Pytanie 15. Papieskie i mieszczańskie realizacje urbanistyczne w Rzymie w okresie baroku.
Barok to okres wielkiego zmagania się architektów z substancją gotyckiego miasta, tworzenie podstaw nowoczesnej urbanistyki. W dziele tym przodowały Włochy (w tym Rzym), gdzie już w końcu XVI w. ukształtowały się nowe zasady zabudowy. Nowe rozwiązania wpływały na sposób zabudowy. Główne prace to:
Przebudowa i przekształcanie głównych elementów miasta: komunikacji, zabudowy, organizacji przestrzennej i plastycznej.
Dążenie do zintegrowania elementów przestrzennych: ulicy, placu, budynku w jeden element.
Zaznaczona oś z symetrycznie zakomponowaną zabudową podporządkowaną akcentowi. Odkrycie istoty zieleni w organizmie miejskim.
Teatralizacja - komponowanie przestrzeni rezydencji czy kościołów zgodnie z ich zadaniem np. założenia kalwaryjne z centralnym kościołem.
Porządkowanie fortyfikacji miast.
W okresie baroku teoretycznych prac prawie nie było.
W urbanistyce Rzymu omawianego okresu dają się zaobserwować dwa nurty: papieski, silnie wezbrany zwłaszcza w okresie kontrreformacji, oraz mieszczański, który był wprawdzie znacznie słabszy, ale znalazł swój wyraz w kompozycji kilku świetnych zespołów architektonicznych
NURT PAPIESKI
1477 r. - do Rzymu wraca papież Marcin V po prawie 100 - letnim wygnaniu papieży. Część świata przechodzi do schizmy protestanckiej. Kościół jest osłabiony, następuje jego dezorganizacja. Dopiero na Soborze Trydenckim w 1563 r. wzmacnia się prestiż Kościoła, Rzym staje się stolicą świata katolickiego. Papiestwo się bardzo wzbogaca, dzięki czemu podejmuje szereg działań, w wyniku których Rzym staje się wzorem miasta metropolitalnego. W I ćwierci XVI w. papież Sykstus V nadał bieg tym działaniom przebudowując strukturę komunikacyjną Rzymu i podporządkowując ją funkcjom kulturowym
i reprezentacyjnym. Przeprowadził na szeroką skalę roboty architektoniczne i urbanistyczne. Zrealizował sieć prostolinijnych arterii komunikacyjnych, łączących 7 głównych świątyń Rzymu. Wszystkie ulice wychodziły z placu Santa Maria Magiore. Do dziś ten układ jest bardzo czytelny. Akcja Sykstusa V natrafiała na niechęć albo i wrogość szerokich rzesz ludności miasta
Plac del Popolo powstał jako wyraz nurtu papieskiego: jego oprawa architektoniczna miała na celu nadanie monumentalnego charakteru głównemu wjazdowi do stolicy papiestwa. W tym sensie kształtowała się zabudowa placu do początku XVIII wieku. Rozdroże to stanowi podstawę do tworzenia różnych wariantów np. założeń ogrodowych. Układ osiowy na wielkiej przestrzeni miasta. Początek układów gwiaździstych. Pozwala na rozwój miasta i zachowanie jego centrum bez zmiany jego funkcji. U zbiegu 3 ulic powstały 2 identyczne kościoły podkreślające wyjście osi z placu. Ulice zbiegały się na monumentalnym obelisku przy bramie del Popolo. Dopiero administracja francuska Rzymu w czasach Napoleona I zainicjowała przebudowę placu w myśl zupełnie odmiennych haseł: wprowadzono wielkie poprzeczne założenie parkowe, łączące Monte Pincio z Tybrem, służące ludności jako miejsce spacerów, tworzące świetny balkon z widokiem na miasto i jego okolice. Na Piazza del Popolo nurt papieski skrzyżował się z mieszczańskim, podówczas wartkim i postępowym.
