Przedmiot: Ekonomika miast i regionów

Podstawowe źródła informacji o ludności:

1. Spisy ludności.

2. Ewidencja bieżąca ludności.

3. Badania metodą reprezentacyjną.

4. Badania monograficzne.

5. Materiały wtórne.

Najistotniejsze znaczenie ma:

1. spis powszechny - przedstawia stan i strukturę ludności w jednym momencie na terenie całego kraju oraz naświetlający wszechstronne związki, zachodzące między poszczególnymi rodzajami badanych cech. Wyniki spisowe przedstawiają najistotniejsze informacje, bez których niemożliwe jest prowadzenie analiz i szacunków odnoszących się do sfery społecznej i gospodarczej,

2. ewidencja bieżąca stanu ludności (księgi meldunkowe), ewidencja ruchu naturalnego ludności (dane urzędów stanu cywilnego dotyczące zawierania małżeństw, urodzeń, zgonów) oraz ewidencja ruchu wędrówkowego (dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji), ustalane na podstawie zameldowań i wymeldowań,

3. badania prowadzone metodą reprezentacyjną - badania te mogą być prowadzone w skali lokalnej, regionalnej bądź kraju według wybranych cech.

Współczynnik gęstości zaludnienia - wyraża stosunek liczby ludności do danego terytorium (zazwyczaj jednostki administracyjnej). Obliczany jest zazwyczaj do powierzchni ogółem (osiedla, lasy, nieużytki, wody wewnętrzne...) i wyrażany w osobach/km².

G=L/P

Podziału ludności dokonujemy głównie ze względu na: płeć, wiek, zatrudnienie (bądź jego brak), wykształcenie. Powyższe kryteria podziału mają na celu ukazanie jak najpełniejszego obrazu społeczności zamieszkującej dane terytorium.

Struktura ludności według płci i wieku stanowi podstawę większości analiz demograficznych, determinuje ona w poważnym stopniu kształtowanie się przyszłych trendów w zakresie płodności i umieralności. Dzięki jej znajomości można określić wiele czynników społeczno-ekonomicznych dotyczących perspektyw rozwoju danej społeczności. Strukturę ludności według płci i wieku określają zachodzące na danym terytorium dotychczasowe trendy rodności, umieralności, migracji a także wpływ wojen i klęsk żywiołowych.

Struktura ludności według płci ma bezpośredni wpływ na reprodukcję ludności przez odpowiednie kształtowanie procesu zawierania małżeństw, urodzeń i zgonów. Stosowanymi miernikami pozwalającymi badać strukturę ludności wg płci są:

1. udział mężczyzn i kobiet w ogólnej liczbie ludności,

2. współczynnik feminizacji, wyrażający stosunek liczby kobiet (K) do liczby mężczyzn (M):

Wf =	K	x C
			M

3. współczynnik maskulinizacji, wyrażający stosunek liczby mężczyzn (M) do liczby kobiet (K):

Wm =	M	x C
			K

gdzie: C = 1, 100 lub 1000

Struktura wieku ludności opisywana jest przez mierniki struktury przedstawiające udział ludności określonych grup wieku w ogólnej liczbie ludności. Istnieje kilka metod grupowania ludności wg wieku, zaliczają się do nich:

1. układ podstawowy - grupy ludności wyrażone są wg kolejnych roczników (0 lat, 1,2, 3, 4, 5 ...),

2. układ pięcioletnich grup wieku do obliczania współczynników demograficznych (0-4 lat, 5-9, 10-14, ..., 95-99, 100 lat i więcej),

3. układ publikacyjny umożliwiający dowolne grupowania,

4. układ społeczno-ekonomiczny (0-15 lat, 16-59, 16-64, 60 lat i więcej, 65 lat i więcej), gdzie zróżnicowanie górnej granicy wieku zależy od płci.

Najczęściej stosowany jest podział ludności według kryterium społeczno-ekonomicznego, gdzie wyróżnia się trzy podstawowe grupy ludności w wieku: przedprodukcyjnym (0-14 lat, bądź 0-17 lat), produkcyjnym (15-59 lat kobiety, 15-64 lat mężczyźni) poprodukcyjnym (60 lat i więcej kobiety, 65 lat i więcej mężczyźni). Na podstawię powyższego podziału dokonuje się obliczeń współczynników aktywności zawodowej, które pozwalają na określenie faktycznej oceny np. proporcji ludności czynnej i biernej zawodowo.

