Nowy typ bohatera w poemacie dygresyj­nym

Juliusza Słowackiego Beniowski

Wydany w maju 1844 r. poemat dygresyjny J. Słowackiego Beniowski (pięć pierwszych pieśni) był pomyślany jako polemika literacka, ostra, ostateczna roz­prawa z krytykami, przeciwnikami ideowymi i artystycznymi, w tym z Mickiewi­czem.

Polemiczne w tym utworze jest wszystko: i wybór gatunku, i wybór tematu, i bohatera. Wreszcie polemikami są liczne w utworze dygresje. Obliczono, iż poło­wę utworu zajmują dygresje, a połowa to warstwa fabularna. Pisząc Beniowskiego sięgnął Słowacki do czasów konfederacji barskiej, jest to więc utwór historyczny i, jak to często w romantyzmie bywa, historia jest maską dla problemów współ­czesnych. Konfederacja barska była tematem modnym w owym czasie, sam Sło­wacki napisał kilka utworów na jej temat. W romantyzmie polskim lat 30 i 40-tych następuje rehabilitacja szlacheckiej, sarmackiej przeszłości Polski, gdyż były to czasy istnienia państwa. Słowacki w ujęciu tematu kierował się nade wszystko dążeniem do realizmu, nie popadał w apoteozę, krytycznie oceniał magnaterię polską w osobach zdrajcy Dzieduszyckiego czy dziwaka Starosty. Doceniając wagę czy­nu konfederatów, występuje przeciwko ich niezdyscyplinowaniu czy animozjom przywódców.

Na tym tle umieścił Słowacki swojego bohatera. Wybrał na niego postać auten­tyczną, z pewnością znał pamiętniki Maurycego Augusta Beniowskiego wydane w 1797 r., ale nie zachował wierności pierwowzorowi w konstrukcji swego boha­tera. Autentyczny Beniowski był postacią barwną, o zawikłanych, burzliwych lo­sach, o indywidualności frapującej, błyskotliwej, wybijającej się nad przeciętność. Tych cech nie przeniósł Słowacki do poematu. Uczynił ze swego bohatera zwy­czajnego, pospolitego, przeciętnego, młodego człowieka. Był to z pewnością także zabieg polemiczny względem romantycznego pojmowania jednostki wybitnej. Pominął Słowacki w Beniowskim węgierskie pochodzenie bohatera i dodał mu imiona Kazimierz Zbigniew.

Ówczesna krytyka często szermowała argumentem, że jego poezja jest nienarodowa, a więc Słowacki celowo podkreśla, że: „...ten poemat będzie narodowy'' i bohaterem utworu musi być Polak. Słowacki związał go z polską tradycją histo­ryczną, gdy w Pieśni I opuszczający dom Beniowski porównany jest do „panny Plater” i „Czarnieckiego z kolczugą” oraz drobnoszlachecką atmosferę „pijących gardeł, psów, kontuszów”. Ten zwyczajny młodzieniec stał się jednak pod piórem poety Polakiem „mocno hańbę ojczyzny czującym, niedoświadczonym jeszcze, lecz gorącym”, a więc typowym polskim patriotą, żołnierzem konfederacji.

Oprócz podkreślenia, że jego bohater jest narodowy, stosuje poeta jeszcze je­den zabieg w stosunku do niego, poddając go degradacji społecznej i deheroizacji. Beniowski ma być przeciętny i pospolity.

„Wioseczkę małą miał - ale dziedziczną, Dwadzieścia miał lat - był u siebie panem.”

Lubił towarzystwo, więc „fortunka ciekła dzbanem”, miał też proces, więc stracił wszystko i ruszył w świat szukać szczęścia. Pospolitość bohatera podkreśla autor wielokrotnie, przykładem może być następujący fragment:

„Ja sam się dziwię, że na bohatera Wziąłem takiego prostego szlachcica! Oto pierwszy raz swe usta otwiera Przed swą kochanką, która w nów księżyca Swe włosy czarno-błękitne ubiera, Jakby sawantka, albo czarownica: I słyszy - że nie jest jak wieszcz, lub astronom, Kochanek witają - lecz jak ekonom”.