NUTR MIESZCZAŃSKI
Rozwiązano w Rzymie problem placów - 1655 r. Plac Świętego Piotra - element kompozycyjny wobec różnych budowli architektonicznych. Bernini dążył do podkreślenia walorów placu, by nowe przestrzenie podkreślały główny obiekt, podniesienie skali bazyliki. Wprowadził nowe rozwiązania - kolumnada - dała ramy placu, forma prostokątna, później owalna. Plac składa się z 2 członów: trapez i elipsa. W środku znajduje się egipski obelisk. Kolumnada z rzeźbami postaci ludzkich. Jest to dynamiczna koncepcja z klasycznymi proporcjami i spokojem dała piękne ramy dla odbywających się tam uroczystości.
Dla kompozycji placu istotne znaczenie miał niezrealizowany łącznik kolumnady, podkreślał on zamknięty charakter placu oraz jego świadome odcięcie od otaczającej zabudowy. Zestawienie zespołu św. Piotra oraz zespołu willi Pasiadia w Meledo uwydatnia istotne cechy założenia rzymskiego: jego gigantyczną skalę, oderwanie od otoczenia, podkreślenie potęgi kościoła i znikomości spraw świata doczesnego
Nurt mieszczański realizował się w budowie placów dla celów mieszczan. W nurcie tym można wyróżnić prace Michała Anioła zakończonej w 1568 r. przebudowy Kapitolu. Stworzenie na wzgórzu reprezentacyjnego placu dla świeckich władz miasta. Przed przebudową na wzgórze prowadziły długie schody, na wzgórzu pasły się kozy. Prace polegały na gruntownym przekształceniu krótkich, nieregularnych budynków w zespół monumentalny dla władz - kompleks. Ujednolicił fasady 2 pałaców - porządek palladiański (od Paladiego). Wzniesiono kolejny pałac na wzór I pałacu konserwatorów. Tworzyło to spójne, monumentalne wnętrze. Stworzono symetrycznie ukształtowany plac otwierający się węższym bokiem na forum romanum a szerszym na rozwijające się miasto. Na tym placu Michał Anioł zaprojektował posadzkę, na środku stał pomnik konny Marka Aureliusza - Plac Kapitoliński.
Plac na Kapitolu, wielkie osiągniecie mieszczaństwa rzymskiego, stanowi przykład triumfu porządkującej myśli człowieka nad przyrodą. Michał Anioł wyłączył z kompozycji kościół oraz przekształcił nieregularną grupę budynków w niewielki, ale monumentalny zespół trzech gmachów o świeckim przeznaczeniu, wśród których dominuje Pałac Senatorów. Pomimo regularności i symetrii całego założenia nie jest ono przesztywnione, a to głównie dzięki nierównoległemu ustawieniu budynków bocznych, ukształtowaniu wnętrza budynkami wolnostojącymi oraz otwarciu jednej jego strony.
Tadeusz Tołwiński (Urbanistyka Tom I) pisał: "(...) Kapitol pokryły gruzy, porosła trawa i drzewa. Ośrodek dawnej stolicy świata zeszedł do rzędu drobnych mieścin o kilku tysiącach mieszkańców. Na Forum i Kapitolu pasły się kozy przydając dostojnemu wzgórzu nową nazwę: Monte Caprino (Kozia Góra). Szybki rozwój miasta w XIV i XV-tym wieku, pod potężną opieką powracających z Awinionu papieży, prowadzi do rozkwitu i bogatej rozbudowy w wieku XVI i XVII-tym. Ludność miasta dąży do wzniesienia gmachu i placu, który by reprezentował świeckie dostojeństwo Rzymu i odradzającą się jego rolę stolicy. Dawna antyczna aureola korony miasta znowu zabłyśnie nad wzgórzem z chwilą, gdy Michał Anioł przekształci je całkowicie, tworząc zeń monumentalny świecki ośrodek Rzymu papieskiego.