W celu liczbowego wyrażenie formalnych proporcji stosuje się współczynnik obciążeń demograficznych:

L0-14+L60+	x 100 =	L0-14	x 100	+	L60+	x 100
L15-59					L15-59				L15-59

gdzie:

L_0-14 - liczba dzieci w wieku 0-14 lat (ludn. w wieku przedprodukcyjnym),

L₆₀₊ - liczba osób w wieku 60 lat i więcej (ludn. w wieku poprodukcyjnym),

L_15-59 - liczba ludności w wieku 15-59 lat (ludn. w wieku produkcyjnym).

Graficznym obrazem struktury ludności według płci i wieku jest tzw. piramida wieku. Umiejętność właściwego odczytywania piramidy wieku polega na ocenie:

1. proporcji pomiędzy liczbami ludności określonych grup wieku i płci oraz na uzasadnieniu określonych nieregularności wykresu,

2. zmian dynamicznych, polegających na przesuwaniu się ku górze kolejno wszystkich prostokątów piramidy, w miarę upływu czasu.








Zadanie: na przykładzie piramidy wieku omówić: przyczyny nierównomierność poszczególnych grup, przyrost kompensacyjny, echo wyżu, nadwyżkę liczebną kobiet nad mężczyznami w starszych grupach wieku.

Ruch naturalny i migracyjny

Na ruch naturalny składają się zawieranie i rozwiązywanie związków małżeńskich oraz urodzenia i zgony. W badaniach nad przestrzenią dane dotyczące związków małżeńskich są głównie elementem uzupełniającym i opisującym przyczyny skali urodzeń.

Według definicji urodzenia żywego (z dn. 1.07.1994 r. WHO) uważamy za nie całkowite wydalenie bądź wydobycie z ustroju matki noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha lub wskazuje jakiekolwiek oznaki życia. Do celów statystyki dokumentacja medyczna obejmuje wszystkie płody co najmniej 500 g lub gdy nie jest znana masa urodzeniowa, ale zostały wydobyte z organizmu matki po co najmniej 22 tygodniach trwania ciąży lub gdy mierzą co najmniej 25 cm.

Rodność - natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie. Współczynnik ten wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w badanym okresie do liczby ludności do niej zaliczonej w połowie badanego okresu lub średniej liczby ludności:

Wu =	Ut	x C
			Lt

gdzie:

W_u - współczynnik urodzeń (rodności),

U_t - liczba urodzeń w okresie t,

L_t - liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t,

C - constans (1000)

Zgon - trwałe, czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, konsekwencją czego jest ustanie czynności całego ustroju. Po przyjęciu tej definicji funkcjonują dwie kategorie urodzenia - żywe i martwe.

Uwaga: w demografii termin umieralność jest równoznaczny z pojęciem natężenia zgonów, wyrażającym stosunek liczby zgonów ogółem do liczby ludności. Śmiertelność oznacza natężenie zgonów z powodu określonej choroby, tj. stosunek liczby osób zmarłych do liczby osób, które zachorowały na tę chorobę.

Wz =	Zt	x C
			Lt

gdzie:

W_z - współczynnik zgonów,

Z_t - liczba zgonów w okresie t,

L_t - liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t,

C - constans (1000)


Przyrost naturalny - różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na określonym terytorium. Względną miarą przyrostu naturalnego jest różnica między liczbą urodzeń i liczbą zgonów, obliczona na 1000, czyli współczynnik przyrostu naturalnego.

Wp.n. =	Ut - Zt	x C
			L

gdzie:

W_p.n. - współczynnik przyrostu naturalnego,

Z_t - liczba zgonów w okresie t,

U_t - liczba urodzeń w okresie t,

L - liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t,

C - constans = 1000

Współczynnik przyrostu naturalnego może też być obliczany jako różnica między współczynnikiem urodzeń i współczynnikiem zgonów.

Współczynnik dynamiki demograficznej wyraża stosunek liczby urodzeń w badanym roku do liczby zgonów w tymże roku:

WD =	Ut	x C
			Zt

gdzie:

Z_t - liczba zgonów w okresie t,

U_t - liczba urodzeń w okresie t,

C - constans = 1

Współczynnik dynamiki demograficznej może przyjmować wartości:

0<W_D<1 - gdy roczna liczba urodzeń nie kompensuje nawet rocznej liczby zgonów (przypadek kiedy liczba badanej populacji maleje),

W_D=1 - gdy roczna liczba urodzeń równa się rocznej liczbie zgonów (liczba danej populacji nie ulega zmianie),

W_D>1 - gdy roczna liczba urodzeń nie tylko kompensuje roczną liczbę zgonów, lecz daje określoną nadwyżkę liczby urodzeń nad liczbą zgonów (występuje rozszerzona reprodukcja ludności).