Nie ma Beniowski rysów bajronicznych, jest młody, wierzy w siebie i swe możliwości, jest przekonany, że zarobi na nową wioskę. Był zakochany, panna była jedynaczką z magnackiego rodu, ojciec nie chciał słyszeć o małżeństwie. Be­niowski nie rozpacza, nie popełnia samobójstwa, nawet bez pożegnania chciał wyjechać, bo wierzył, że szybko wróci, że gdy zdobędzie majątek i sławę, zdobę­dzie i Anielę. Jego przystąpienie do konfederacji stwierdza poeta po prostu:

„Chciałbym powiedzieć: włożył hełm stalowy - Lecz nie poemat pisząc tylko gadkę, Powiem, że tylko wdział - konfederatkę.”

albo dalej:

„Pan Kaźmierz jechał takim być ułanem - Kłaniało mu się zboże całym łanem”.

Nie jest nadludzko odważny, porwany przez Di we, nie zachowuje się jak boha­ter, a przerażony daje się prowadzić, bo myśli, że to jakiś szatański stwór. Ta tak dobitnie podkreślana przeciętność łączy się z zapowiedziami przyszłych jego he­roicznych czynów. Np. w Pieśni IV pisze Słowacki: „Bóg zachować raczył / Czło­wieka, a ja zeń zrobię olbrzyma.” Wcześniej podkreślał, że młodość Beniowskiego była bujna, że „czuł za trzech”, potem zapowiadał, że opisze jego służbę ojczy­źnie, bohaterskie czyny i niezwykłe przygody, zaznaczał, kim Beniowski będzie. Z zakrojonej szeroko biografii bohatera autor przedstawił zaledwie niecałą dobę, ale wierzymy, iż realizacja zapowiedzi była możliwa. Te zapowiedzi, wyznania poety, to jeden z elementów jego ironiczno-żartobliwej gry z czytelnikiem. Kon­strukcja zaś bohatera jest elementem polemiki, zapowiedzią przejścia od bohatera indywidualisty do bohatera zbiorowego, od apoteozy jednostki do apoteozy zbiorowości.

Inną konsekwencją odheroizowania bohatera było zbliżenie się do prawdy hi­storycznej, dążenie do realizmu w obrazie konfederacji barskiej. Z takim reali­zmem potraktował Słowacki koliszczyznę (antyszlacheckie powstanie chłopów ukraińskich w 1768 r.) Mówiąc ojej krwawym, buntowniczym charakterze, uspra­wiedliwia ten ruch samowolą i nadużyciami magnaterii polskiej. W Beniowskim powstał bardzo ciekawy obraz Ukrainy i jej mieszkańców. Pisząc o tym nie sposób pominąć milczeniem postaci Swentyny i jej brata Sawy. W nich bowiem skupia się jakby cała poetycka fascynacja Słowackiego Ukrainą. Sawę Słowacki charakteryzuje krótko: „pół-Kozak, a pół-szlachcic”. Swentyna natomiast wypowiada zna­czącą kwestię:

„Ja także jestem jak polscy rycerze, A ksiądz mię posłem nazywa aniołem; Ja listy noszę, ja zapalam słupy, Ja zbieram, grzebię i obmywam trupy. A któż przypomni o mnie, kiedy zginę?”

Swentyna pomaga konfederatom i jest bohaterem zupełnie nowego typu. To bohater anonimowy, zbiorowy, cichy, bezimienny, jeden z wielu, a nie heroiczny bohater jednostkowy, którego sławiła literatura wczesnego romantyzmu. Tej kon­cepcji właśnie przeciwstawia się Słowacki, głosząc pochwałę bohatera zbiorowe­go, który stanowił jedyną realną i autentyczną siłę. Beniowski jest takim bohate­rem, ale jeszcze jest szlachcicem, Swentyna pochodzi z ludu, a Słowacki wielo­krotnie powtarzał, że jedynie lud jest władny dokonać znaczących przemian.

---