Pytania i problemy jako narzędzia pracy wychowawcy podczas zajęć dydaktycznych.
Zagadnienie to zainteresowało mnie w trakcie mojej pracy wychowawcy związanej z wychowaniem umysłowym wychowanków domu dziecka. Ze względu na trudności jakie mają wychowankowie w tym zakresie postanowiłam przyjrzeć się temu zagadnieniu pod kątem prawidłowości i skuteczności pytań jakie stawia się w procesie dydaktycznym. Wychowawca w swej pracy z dziećmi musi niekiedy zastąpić nauczyciela, organizując na terenie domu dziecka proces dydaktyczny w momencie gdy wychowankowie nie skorzystali (nie chcieli lub nie mogli) z zajęć prowadzonych przez nauczycieli na lekcjach szkolnych. Postanowiłam przeanalizować rodzaje pytań i problemów jakie powinny być postawione dziecku aby proces uczenia się a także niekiedy i nauczania był efektywny. Dawał możliwość wielostronnego dostępu do wiedzy i możliwość najskuteczniejszego jej przyswojenia przez dzieci, które niechętnie podejmują wysiłek umysłowy.
Nie można mówić o pytaniu jako o metodzie wyodrębnionej spośród innych metod dydaktycznych ale w niektórych z nich są istotnym ich elementem. Metody te pełnią rolę służebną w realizowaniu podstawowych celów i zadań w uczeniu i nauczaniu. Ze względu na poszukiwanie przeze mnie rodzajów pytań oraz sposobów rozwiązywania problemów jakie występują w procesie dydaktycznym, omówię krótko te, które staram się wykorzystywać podczas zajęć związanych z rozwojem umysłowym moich wychowanków.
Przy opracowywaniu z dziećmi nowego materiału interesuje mnie grupa metod podających i poszukujących. W pierwszej grupie, pytania nie są głównym czynnikiem, gdyż dziecko słucha i percepuje gotowe przekazywane informacje.
Można je "urozmaicić" właśnie pytaniami. Może to być wykład lub opowiadanie uzupełnione pytaniami kontrolnymi, sprawdzającymi zrozumienie i zainteresowanie tematem. W drugiej grupie występuje pogadanka heurystyczna, dyskusja oraz praca z książką. W każdym z nich użyte mogą być pytania jako elementy pomocnicze w nauczaniu. Mnie jednak interesować będzie głównie pogadanka heurystyczna. Metoda ta wymaga pewnej aktywności i samodzielności myślenia. Konieczne jest więc prawidłowe zorganizowanie pogadanki aby nie wystąpiła tzw. pozorna heureza. Ma ona miejsce wówczas gdy wychowankowie posiadają dokładną wiedzę na dany temat lub gdy nie posiadają żadnych informacji z danego zagadnienia, nie są po prostu przygotowani do uczestnictwa w pogadance. Pogadanka może więc być stosowana, gdy dzieci coś wiedzą na poruszany temat, ale ich wiadomości nie są pełne a istnieją warunki, w których mogą swe wiadomości rozszerzyć. Jest ona bezsilna, gdy idzie o całkiem nowe fakty. Usiłowanie, aby tylko drogą pytań doprowadzić do odkrycia faktów nieznanych stwarza jedynie pozory samodzielności.
Pogadanka powinna być przeprowadzona tak, aby pobudzała procesy myślenia, głównie przez prawidłowo postawione, przemyślane pytania, na które dzieci poszukują odpowiedzi. Ze względu na cel jaki ma spełniać pogadanka, a więc uzyskanie nowych wiadomości drogą logicznego rozumowania, metoda ta posługuje się czterema rodzajami pytań. Są to po pierwsze pytania wstępne. Umożliwiają one zorientowanie się w zasobie wiedzy posiadanej już wcześniej.
Drugie to pytania naprowadzające, które podkreślają fakty, właściwości, pojęcia które mają związek z nową wiedzą i na których można się oprzeć przy rozszerzaniu wiedzy. Pytania mogą mieć charakter negatywny i wówczas ich celem będzie wykazanie błędu w myśleniu lub pozytywny i dotyczą ściślejszego określenia pewnych zasygnalizowanych jedynie wcześniej pojęć. Cały ten proces musi zostać zakończony pewnym podsumowaniem tego, co uczący osiągnął na drodze logicznego rozumowania kierowanego przez wychowawcę. Występują pytania zbierające, systematyzujące materiał, do którego doszedł uczący się i umożliwiają ostateczne sformułowanie tej nowo zdobytej wiedzy. Dydaktycy mówią tu o syntezie przekazanego materiału.