Zmiany stałego miejsca zamieszkania i miejsca czasowego pobytu są określane jako wędrówki lub migracje ludności. W baniach ruchów wędrówkowych ludności bierze się pod uwagę:

1. obszar, na którego terenie przemieszcza się ludność (określany granicami jednostek administracyjnych),

2. czas pobytu w nowym lub czas nieobecności w poprzednim miejscu,

3. cel zmiany miejsca zamieszkania (miejsca pobytu).

W badaniach na przestrzenią jednym z najistotniejszych problemów pozostaje określenie natężenia migracji wewnętrznych, czyli odbywających się w obrębie danej jednostki administracyjnej, zarówno w ciągu dnia, miesiąca czy roku. Kolejnym problemem są napływ i odpływ wędrówkowy.




Do najważniejszych rodzajów wędrówek wewnętrznych (w skali kraju) należą:

1. wędrówki ze wsi do miast, wynikające z przechodzenia części ludności rolniczej do zajęć pozarolniczych i związanej z tym zmiany miejsca zamieszkania oraz z miast na wieś,

2. przenoszenie się ludności do miejsc, w których występuje duży popyt na siłę roboczą, lub opuszczanie obszarów o nadwyżce siły roboczej.

Podstawowymi miernikami natężenia ruchu wędrówkowego są współczynniki napływu wędrówkowego (W_n) i odpływu wędrówkowego (W_o), które ustalamy według wzorów:

Wn =	Ln	x C
			L
Wo =	Lo	x C
			L

gdzie:

L_n - liczba osób, które przybyły na stałe,

L_o - liczba osób, które wyjechały na stałe,

L - liczba ludności (w połowie badanego okresu t) lub średnia liczba ludności jednostki administracyjnej, na której obszar napływała lub z obszaru, której odpływała ludność,

C - constans (1000).

Współczynnik przyrostu wędrówkowego (W_p.w.) obliczamy według wzoru:

Wp.w. =	Ln- Lo	x C
			L

Podobnie jak przy przyroście naturalnym, który może być ujemny, wprowadzamy pojęcie ubytku wędrówkowego, gdy wielkość odpływu przewyższa wielkość napływu.

Jedną z podstawowych metod opisujących zmiany demograficzne jest analiza zmian ludnościowych. Podstawowymi jednostkami opisującymi są tu przyrost naturalny oraz saldo migracji, analiza ta dotyczy wskaźników opisywanych cech. Metodę tę zastosował J. Webb dla analizy rozwoju ludności Anglii i Walii w latach 1921-1931. Podstawą metodyczną tej klasyfikacji jest założenie, że przyrost lub ubytek rzeczywisty ludności zależy od wzajemnej relacji przyrostu migracyjnego i przyrostu naturalnego. Relację tę obrazuje wykres analityczny na którym każda badana przestrzenna jednostka odniesienia występuje jako punkt w układzie współrzędnych w zależności od wysokości przyrostu lub ubytku naturalnego (oś Y) i przyrostu lub ubytku migracyjnego (oś X). Jednocześnie na osi skośnej (-y = x) wykreśla się wielkość przyrostu lub ubytku rzeczywistego (R), a na osi skośnej (-x = -y) względny stosunek migracji do przyrostu naturalnego (współczynnik d= x - y).

Uwaga: na osiach rzędnych i odciętych nanosimy wskaźniki salda migracji i przyrostu naturalnego obliczone na 1000 ludności (dane wyrażone są w ‰).




Przystępujemy do zaznaczania na wykresie wszystkich badanych podmiotów. W zależności od położenia w poszczególnych częściach wykresu, otrzymujemy osiem charakterystycznych grup (patrz wykres). Na prawo od przekątnej y = -x znajdują się jednostki o przyroście rzeczywistym dodatnim (A, B, C, D), różnią się one pomiędzy sobą przyrostem naturalnym przewyższającym straty migracyjne (A) bądź przewagą nad przyrostem migracyjnym. Typ C określa jednostki, w których przyrost migracyjny dominuje nad przyrostem naturalnym, a typ D - jednostki, w których przyrost migracyjny jest większy od ubytku naturalnego. Pozostałe cztery sektory obejmują typy jednostek z ubytkiem absolutnym, wynikającym z przewagi ubytku naturalnego nad imigracją (F) lub emigracją (E), bądź przewagi emigracji nad ubytkiem (G) lub przyrostem naturalnym (H).




