Jest to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć także zjawiska z końca XVI i I połowy XVIII wieku. Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej. Owa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treści utworów i rozbudowania form jej wyrazu. Pragnienie olśnienia i zaskoczenia czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań, przenośni, omówień, epitetów, gry słów czy mnożeniu określeń na ten sam temat. Mistrzem wykwintnej formy był włoski poeta Giambatista Marini, którego styl, nazwany marinizmem, naśladowali poeci całej zachodniej Europy. W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajów europejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów renesansu - spokojna, klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzenia ziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna. Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Np. Sęp-Szarzyński proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem takiej polityki Kościoła było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizm - obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie II połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.

Nazwa barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco, oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką, trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego.

Wyróżnia się trzy fazy baroku:

Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński), nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.

Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.

Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.

Nurty literackie baroku:

marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino, marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne:

- inwersja, czyli szyk przestawny;

- paradoks

- alegoria

- anafora

- gradacja

- hiperbola

- antyteza - przeciwstawienie

- koncept

- oksymoron

- parafraza - omówienie

- pointa

sarmatyzm - całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm, oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej rolę "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

Cechy poezji barokowej

kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt "marinizmu"; twierdzono,że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej;

konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana;

zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;

Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku:

sonet - utwór poetycki, składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonetu włoskiego o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w XV i XVI wieku w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonety pisali J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski);

epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu;

pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i publicznego. W odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski);

list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liście kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").

Na kształt całej epoki szczególnie mocny wpływ wywarła kontrreformacja, tryumfująca w Europie i ogarniająca swym zasięgiem również Polskę. Był to wielki ruch skierowany przeciw reformacji, właściwie kontrofensywa Kościoła katolickiego. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545-1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła rzymskokatolickiego, określono również założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał przewodzić kontratakowi Rzymu, byli istniejący od 1534 r. jezuici. W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza (1587-1632). Kontrreformacja to zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura wszelkich wydawnictw, procesy o bluźnierstwo. W 1658 r. sejm podjął uchwałę dającą arianom trzy lata na "nawrócenie" się na katolicyzm. Po upływie tego czasu zmuszono braci polskich do opuszczenia Rzeczypospolitej, skonfiskowano dobytek arian, przejęto również ich zbory.

W 1717 r. zaatakowano pozostałe odłamy protestanckie, sejm zakazał innowiercom odprawiania publicznych nabożeństw i budowania zborów. Ich drukarnie przeszły pod nadzór duchowieństwa katolickiego. Cenzurowano wszystkie wydawnictwa, nic więc dziwnego, że wszelkie księgi uznane za "nieprzyzwoite" były niszczone, albo pozostawały w rękopisach przez wieki (na przykład dzieła Wacława Potockiego, arianina, czekały na druk 230 lat!). Rolę książek świeckich przejęły przeróżne kalendarze, zawierające porady lekarskie, przepowiednie astrologiczne czy próby literackie bardzo miernej jakości. Na początku XVII wieku został ogłoszony przez władze kościelne indeks ksiąg zakazanych. Szkolnictwo znalazło się w rękach jezuitów, którzy wnieś1i, co prawda, sporo dobrego (np. rozwinęli szkolnictwo bezpłatne), jednak stworzyli system, który bardzo szybko skostniał i stał się anachroniczny. Nauczano łaciny, religii, retoryki; odrzucano wszystko to, co niechrześcijańskie. Jezuici szybko zostali uznani za ludzi nietolerancyjnych, ingerujących we wszelkie przejawy życia tak religijnego, jak i prywatnego. To właśnie wtedy rozpowszechniło się przekonanie o Polsce jako przedmurzu chrześcijaństwa i obowiązkowym katolicyzmie wszystkich Polaków. Jeżeli renesans w swych założeniach odwoływał się do klasycznego antyku, barokowi o wiele bliżej było do mistycyzmu i dualizmu średniowiecza.

