cechą tej prostej i pięknej opowieści jest poczucie, że Bóg osobiście interesuje się sprawami nawet najbardziej błahymi. On jest tym , który porządkuje wszystkie okoliczności codziennego życia nawet prostych ludzi. Dzielna i ufna Rut z kobiety zmuszonej okolicznościami do żmudnego zbierania kłosów zmienia się w zamożną niewiastę otoczoną opieką przez bogatego i poczciwego męża.
Wiele cech dzielnej Rut posiada Reymontowska Hanka . Żona Antka Boryny znała głód i upokorzenie , ale jak sama mówiła: warowała jak pies na swoim, czekając na męża, doglądając umierającego teścia i rozprawiając się z rywalką - Jagną. Jej „ warowanie” było z jednej strony świadectwem instynktownego przywiązania do ziemi jako wartości najwyższej , z drugiej zaś nieco zwierzęcą , bezkompromisową walką o byt, pełną połajanek, bijatyk i klątw pod adresem rywali - kowala Michała i niewiernej żony Boryny , która swą nieokiełznaną seksualnością zburzyła porządek życia gromady w Chłopach.
Pewnie dlatego konający Boryna przekazał Hance prawo do majątku włącznie z monetami ukrytymi w zbożu - jak skarb w baśni. Bo żona Antka była taka jak on sam: pełna desperacji, wytrwałości i rodowej dumy.
Hanka - posiadaczka skarbu okazała się altruistką. Mimo kilkakrotnych prób rabunku skrzętnie przechowała go do powrotu męża , by przekazać jako grzywnę za wolność Antka.
PAŁAC I RUDERA : Mechanizm przemain działa w obie strony - można wyliczyć wiele tekstów, które pokazują dramatyczny upadek wielkich fortun. Zola , Dostojewski u nas Sienkiewicz. Rycerzem doby perkalików przezywano w tym samym czasie bohatera Rodziny Połanieckich.
Jednym z ciekawszych świadectw niezwykłej kariery pieniądza w polskim życiu publicznym jest oczywiście Lalka Bolesława Prusa. Dramatycznie dzieje bohaterów , z których jedni - jak arystokraci Lęccy - tracą pozycję społeczną , bo nie potrafią odnaleźć się we „ wściekłych” i dość awanturniczych czasach XIX wiecznego kapitalizmu, innych zaś jak Wokulskiego - ten mechanizm wytrąca z równowagi , gdyż nie potrafią dostrzec dramatycznej rozbieżności między wzorami kultury, które wyznają kapitaliści nowego typu i arystokraci minionej epoki.
Klasycznym przykładem powierzchownej refleksji nad istotą pieniądza w życiu publicznym jest Izabela , wielka miłość Wokulskiego . Panna Łęcka przykłada ewangeliczne kategorie miłosierdzia do świata , który wymaga gruntownej przebudowy politycznej.
Jej życzliwość ludzi z niższego świata była po prostu niestosownym narzędziem. Z punktu widzenia cywilizacyjnych utopii zarówno Verne'a , jak i Fouriera Izabela filantropią rozwiązywała problemy ustrojowe, które organizatorzy ówczesnego życia publicznego rozwiązywali przy pomocy policji oraz cenzury. Sama zresztą nie podważała porządku rzeczy - jej zabawna uwaga „ widocznie popełnili oni jakiś ciężki grzech , skoro skazano ich na pracę „ tego dowodzi Izabela, nie orientując się w mechanizmach ekonomii popełnia w końcu to, o co złośliwie oskarżał kobiety z klas wyższych Karol Marks - godzi się na zamążpójście dla pieniędzy.
Drugi z protagonistów tego dramatu , kupiec Stanisław Wokulski też myślał o Izabeli jak o towarze. Chciał ją olśnić , kiedy nie mógł rozkochać, postanowił ją wykupić - zaczął od weksli ojca Izabeli, potem zlicytował kamienicę Lęckich , to znów prowadził spółkę handlową. Można powiedzieć , że centymetr po centymetrze osaczał Izabelę, wręcz kupował przestrzeń wokół niej. Warto pamiętać, że mimo odrzucenia Wokulski dostrzegał coś nieczystego w całej tej sytuacji. Marzył o „ magnetyzmie serc” , czyli o miłości czystej jak romantyk, a łacił za nią jak biznesmen za sztukę perkalu. „ Oszalałem! - mówił. - Więc jeżeli nie pójdę do kościoła gdzież ją spotkam? ... Jeżeli nie pieniędzmi, czym zwrócę na siebie jej uwagę? ... Tracę rozsądek...
Lecz jeszcze wahał się i dopiero około drugiej po południu , gdy Rzecki z powodu święta kazał sklep zamykać, Wokulski wziął z kasy dwadzieścia pięć półimperiałów i poszedł w stronę kościoła.
Pieniądze słuzą też Wokulskiemu do wydobycia z nędzy biedaków ( prostytutka, Wysocki ).
CENA ZDRADY: Zdrada kosztuje wiele: ceną mogą być wyrzuty sumienia , ale też ma ona wymierną wartość. W ewangeliach wynosiła 30 srebników. Tyle dostał za zdrade Jezusa Judasz. Powtórzył ten motyw - równie dyskretnie , co dramatycznie - Jan Matejko w swoim „ Rejtanie”. Namalował jedną z najbardziej haniebnych w losie Polaków scen, w której niektórzy dostojnicy państwa zaparli się własnej ojczyzny. Malarz pokazał kupcząych losem ojczyzny oligarchów i zaledwie jeden pieniążek - porzucony na podłodze jak judaszowy srebnik. I tylko jeden człowiek, poseł Tadeusz Rejtan, protestuje przeciw sprzedaniu interesów kraju. Matejko jak mało kto w tym czasie - później może jeszcze Żeromski - miał odwagę powiedzieć, że nie ma takich pieniędzy , które warto przyjąć za zdradę wartości najwyższych : Boga i własnej ziemi.