Struktura społeczno-zawodowa ludności

Ekonomiczną charakterystyką ludności jest praca, jej zasoby i wykorzystanie. Cecha ta zależy od cech demograficzno-kulturowych, które oddziałują na aktywność zawodową i strukturę zatrudnienia.

Z punktu widzenia potrzeb analitycznych i badawczych w latach 60., ekonomista i statystyk angielski C. Clark (The Economist of 1960) dokonał pierwszego trójstopniowego podziału na sektory gospodarki. Wyróżnił on mianowicie:

• Sektor I - zaliczają się do niego wszelkie czynności powierzchniowe (związane z dużym aerałem), czyli rolnictwo, myślistwo, leśnictwo, rybołówstwo,

• Sektor II - przemysł przetwórczy, górnictwo, budownictwo,

• Sektor III - czyli pozostałe działalności człowieka (transport i komunikacja, handel i finanse, obsługa nieruchomości, usługi komunalne i socjalne, naprawy...).




W ogólnym podziale sektorów niektóre źródła wyróżniają ponadto sektor IV, do którego należą najbardziej skomplikowane działy usług. Należy do niego przetwarzanie informacji, badania i rozwój, organizacja przedsiębiorstw, zarządzanie skomplikowanymi instytucjami.




Jedną z graficznych form przedstawiania trójstopniowego gospodarki jest tzw. Trójkąt Ossana, którego konstrukcja oparta jest na podstawie trójkąta równobocznego. Metodą tą przedstawiane są zazwyczaj dane dla miast bądź regionów.

Omawiany podział gospodarki pozwala także na dokonanie klasyfikacji funkcjonalnej miast np. poprzez typologię wzorcową. Przykładem może być klasyfikacja geografa szwedzkiego W. Williama-Olssona (1953), zastosowana w opracowaniu mapy gospodarczej Europy i oparta na strukturze zawodowej ludności czynnej zawodowo. Wyróżnia się tutaj trzy generalne typy funkcjonalne, a w ich obrębie podtypy różniące się nasileniem określonych cech. Pierwszy typ stanowią ośrodki rolnicze, w których powyżej 25% ludności czynnej zawodowo pracuje w działalnościach o charakterze powierzchniowym, natomiast dwa pozostałe typy obejmują ośrodki (miasta), w których poniżej 25 % czynnych zawodowo mieszkańców pracuje w działalnościach powierzchniowych:

I - ośrodki rolnicze (ponad 25% ludności czynnej zawodowo pracuje w działalnościach o charakterze powierzchniowym, tj. w rolnictwie, leśnictwie, rybołówstwie), w tym:

I₁ - osiedla wiejskie (powyżej 50% zatrudnionych w działalnościach o charakterze powierzchniowym),

I₂ - miasteczka (25-50% zatrudnionych w działalnościach o charakterze powierzchniowym);

II - miasta-ośrodki usługowe (ponad 50% ludności czynnej zawodowo w działalnościach punktowych pracuje w usługach), w tym:

II_1­ - ośrodki usług materialnych,

II₂ - ośrodki usług niematerialnych (zależne od przewagi jednego z rodzajów usług);

III - miasta-ośrodki przemysłowe (ponad 50% ludności czynnej zawodowo w działalnościach punktowych pracuje w przemyśle i budownictwie), w tym:

III_1­ - ośrodki przemysłowe wyspecjalizowane w jednej gałęzi przemysłu (ponad 50% pracowników przemysłowych w jednej działalności),

III_2­ - ośrodki przemysłowe wyspecjalizowane w dwóch rodzajach przemysłu,

III_3­ - ośrodki przemysłowe o zróżnicowanej strukturze gałęziowej przemysłu.

Jednym z podstawowych zagadnień metodycznych koncepcji bazy ekonomicznej jest podział gospodarki miejskiej na dwa składniki - egzogeniczny (baza ekonomiczna miasta) i endogeniczny oraz ich pomiar w kategoriach ilościowych. W procedurze pomiaru bazy ekonomicznej miasta stosuje się dwie grupy metod. Jedną stanowią tzw. bezpośrednie metody pomiaru, oparte na badaniach terenowych wszystkich zakładów i instytucji w danym mieście. Badania tego typu są bardzo kosztowne i pracochłonne a rezultaty uzyskane za pomocą bezpośrednich metod pomiaru dla poszczególnych miast są nieporównywalne.