ŚWIĘTA INKWIZYCJA-Zwolennicy polityki liberalnej szukają w trudnych kwestiach etycznych chociażby najmniejszego ustępu w najwcześniejszych pismach chrześcijańskich oraz nauczaniu Ojców Kościoła na poparcie propozycji łatwych rozwiązań odnośnie aborcji lub eutanazji niemowląt. Tymczasem okazuje się, że argumenty strony konserwatywnej wspierane są jasnymi stwierdzeniami z historii Kościoła.

KSIĘGA zwalczająca inne księgi

DLACZEGO tak wiele osób jest uprzedzonych do Biblii? W niektórych krajach ma to związek ze stworzonym przez ludzi narzędziem do walki z „herezją" - z Indeksem ksiąg zakazanych. Jak to możliwe?

Kościół katolicki z entuzjazmem zareagował na wynalezienie druku. Niektórzy papieże wychwalali owo rzemiosło, a duchowni nazywali je czasem „boską sztuką". Wkrótce jednak władze kościelne zrozumiały, że narzędzie to jest wykorzystywane do szerzenia nauk przeciwnych katolicyzmowi. Dlatego pod koniec XV wieku, w wielu europejskich diecezji nałożono restrykcje. Wprowadzono wymóg posiadania imprimatur (zezwolenia druk dzieła), a w roku 1515 podczas piątego soboru laterańskiego uchwalono rozporządzenia, dotyczące kontrolowania wydawnictw. Osoby sprzeciwiające się ustanowionym regułom mogły zostać ekskomunikowane. Nie powstrzymało to jednak - zwłaszcza po zapoczątkowaniu reformacji - zalewu materiałów drukowanych, w tym książek, które Kościół uznawał za niebezpieczne dla wiary i moralności. Dlatego pod koniec XVI wieku w kołach watykańskich wyrażano nadzieję, że „przez wiele lat nie będzie się niczego drukować".

Aby zatamować „potężną powódź skażonych ksiąg" - jak jeszcze w roku 1951 określił to pewien włoski jezuita - Kościół potrzebował listy zakazanych publikacji, która obowiązywałaby wszystkich katolików. W 1542 roku utworzono rzymską inkwizycję. Do jej początkowych działań należało ograniczenie wolności słowa w sferze religii. Kiedy w 1555 roku Generalny Inkwizytor, Giovanni Pietro Caraffa, został papieżem Pawłem IV, natychmiast polecił sporządzić wykaz książek, których nie wolno posiadać ani czytać. W ten sposób w roku 1559 po raz pierwszy ukazał się powszechny Indeks ksiąg zakazanych.

Jakie książki objęto zakazem?

Spis ten składał się z trzech części. W pierwszej umieszczono nazwiska pisarzy. Czytanie ich książek - bez względu na treść - było zabronione. Druga zawierała tytuły wybranych dzieł autorów, których pozostałe publikacje nie zostały potępione. Trzecia zaś obejmowała długą listę prac anonimowych. Na indeksie znalazło się 1107 pozycji, zarówno z zakresu religii, jak i z innych dziedzin. Na liście uzupełniającej wymieniono niedozwolone wydania Biblii i wyraźnie zaznaczono, że zakazane są wszelkie przekłady na języki prostego ludu.

Chociaż na pewnych obszarach podobne ograniczenia nałożono już wcześniej, to - jak wyjaśnia pani Gigliola Fragnito, wykładająca historię współczesną na Uniwersytecie w Parmie -  „wprowadzając taki przepis, obowiązujący wszystkich katolików, Kościół po raz pierwszy oficjalnie zabronił drukowania, czytania i posiadania Pisma Świętego w języku ojczystym".

Indeks spotkał się z ostrym sprzeciwem księgarzy, wydawców i samych rządów, czerpiących z drukarstwa zyski. Między innymi dlatego, po soborze trydenckim w 1564 roku, opublikowano jego nową edycję.