Plac na Kapitolu został zaprojektowany i rozpoczęty w latach 1536-38, po śmierci Michała Anioła dzieło kontynuowali inni architekci, prace zostały ukończone w początku XVII wieku.
Piazza na Vona - plac o funkcji targowej projektu Berniniego (1647-51) na miejscu dawnego cyrku Dominicjana. Nowy element to wewnętrzna organizacja. Największa budowla to kościół św. Agnieszki stanowący zwornik organizujący całą zabudowę placu. Atrakcją są 3 fontanny Berniniego - fontanna 4 rzek.
Schody są traktowane jako element scenografii miasta - schody hiszpański z początku XVIII w. Alessandro Specci. Tarktowane są jako wielka scenografia dla odbywających się uroczystości.
Najpełniej urbanistyke baroku wyrazaja nowe realizacje miast, twierdz, a także wielki miejskie zespoly rezydencjonalne np. Belweder we Wiedniu- wkomponowany w miasto istniejące, który wytwarza konstrukcje przestrzenna zgodną z założeniami epoki. Wiąże się w sposób bardzo funkcjonalny z otoczeniem - to tez jest cechą tego okresu.
Panorama Rzymu 1493 r.
realizacje tu przebiegały dwoma nurtami:
- papieski
-mieszczański
NURT PAPIESKI
Po długotrwałej schizmie Papież Mikołaj V przybywa do Rzymu w 1407- pogrążenie i zdewastowanie Rzymu. Dogorywa w sensie urbanistycznym i społecznym. Rzym od początku istnienia rozwijał się w sposób nieskładny. Aby nadac miastu oblicze nadające znaczenie temu miastu jako stolicy katolicyzmu, papieże podjęli szereg działań architektonicznych dzięki którym Rzym stał się typem miasta stołecznego. Kierunek tym działaniom nadają prace podjęte w trzeciej ćwierci 16 wieku podjęte przez Sykstusa V, który zarzadza generalna przebudowa Rzymu, przede wszystkim w zakresie struktury komunikacyjnej. I ta struktura która ma wytworzyc jego architekt Carlo Fontana ma słuzyc temu aby miasto stało się funkcjonalne. - I zasada która będzie towarzyszyla założeniom rzymskim. Ta funkcjonalność ma służyć nowym funkcjom kulturowym Rzymu i funkcjom reprezentacyjnym. Przewodnia myślą Sykstusa V jest udogodnienie życia pielgrzymom, licznie przybywającym do miasta wiecznego by odwiedzić grób Św. Piotra, nawiedzić
wspaniale historyczne bazyliki chrześcijańskie, które są rozłożone na wzgórzach centralnie wokół miasta. Te tereny z kolei zostały opuszczone przez mieszkańców po zniszczeniu akweduktów po najazdach barbarzyńskich.
Istota projektu Carla Fontany:
utworzenie takich prostolinijnych przebic przez tkanke miasta antycznego, średniowiecznego celem uzyskania arterii komunikacyjnych., które będą z sobą łaczyły 7 bazylik. Głownym punktem kompozycji jest Bazylika Santa Maria Maggiore w Rzymie. Od tej Bazyliki rozchodza się owe arterie komunikacyjne, które tworzą zupełnie nowy system komunikacyjny- bardzo czytelny.
Jedna z tych arterii prowadzi wprost do głownej bramy Rzymu (Porta del Popolo) Kolejne 2 arterie zostalu poprowadzone w sposob promienisty do placu Piazza del Popolo. W ten sposób powstaje rozdroże 3 ulic- arterii, które staje się w BARKOU podstawowym motywem kompozycji urbanistycznej. Będzie w wielu wariantach przetwarzane, motyw przewodni nowych rozwiązań przestrzennych barokowych. W miejcu zbiegu 3 ulic zostaja wzniesiony 2 identyczne kosicoly , co jest potrzeba podkreślenia dla baroku takiego typowego podreslenia hierarchizacji zabudowy. To są główne budowle tego placu. Ważne jest również usytuowanie centralne na placu obelisku, Plac jest owalny, nowa forma w Rzymie dla placu. Na osi zbiegu arterii ustawiony jest obelisk. Bardzo charakterystyczne elementy przestrzenne jakimi są obeliski, fontanny , kolumny niosące postaci króla czy swiętych. To miejsce ma nie tylko znaczenie natury kompozycyjnej, ale również ten punkt zbiegu ma charakter informujący i z daleka widać gdzie jest plac.