Druga grupa metod, zwanych pośrednimi metodami pomiaru, stosowana jest w badaniach porównawczych obejmujących wielką liczbę miast. Ich celem „nie jest szczegółowa analiza i wyjaśnienie wielkości społeczno-ekonomicznych indywidualnego ośrodka, lecz dostarczenie podstawy do analizy zróżnicowań tych wielkości pomiędzy ośrodkami (M. Jerczyński, 1971, Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast, IG PAN, Prace Geograficzne, 87,PWN, Warszawa).

Najistotniejsze znaczenie w badaniach bazy ekonomicznej miast mają metoda współczynnika lokalizacji oraz wskaźnik nadwyżki pracowników.

metoda współczynnika lokalizacji. Pierwszą czynnością jaką powinno się wykonać jest określenie zatrudnienia w grupie egzogenicznej i endogenicznej. Dla przykładu - w metodzie opartej na bezwzględnych wartościach minimalnych oblicza się najpierw dla każdego miasta udział zatrudnionych w określonym dziale względem zatrudnienia całkowitego (struktura zatrudnienia). Następnie przyjmuje się odsetek minimalny dla każdego działu (działalności) w badanym zbiorze miast ustala wielkość grupy endogenicznej, co oznacza, że działalność ta w tej właśnie ilości jest przeznaczona na rynek lokalny. Każda nadwyżka ponad wielkość minimalną jest uznawana za działalność o charakterze egzogenicznym. Tym samym wszystkie miasta - poza miastem wykazującym najniższy odsetek zatrudnienia w danej działalności - pełnią funkcje egzogeniczne, a wielkość nadwyżki (grupy egzogenicznej) określa różnica między wartością minimalną a odsetkiem zatrudnienia w danym dziale w rozpatrywanym mieście.

Kolejną czynność stanowi obliczenie współczynnika lokalizacji według wzoru:

W=	(ZiM)/(ZM)
		(ZiR)/(ZR)

gdzie:

Z_iM - zatrudnienie w działalności i w danym mieście,

ZM - zatrudnienie ogółem w danym mieście,

Z_iR - zatrudnienie w działalności i w danym regionie,

ZR - zatrudnienie ogółem w danym regionie.

Interpretacja charakteru funkcjonalnego miasta jest oparta na analizie wielkości współczynnika lokalizacji. Jeżeli współczynnik jest mniejszy od 1, wskazuje to na deficytową rolę danej działalności w analizowanym mieście, natomiast wartości powyżej oznaczają nadrzędną rolę danej działalności miejskiej względem działalności krajowej. Wielkości odchylenia poniżej i powyżej 1 określają odpowiednio stopień deficytowości bądź nadrzędności (wyspecjalizowania kiedy wskaźnik osiąga wartości powyżej 1,5) danej działalności miejskiej.

WSKAŹNIK NADWYŻKI PRACOWNIKÓW (metoda reszt) - stanowi pochodną współczynnika lokalizacji i ma następującą postać:

ZnadwM = ZiM -	ZM x ZiR
		ZR

gdzie oznaczenia są analogiczne jak we wcześniejszym wzorze. Wskaźnik ten stanowi różnicę między aktualnym zatrudnieniem w danej działalności w analizowanym mieście a iloczynem składającym się z dwóch elementów: całkowitego zatrudnienia w danym mieście i udziału zatrudnienia regionalnego w rozważanej kategorii działalności. Iloczyn ten odgrywa w równaniu rolę wielkości normatywnej, czyli określa zatrudnienie o charakterze endogenicznym. Dodatnie wartości wskaźnika świadczą o charakterze egzogenicznym danej działalności, natomiast wartości ujemne wskazują na niedobory w danej działalności i potrzebę pokrycia niedoborów przez inne jednostki miejskie.