W roku 1571 powołano specjalny urząd, upoważniony do rewidowania owej listy, zwany Kongregacją Indeksu. Swego czasu decyzje o tym, które księgi wciągnąć na listę, podejmowały aż trzy organy: Kongregacja Świętego Oficjum, Kongregacja Indeksu i papieski dygnitarz, pełniący funkcję zwierzchnika świętego pałacu. Trzecie wydanie Indeksu ukazało się z opóźnieniem. Spowodowane to było między innymi zazębianiem się ze sobą obowiązków poszczególnych osób oraz różnicami zdań w kwestii, czy więcej władzy przekazać w ręce biskupów, czy lokalnych inkwizytorów. Ostatecznie katalog ten, sporządzony przez Kongregację Indeksu, został publicznie przedstawiony w marcu 1596 roku przez Klemensa VIII. Jednak na prośbę Świętego Oficjum nie był rozpowszechniany, dopóki nie objęto wyraźnym zakazem wszystkich przekładów Biblii na język prostego ludu.

Z upływem stuleci, pomimo ciągłego uaktualniania, Indeks pozostawał mniej więcej w tej samej formie. Wielu protestantów, których dzieła umieszczono na owej liście, określało ją mianem „najlepszego przewodnika po najwartościowszej lekturze". Trzeba jednak przyznać, że w tamtym czasie protestanci mieli podobny stosunek do cenzury słowa drukowanego, co katolicy.

Zakazany przez Kościół
XVI-wieczny, włoskojęzyczny
przekład Biblii.

Jak oświadczył historyk Antonio Rotondò, Indeks wywarł fatalny wpływ na kulturę, a w krajach takich jak Włochy - radykalnie przyhamował jej rozwój. Zdaniem innego historyka, Guida Dall'Olia, wykaz ten stanowił „jedną z głównych przyczyn ogromnego zacofania kulturalnego Włoch, w porównaniu z większością pozostałych krajów europejskich". Jak na ironię, niektóre książki przetrwały, ponieważ w wielu kościelnych bibliotekach trzymano je w tak zwanym piekle, specjalnie wydzielonym miejscu służącym do przechowywania niedozwolonej literatury pod kluczem.

Jednakże w okresie oświecenia, odgrywająca coraz znaczniejszą rolę opinia publiczna w pewnej mierze przyczyniła się do upadku tego „najsurowszego w dziejach narzędzia walki z wolnością słowa". W 1766 roku pewien włoski wydawca napisał: „O wartości książek nie decydują zakazy Rzymu, lecz społeczeństwo". Katalog stopniowo tracił na znaczeniu, a w roku 1917 rozwiązano Kongregację Indeksu. Od roku 1966 Indeks „nie ma już mocy prawa kościelnego".

Biblia w językach prostego ludu

Historia Indeksu ujawnia, że spośród „skażonych ksiąg" władze kościelne szczególnie obawiały się jednej - Pisma Świętego w języku prostego ludu. Jak wyjaśnia specjalista w tej dziedzinie Jesús Martinez de Bujanda, w XVI wieku Indeks obejmował „około 210 wydań całej Biblii lub Nowego Testamentu". W owym czasie Włosi byli znani jako zapaleni czytelnicy Biblii. Jednakże Indeks, surowo zabraniający jej czytania, gruntownie zmienił ich stosunek do Słowa Bożego. „Pismo Święte, zakazane i tępione, jako groźne dla Włochów źródło herezji, zaczęło w końcu mylić z dziełami heretyków" - zauważyła Gigliola Fragnito, po czym dodała: „Katolicy na południu Europy budowali swą wiarę na katechizmie", a „naiwny lud był bardziej pożądany niż ludzie dojrzali pod względem religijnym".

Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata,
w sercach wielu ludzi na nowo roznieciło
miłość do Słowa Bożego.

Dopiero w roku 1757 papież Benedykt XIV zezwolił na czytanie „zatwierdzonych przez Stolicę Apostolską Biblii w językach ojczystych". Możliwe stało się wreszcie opracowanie nowego przekładu włoskiego, opartego na łacińskiej Wulgacie. W gruncie rzeczy dopiero w roku 1958 włoscy katolicy doczekali się pierwszego kompletnego tłumaczenia Biblii z języków oryginału.

Obecnie - zauważa pani Fragnito - zwłaszcza niekatolicy gorliwie „udostępniają wszędzie Pismo Święte". Do najbardziej zaangażowanych z pewnością można zaliczyć Świadków Jehowy, którzy rozpowszechnili przeszło cztery miliony egzemplarzy włoskojęzycznego wydania Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata. W ten sposób w sercach setek tysięcy ludzi na nowo rozniecili miłość do Słowa Bożego (Psalm 119:97). Czy nie warto więc bliżej poznać tej niezwykłej Księgi?