K. Sośnicki podzielił pytania na przygotowawcze, naprowadzające i zbierające rezultaty końcowe w procesie dochodzenia do nowej wiedzy oraz pytania kontrolne sprawdzające opanowanie materiału.
W procesie zdobywania nowej wiedzy konieczne jest unikanie pytań, które zbytnio rozdrabniają całość poszukiwań, czyli pytań szczegółowych, bardzo drobnych, o wąskim zakresie treści, których dotyczą. Równocześnie podawane jest zbyt wiele wiedzy gotowej, którą być może mogliby sami odkryć. Pytania szczegółowe zbytecznie prowadzą w myśleniu krok za krokiem, wyznaczają zbyt wiele punktów orientacyjnych. Wywołuje to myślenie odcinkami, często niepowiązane ze sobą żadną myślą przewodnią. Brak jest wówczas całościowego ujmowania problemów oraz sztuczne ich "kawałkowanie" na wiele pytań pochodnych. Istnieje wtedy duża możliwość odskoków od właściwego tematu, pojawiają się pytania o treści nie związanej bezpośrednio z problemem.
Sposobem przyswajania nowych wiadomości, który jest bardzo mocno przez dydaktyków polecany i przeciwstawianym metodom tradycyjnym jest nauczanie problemowe. J. Kozielecki mówi, iż "problem jest rodzajem zadania, którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanych wiadomości, umiejętności I nawyków". Rozwiązanie jego jest możliwe dzięki czynności myślenia produktywnego, które prowadzi do wzbogacenia wiedzy podmiotu, u którego pojawił się dany problem. W. Okoń definiuje natomiast problem dydaktyczny I mówi o nim jako o "trudności praktycznej lub teoretycznej, której samodzielne rozwiązanie uczący się zawdzięcza własnej aktywności badawczej". Tłem tej trudności jest zwykle celowo zorganizowana sytuacja, w której dziecko, kierując się określonymi trudnościami zmierza do ich pokonania, a przez to zdobywa nową wiedzę i doświadczenie.
Problem stanowi określona sytuacja życiowa, która może łatwo zainteresować dzieci. Zawiera jedną a z reguły więcej trudności, które trzeba pokonać. Powinien on występować na tle posiadanych już przez dzieci doświadczeń, które są niezbędne, aby udało się im znaleźć jego rozwiązanie. Jeżeli nie jest on formułowany przez samych uczących się to powinno go dobierać się do ich sił i możliwości. Uczenie problemowe daje możliwość zdobycia trwałej i samodzielnej wiedzy oraz jej pogłębienie. Większa jest łatwość stosowania tej wiedzy w nowych sytuacjach, w teorii i praktyce życiowej. Metoda ta charakteryzuje się znaczną dynamicznością, gdyż żadna sytuacja dydaktyczna, której ona dotyczy, nie powinna być wyizolowana z całego kontekstu uczenia.
Występują tu pytania problemy, a nie pytania "katechetyczne", które zacieśniają i w zasadzie zamykają jakąś treść. Każde z takich pytań i związane z nimi odpowiedzi stanowią zamkniętą, nie rozwijającą się całość. W nauczaniu problemowym nie istnieje układ pytanie - odpowiedz, gdyż poszczególne sytuacje, które uczący się analizują przy rozwiązywaniu problemów rodzą możliwości zdobycia nowej lub pogłębienia posiadanej już wiedzy. Uczący powinni uświadomić sobie dalsze luki w informacjach i starać się je uzupełnić.
W ten sposób zdobywają wiedzę czynną, która może być przydatna przy wykonywaniu nowych czynności, rozwiązywaniu innych problemów. W przypadku szukania odpowiedzi na pytania najczęściej zdobywa wiedzę bierną, która w wielu przypadkach jest przydatna właśnie tylko jako odpowiedz na czyjeś pytanie.