Źródło: Maik W.,1997, Podstawy geografii miast, Wyd. UMK, Toruń

Daszkowska M.,1998, Usługi - produkcja, rynek, marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Bezrobocie

Zgodnie z ustawą o zatrudnieniu i bezrobociu z 16.10.1991 r., zmodyfikowaną 3.10.1992 r. (Dz.U. 1992, nr 78, poz. 394), za bezrobotną uznaje się w Polsce osobę, która:

1. nie pracuje i nie uczy się w szkole, z wyjątkiem szkół wieczorowych i zaocznych,

2. jest zarejestrowana w odpowiednim regionalnym biurze pracy,

3. jest w wieku produkcyjnym (18-59/64 lata),

4. nie nabyła praw do emerytury,

5. nie jest właścicielem ani współwłaścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni powyżej 2 ha,

6. nie pracuje na rachunek własny,

7. nie pobiera świadczeń społecznych z innych powodów.

Bezrobocie frykcyjne jest nieredukowalnym minimum bezrobocia w dynamicznej gospodarce. Powstaje ono w związku z powolnością przystosowań struktury podaży siły roboczej i popytu na siłę roboczą na niedoskonale funkcjonującym rynku pracy. W dynamicznej gospodarce ustawicznie pojawiają się niedopasowania (frykcje) między wolnymi miejscami pracy a wolną siłą roboczą, gdyż ciągle zachodzą procesy tworzenia i likwidacji miejsc pracy, napływu i odpływu siły roboczej na rynku pracy oraz zmiany miejsc pracy przez pracowników. W rezultacie tych procesów zawsze występuje pewna liczba wolnych miejsc pracy i osób bezrobotnych, gdyż informacje posiadane przez pracodawców i pracowników są niedoskonałe i musi upłynąć jakiś czas, zanim bezrobotni znajdą oczekujące na nich miejsca pracy.

Bezrobocie strukturalne powstaje w rezultacie niedopasowań struktury podaży i popytu na siłę roboczą, przede wszystkim w aspekcie kwalifikacyjnym, zawodowym i regionalnym. U podstaw tych niedopasowań leżą procesy upadku lub rozwoju pewnych branż i gałęzi, związane z tendencjami postępu technicznego i międzynarodowego podziału rynku pracy. Pojawiające w wyniku tych niedopasowań bezrobocie strukturalne może mieć charakter dosyć trwały, gdyż jego likwidacja wymaga zazwyczaj zmiany zawodu, kwalifikacji czy miejsca zamieszkania.

We współczesnych analizach bezrobocia najczęściej stosowanym wskaźnikiem jest stopa bezrobocia, która jest ilorazem bezrobotnych do aktywnych zawodowo. Stopę oblicza się według wzoru:

WB=	Lb	x C
			La.z.

gdzie:

L_b - bezrobotni,

L_a.z. - ludność aktywna zawodowo (pracujący, bezrobotni, bierni zawodowo).

Źródło: Milewski R.(red.),1997, Elementarne zagadnienia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Mieszkalnictwo

Pojęcie mieszkalnictwa w mieście obejmuje przede wszystkim cały kompleks zasobów mieszkaniowych danej społeczności, jak i związane z nim zagadnienia. Potrzeba zrównoważonego rozwoju tych zasobów rodzi szereg problemów i daje podstawę do określenia priorytetów. Chodzi o to, żeby istniejąca substancja mieszkaniowa była jak najlepiej użytkowana, utrzymana i rozwijana, z uwagi na potrzeby i możliwości przyszłych i obecnych pokoleń. Jednak trudno jest się zgodzić z poglądem, że liczne w polskich miastach 9- lub 11-kondygnacyjne budynki mieszkalne, o stosunkowo dużej trwałości, zapewniają i będą zapewniały właściwy stan biopsychiczny obecnym i przyszłym mieszkańcom.

W krajach wysokorozwiniętych zespoły mieszkaniowe 5-kondygnacyjne określane są na ogół jako zabudowa o stosunkowo niskim standardzie i są dość często wyburzane. Jednocześnie budownictwo jednorodzinne nie zawsze harmonizuje ze środowiskiem, a inną jego ujemną cechą jest duża energochłonność. Przyczyną tak znacznego zużycia energii jest duża masa stosowanych materiałów budowlanych, ich mała izolacyjność, ale także często niewłaściwy układ przestrzenny budynku. Na przykład nagminne podpiwniczanie budynków jednorodzinnych powoduje nieuzasadniony wzrost kosztów ich budowy i użytkowania.