Index librorum prohibitorum (1599-1967), łacińskie określenie urzędowego wykazu dzieł zakazanych do czytania przez Kościół rzymskokatolicki, pod sankcjami ekskomuniki. Potępienie i zakazywanie lektur określonych książek, a także ich publiczne palenie, było praktykowane w Kościele od IV w. - dzieła Ariusza zostały potępione przez sobór nicejski.

Pierwszy papieski indeks został ogłoszony w 1559, obejmował on m.in. dzieło M. Kopernika. Szczególnie głośnym stał się index librorum prohibitorum z 1564 i tzw. indeks trydencki Leona XIII z 1900. Ostatnie wydanie indeksu obowiązujące w Kościele pochodzi z 1948 z uzupełnieniem w 1959 - indeks Piusa XII.

Na indeksie kościelnym znajdowały się wybitne dzieła zarówno naukowe, jak i literackie, m.in. G. Bruno, M. Kopernika, A. Frycza-Modrzewskiego, Kartezjusza (R. Descartes), Woltera, V. Hugo, I. Kanta, B. Pascala, A. Mickiewicza, J. Słowackiego.

W 1967 wydawanie indexu librorum prohibitorum zostało zniesione wraz z kongregacją Św. Oficjum, dotychczasowe indeksy nie zostały jednak ani uchylone, ani odwołane. Na miejsce zaś kongregacji Św. Oficjum została powołana rzymska Kongregacja Doktryny Wiary, wyposażona w prawo do publicznego potępienia nowo powstających dzieł, jednak bez sankcji prawno-kościelnych w stosunku do autora i czytelników.

Cenzura kościelna

Wraz z umocnieniem swej władzy Kościół katolicki, przyswoił sobie prawo do niszczenia ksiąg niezgodnych z kanonami wiary. Pierwszymi znanymi przypadkami zastosowania cenzury było palenie ksiąg ariańskich (po 325), manichejskich (361-75, 398), nestoriańskich (po 431) i focjańskich (po 867). Innocenty II wydał 1140 nakaz spalenia pism P. Abélarda i Arnolda z Brescii. Aż do poł. XIII w. pisarze przekazywali swoje pisma do akceptacji biskupom lub papieżom, choć brak było jakichkolwiek oficjalnych przepisów w tym względzie. Dopiero za pontyfikatu papieża Urbana VI (1378-89) wprowadzono przepis, zgodnie z którym można było posługiwać się jedynie książkami będącymi wiernymi kopiami oryginałów i nie zawierającymi treści niezgodnych z dogmatami Kościoła katolickiego. Pierwsze oficjalne przepisy o prewencyjnej cenzurze kościelnej zostały wprowadzone przez Innocentego VIII bullą Inter multiplices z XI 1487. Na jej podstawie biskup ordynariusz w danej diecezji oraz mistrz pałacu apostolskiego w Rzymie mieli prawo kontrolować wszystkie pisma bez względu na ich temat i treść. Przepisy te powtórzono i rozbudowano 1501 i 1515. Natomiast papież Paweł IV wydał 1559 pierwszy Index librorum prohibitorum; ostatni wydany 1940, obowiązywał aż do 1966. Na mocy konstytucji Soboru Trydenckiego Decretum de editione et usu sacrorum librorum (IV 1546) i De libris prohibitis regulae decem (III 1564) ustanowiono szczegółowe przepisy w sprawie cenzury kościelnej. Reformę cenzury kościelnej przeprowadził Leon XIII bullą Officiorum ac munerum (1897). Obecnie w kwestii cenzury obowiązujące są przepisy dekretu Kongregacji Doktryny Wiary z III 1975 De Ecclesiae pastorum vigilantia circa libros, który ustanowił ogólny nadzór papieża nad sprawami cenzury poprzez Kongregację Doktryny Wiary, a w poszczególnych diecezjach poprzez biskupów i podległych im cenzorów.

---