Organizując proces dydaktyczny na terenie placówki dużą rolę zwracam na uczenie dzieci rozwiązywania problemów. Jeżeli bowiem zajdzie konieczność wykorzystania zdobytej wiedzy w sytuacjach pozaszkolnych, gdy brakuje pytań postawionych z zewnątrz, dziecko nie potrafi poradzić sobie nawet z dość prostymi problemami, do rozwiązania których posiada przecież wystarczający zasób zdobytej wiedzy. Nie zawsze jednak ma uświadomione, jak może z niej korzystać i do czego może być przydatna w życie codziennym. Same pytania wymagają tylko myślenia reproduktywnego, mało złożonego, opartego jedynie na przypominaniu sobie wcześniej zdobytych wiadomości. Problem wymaga myślenia samodzielnego, bardziej złożonego. Inną ważną cechą, która odróżnia problem od pytania jest jego wyższy stopień ważności. Problem mianowicie, odnosi się do sytuacji obejmującej bardzo wiele różnych spraw, przedmiotów, stosunków.
Jeżeli dziecko uzyska odpowiedz na problem, to równocześnie musiało odpowiedzieć na wiele bardzo różnych pytań wchodzących w jego skład. Pytanie może natomiast dotyczyć sytuacji jednostkowej. Znaczna złożoność problemu powoduje też wyższy stopień trudności odpowiedzi na niego, przez wyższe formy myślenia, złożone rozumowanie. Treści zawarte w odpowiedzi na pytanie odnośnie treści już nauczonych są dziecku znane i wymagają jedynie przypomnienia. Nie wynika z tego oczywiście, że odpowiedz reproduktywna nie może być równie trudna jak odpowiedz na problem jeżeli np. treści potrzebne do jej uzyskania są unikalne i wymagają różnorodnych procesów myślowych.
Spośród różnorodnych problemów o jakich mówią naukowcy w praktyce Stosuje się najczęściej problemy zamknięte, gdyż istnieje pogląd, że właśnie dzięki nim można najskuteczniej kształcić samodzielne myślenie, chociaż krępują one przecież częściowo pomysłowość i oryginalność w rozwiązaniu. Dopuszcza jedynie rozwiązanie poprzez kombinację informacji, które w sobie zawierają. Posiadają wszystkie potrzebne informacje i tylko jedno poprawne rozwiązanie). Wszystkie niezbędne informacje do ich rozwiązania zawierają także problemy dywergencyjne. Różnią się od poprzednich tym, że cel dopuszcza wiele poprawnych rozwiązań. Przy rozwiązywaniu tego typu problemów można wykazać pomysłowość i oryginalność. Np. pisanie opowiadania o II wojnie światowej może przybrać wiele różnych form. W przeciwieństwie do problemów dywergencyjnych, problemy konwergencyjne posiadają jedno poprawne rozwiązanie. Dane początkowe są całkowicie lub częściowo niedostępne. Charakter taki ma wiele zadań matematycznych. Grupa problemów otwartych posiada także wiele poprawnych rozwiązań a ich struktura jest najmniej sprecyzowana. Nie zawierają wszystkich informacji potrzebnych w procesie myślenia a często nawet sytuacja początkowa jest zupełnie nie określona. Cel nie wskazuje jednoznacznie jaka sytuacja końcowa jest pożądana np. napisanie opowiadania o tematyce fantastycznej.
Bez względu na to, do której grupy należą problemy stawiane przed dziećmi aktywizują one zawsze procesy myślowe a to z kolei podnosi stopień zrozumienia materiału nauczania. Wiedza zdobyta dzięki stawianiu i rozwiązywaniu problemów jest łączona w cały system posiadanych informacji, pogłębiona i bardziej trwała niż ta którą dzieci zdobywają niesamodzielnie. Postawienie problemu i ujmowanie przeciwieństw między posiadanymi a zdobywanymi w danym momencie wiadomościami stanowią dobre środki pobudzające myślenie.
Podczas organizowania zajęć dydaktycznych zwracam uwagę aby konstruowane przeze mnie pytania aktywizowały dzieci, wyzwalały u nich krytyczne, selektywne i twórcze podejście do przyjmowanych treści dydaktyczno-wychowawczych. Z tego względu dążę, aby dobór pytań był reprezentacyjny dla odpowiedniego przedmiotu nauczania w całości lub jego węzłowych partii. Powinny służyć różnym celom: utrwalaniu, powtarzaniu i systematyzowaniu posiadanych wiadomości. Gdy są wcześniej dobrze przygotowane to mogą kierować myśleniem logicznym, przyczyniać się do rozszerzania posiadanej wiedzy o nowe treści a niekiedy nawet wytwarzanie nowej, potrzebnej wiedzy.
Opracowanie:
Arleta Glińska