Zróżnicowanie obszaru miasta według rodzaju zabudowy jest powiązane ze standardem mieszkań i strukturą społeczną stref mieszkaniowych. Przyjmując za podstawę jakość zabudowy oraz charakterystykę mieszkańców według kryteriów społeczno-ekonomicznych można przeprowadzić w każdym mieście pewien podział terenów mieszkaniowych na strefy lub dzielnice mieszkaniowe. Dzielnice willowe, lepiej położone i urządzone, zamieszkują warstwy zamożniejsze. Nowoczesne dzielnice mieszkaniowe składają się zazwyczaj z budynków wielokondygnacyjnych zamieszkiwanych przez ludność zróżnicowaną pod względem zawodowym i społecznym. Z tego typu dzielnicą powiązany jest zwykle ośrodek handlowo-usługowy. Inny charakter mają stare dzielnice mieszkaniowe, cechujące się nadmiernym zagęszczeniem zabudowy, brakiem zieleni, słabym wyposażeniem technicznym budynków. W miastach Europy Zachodniej są one zwykle położone po wschodniej części miasta, gdzie wiatry przynoszą zanieczyszczone powietrze z innych stref miejskich (np. East-End w Londynie).

Zakres badań nad mieszkalnictwem obejmują zazwyczaj analizy:

• zasobów nieruchomości,

• struktury własnościowej i rodzajowej,

• sposobu ich wykorzystywania (funkcji mieszkalnej, mieszkalno-usługowej),

• potrzeb mieszkaniowych wynikających z:

• przyrostu gospodarstw domowych,

• ubytku mieszkań (ze względu na stan techniczny),

• rozgęszczeń rodzin w mieszkaniach,

• popytu na mieszkania w różnego rodzaju budynkach o różnej lokalizacji,

• skali rozwoju budownictwa mieszkaniowego:

• wielorodzinnego, w tym komunalnego,

• jednorodzinnego,

• wielkości zasobów mieszkaniowych wymagających rehabilitacji.

W 1973r. Clark i Cadwallader wyróżnili 5 najistotniejszych czynników (stresorów) wpływających na decyzję o migracji:

1. wielkość mieszkania i jego standard,

2. rodzaj sąsiadów,

3. bliskość przyjaciół i krewnych,

4. bliskość miejsca pracy,

5. stopień zanieczyszczenia powietrza.

Ryc. Charakterystyka migracji w Rhode Island, 1969. Uwzględniono korelacje statystyczne istotne z p<0,05. Pominięto korelacje między zmiennymi społeczno-ekonomicznymi mniejsze od 0,2.




Źródło: Speare A., 1974,Residential satisfaction as an intervening variable in residential mobility, Demography 11, ss. 173-188

Tab. Przyczyny ruchliwości związanej ze zmianą mieszkania

Ryc. Zmiany cyklu życiowego i prawdopodobne przeprowadzki wewnątrzmiejskie.





























Usługi publiczne

Udział powierzchni zajętych przez działalności usługowe rzadko przekracza 5% obszaru miasta, natomiast odsetek pracujących w tych działalnościach wynosi w większości miast powyżej 40% ogółu zatrudnionych. Porównanie tych wielkości wskazuje na znaczną koncentrację usług na terenie miasta.

Najpełniejszą, często przytaczaną w literaturze fachowej klasyfikację funkcjonalno-przestrzenną skupisk usługowych w miastach przestawił B.J.L. Berry (1963). Ze względu na stopień koncentracji i rodzaj działalności wyróżnił on trzy podstawowe formy skupień usług: 1) ośrodki-ogniska, 2) pasma, 3) obszary wyspecjalizowane. Wymienione układy różnią się pod względem morfologicznym, koncentracją działalności centralnych różnego rzędu oraz intensywnością użytkowania terenu.

Pierwszy typ skupisk obejmuje kilkuszczeblową hierarchię ośrodków usługowych, o różnym zasięgu oddziaływania. W miastach zachodnich wyróżnia się najczęściej pięć szczebli hierarchicznych ośrodków:

1) centralny ośrodek usługowy, 2) ośrodki dzielnicowe, 3) ośrodki osiedlowe, 4) ośrodki sąsiedzkie, 5) ośrodki lokalne 6) obszary wyspecjalizowane.