W Rzymie rodzi się nowa koncepcja układu przestrzennego, kora polega na tym ze poszczególne jednostki przestrzenne nie są oderwane, tylko się łącza i wytwarzają kolejne zależności urbanistyczne przez co Rzym jest jedna wielką kompozycja przestrzenną. Te wielkie elementy palcowe, komunikacyjne stanowią element budowanego planu przestrzennego. Bardzo ważny element rzymskiego baroku to systemy powiązania.
Drugim ważnym zadaniem było stworzenie ram przestrzennych i praktycznych dla pałaców, dla świątyń, budowanych w nowym ładzie przestrzennym, komunikacyjnym.
Plac przed Bazylika Św. Piotra w Rzymie.
Autorem projektu tego placu jest Giovanni Lorenzo Bernini w 1656r zaprojektowal ten plac.
Dążył on do podkreślenia walorow bazyliki, poprzez podniesie jej skali, i zwiększenia wrażenia jakie miała ona wywierać. Zadanie wykonał znakomicie, przede wszystkim przy pomocy dwóch elementów, samej architektury i rzeźby, srodki które były dostępne zostaly użyte inaczej, odmiennie, daly razem nowe ramy w przestrzeni., zaprojektowany plac monumentalny skalda się z dwoch czesci , od strony bazyliki jest to plac o kształcie trapezu, natomiast czesc zew. Ma kształt owalu, całość placu otaczają kolosalne klasyczne portyki, zwieńczone balustrada, na szczycie ustawił las posagow. W centralnym miejscu znalazł się obelisk. Ta bardzo dynamiczna koncepcja wykazująca klasyczne proporcje, powiązania z antycznego Rzymu, jest bardzo bogata. Tworzyło wspaniale ramy do uroczystości papieskiej. Tylko była kwestia ograniczenia tej przestrzeni dla wiernych, aby mogły się również odbywać wielkie pochody, procesje.
Utworzona przez Fontana na początku wieku XVI budując fasade zaslonila widza, odsunęła go. Kiedy nie mogl docenic wspanialej kopuly, Dążył do powiekszenia tej przestrzeni z placem, osiągnęło to efekt doskonałego widzenia bazyliki. I tworzyło to co w baroku jest wazne - znakomite ramy dla doskonalej budowli monumentalnej, która jest najważniejszym elementem tego całego założenia.
NURT MIESZCZAŃSKI
Teraz pare slow o nurcie mieszczańskim, mówiliśmy o papieskim., w barokowym Rzymie nurt ten realizował się w budowie placów związanych z funkcja miasta.
Takim pierwszym wielkim dziełem była przebudowa Kapitolu zakończona w 1568r, w oparciu o projekt Michała Anioła, który stworzył na wzgórzu w centrum Rzymu istotne wielkie ramy dla władzy świeckiej, i ten plac miał stanowić dla tych władz oprawe. To jest widok gdzie może państwo zauważyć ze wzgorze klania się dosc nisko Forum romanum. Tołwiński tak pisal o stanie ówczesnym tego miejsca” Kapitol pokryły gruzy, porosła trawa i drzewa, posrodek stolicy dawnej swiata zeszly się wiesci o kilku tysięcy mieszkańców, na forum Kapitolu pasly się krowy i kozy, przydając temu miejscu nową nazwę Monte Cassino czyli kozia gora.? Kapitolu polegał na gruntownej przebudowie, przekształceniu tego nieregularnego zespołu takiej niewielkiej grupy budynków, plac z zespołem trzech gmachów, niewielki w sensie przestrzennym ale monumentalny poprzez fakt doskonalej architektury i proporcji tego świetnego założenia w przestrzeni. Centralne miejsce tego placu na wprost wejścia stanowi pałac senatorów, który zastał już Michał Anioł i tu także mieści się pałac koncerwatorow. Palac senatrow stal się siedziba urzędu. Aniol przebudował obie fasady tych budowli i po raz pierwszy zastosował swój wielki słynny porządek . ktory pozniej przyjal nazwe” porządku pelawianskiego (?). nieco później po lewej stronie już na planach wzniesiono trzeci palac , gdzie tez się mieściły władze, ale także i muzeum katolickie. Ta grupa placow zestawiona koślawo, otrzymała znakomita forme placu . ustawienie ukosem tego trzeciego pałacu, pozwoliło stworzyć zupełnie nowa koncepcje, placu nowożytnego, na planie trapezu. Ponadto powiększyło jakby przestrzeń. Zbudowało taka sztuczna perspektywę monumentalna. Tworzenie sieci komunikacyjnych poprzez łączenie placow, to w tym przypadku tego placu nie dolaczona, stal się placem zamkniętym. Na plac dochodzi się poprze taka balustradę by dojsc do srodka. I tutaj ta barokowa zasada tworzenia centralnego punktu który podkreślony jest jakims elementem architektonicznym czy plastycznym została zachowana, postawiono tu odnaleziony pomnik marka Aureliusza. Michal aniol wprowadził jeszcze jeden element to ze na jego rysunku została wykonana posadzka z marmuru. Pojawiły się po raz pierwszy w dziejach takie rozwiązania architektoniczne polegające na opinaniu budowli wysokimi kolumnami czy pilastrami przechodzą przez cala wysokość budowli. To innowacja wprowadzona przez Anioła.
Kolejny plac który został wzniesiony w tym nurcie świeckim , to jest plac jeden z piękniejszych Piazza Navona. znajduje się rynek, gdzie ten plac ma stanowić również f-cje pożyteczne dla mieszkańców, zaprojektowany przez Belliniego plac został zrealizowany w 1647-51. na miejscu dawnego cyrku. W związku z tym otrzymał on taka dana formę. mimo podporządkowania się nowym elementom tutaj wchodzą nowe elementy, postawienie dominant przestrzennych - 3 fontann, gdzie środkowa fontanna jest zdobiona obeliskiem, wydobytym z ruin dawnego cyrku. Ten plac doskonale połączony jest z otoczeniem, i stanowi integralny element szerszego całego założenia. Dwie fontanny na skrajach, pierzeje tego placu tworzy ciąg barokowych pałaców, projektowanych specjalnie, jako oprawę tego placu , najważniejsza budowla jest kościół Sw, Agnieszki. Bardzo dynamiczny, barokowy. Fontanny podkreślany osiowość tego placu, Bellini był setnym architektem i również rzeźbiarzem. Jednym z największych w baroku.
Istotnym elementem urbanistyki barokowej były schody, nie traktowane jako tylko element komunikacyjny ale również teatralny, jako element scenografii miasta. Najsłynniejszymi schodami są schody hiszpańskie w Rzymie wykonane z wielkim rozmachem na początku XVII w. wg projektu Alexandra Pethego. Ludzie baroku chodzili w koturnach, perukach co daje nastroj bycia człowieka który oglądany jest i jest tez obserwatorem. I takie schody dawały możliwość przechadzania się na miejsca wielkich uroczystości. Dziś te hiszpańskie schody stanowią doskonałą dekoracje wielkich wydarzeń. Rzym był podatny to tego typu rozwiązań, i takie schody były jak najbardziej potrzebne. I jak już je budowano to stawiono w wielkich realizacjach. Powiązania widokowe są bardzo czytelne, do tego 8 ulic promienistych wychodzących z fontanny. <Chwilowa mowa o narkomanach jej dramatyczne wspomnienia >