Ryc. Typy lokalizacji usług w mieście kraju rozwiniętego




















































Najważniejszy w hierarchii, centralny ośrodek usługowy, jest w literaturze światowej różnie nazywany (CBD, core, city, central area, town center). Odgrywa on największą rolę w systemie usług miejskich zarówno ze względu na liczbę funkcji i rodzajów działalności usługowej, jak i z punktu widzenia obszaru obsługi. Jest to ogólnomiejskie skupisko handlu, ośrodek administracyjny i kulturalno-społeczny, powiązany zwykle z centralnym dworcem kolejowym i głównym założeniem kompozycyjnym miasta. Podstawową cechą tego obszaru jest koncentracja wielkiej liczby zakładów usługowych na stosunkowo niewielkim obszarze. Ze względu na dostępność tego miejsca i popyt skupiają się tutaj różnorodne placówki handlowe, zarówno oferujące wyspecjalizowane i luksusowe towary, jak i placówki sprzedające artykuły powszechnego spożycia. W centrum lokalizuje się obiekty związane z organizacją życia politycznego, gospodarczego i kulturalno-społecznego. Ze względu na konieczność obsługi tych, którzy przebywają na jego obszarze w związku z zakupami i usługami innego typu, lokalizuje się tutaj bary, kawiarnie, restauracje, hotele, banki.

Czynsze najmu lokali sklepowych osiągają na tym obszarze najwyższą wartość, a parcele budowlane są najdroższe. W tej strefie występuje zwykle największe zagęszczenie zabudowy, spotyka się najczęściej gmachy o charakterze reprezentacyjnym.

Ośrodki dzielnicowe, zlokalizowane zwykle na skrzyżowaniu głównych ulic dzielnicy, scalają z kolei życie codzienne społeczności dzielnicowej, umożliwiając korzystanie z pewnych urządzeń kulturalnych, handlowych i społeczno-rekreacyjnych. Oprócz wyspecjalizowanych sklepów występuje tutaj zwykle jeden lub kilka wielkich domów towarowych. Obszar wpływu ośrodka dzielnicowego obejmuje do 100 tys. mieszkańców, a nawet więcej.

Ośrodki osiedlowe stanowią centra usługowe nowych dzielnic mieszkaniowych; ich obszar wpływu obejmuje do 20 tys. mieszkańców i więcej, a promień obsługi około 100 m. Ośrodki sąsiedzkie i lokalne stanowią pewne skupiska elementarnych i podstawowych usług, zwłaszcza sklepów. Są one lokalizowane w pobliżu miejsc zamieszkania.

Drugą formę skupisk usługowych - układy pasmowe - dzieli się na ciągi uliczne i pasma powstałe przy arteriach przelotowych. W większości miast występują jedna lub kilka głównych ulic handlowych, wzdłuż których lokalizują się zarówno wielkie domy handlowe, jak i małe wyspecjalizowane sklepy. Ze względu na niewydolność komunikacyjną centrów współczesnych miast pasma handlowe tworzą się na peryferiach miasta, przy arteriach przelotowych, zapewniających dogodny dojazd i dokonanie zakupów podczas weekendu.

Obszary wyspecjalizowane grupują usługi specjalnego typu, które nie muszą lub nie mogą być - ze względu na zajmowany obszar - zlokalizowane w centrum. Są to m.in. wyspecjalizowane usługi medyczne (kliniki psychiatryczne, szpitale, itp.) i oświatowe (campusy uniwersyteckie), rozrywkowe (wesołe miasteczka), handlowe (magazyny meblowe i inne), motoryzacyjne (stacje obsługi samochodów).

17

Imigracja

Ubytek naturalny

+ y

- y

+ x

- x

Przyrost naturalny

Centrum

(CBD)

Przed urodzeniem dziecka

Rodzenie dzieci

Wychowywanie dzieci

Usamodzielnianie się dzieci

Wycofanie się z czynnego życia zawodowego

Wdowieństwo

Wskaźnik przyjaciół i krewnych

Stopień zagęszczenia

Wiek głowy rodziny

Długość zamieszkania w danym miejscu

Mieszkanie własne/lokatorskie

0=własne 1=lokatorskie

Chęć przeprowadzki

0=brak chęci

1=chęć

Ruchliwość

0=brak ruchu

1=ruch

Wskaźnik zadowolenia

0,149

-0,216

0,167

-0,137

-0,432

-0,090

-0,173

0,180

-0,104

0,869

0,327

-0,863

-0,205

5

4

3

2

1

Emigracja

H

G

F

E

D

C

B

A

x = y

- y = x

y = -x

-x = -y

0 < R = (-x) + (+y)

0 > R = (-x) + (+y)

0 > R = (-x) + (-y)

0 > R = (-x) + (-y)

0 > R = (+x) + (-y)

0 < R = (+x) + (+y)

0 < R = (+x) + (+y)

0 < R = (+x) + (-y)

---