GENEZA I EWOLUCJA IDEI INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
Potwierdzona w literaturze naukowej dyskusja nad zjednoczeniem krajów, narodów trwa już 25 wieków. Dyskusja ta ma swoją genezę w dysputach nad sposobami zapobiegania wojnom.
PREKURSORZY IDEI INTEGRACJI MIĘDZYNARODOWEJ
Starożytność grecka wniosła do problematyki integracji międzynarodowej kwestie najbardziej uniwersalne: problemy wojny i pokoju między państwami oraz bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Według Greków ugrupowanie integracyjne:
przez likwidację granic między jego członkami, stwarza sytuację, w której konflikt o granice byłby w ogóle bezprzedmiotowy,
w stosunkach do pozostałego otoczenia zewnętrznego jest jako całość silniejsze, niż poszczególne kraje czy narody wchodzące w skład ugrupowania.
I rzeczywiście pierwsze formy federacji dla pokoju oraz arbitrażu międzynarodowego ludzkość zawdzięcza starożytnej Grecji, kiedy to powstały związki religijne państw - miast, zwane amfiktioniami. Przynależność do związku w najmniejszym stopniu nie naruszała niezawisłości państw - miast związkowych.
W średniowieczu trwałe i uniwersalne wartości wniósł do doktryn integracji międzynarodowej Kościół katolicki (równość wszystkich ludzi, ich wyróżnienie spośród otaczającego otoczenia, prawo do godności i wolności, otwarcie na drugiego człowieka w duchu miłości).
Według niektórych historyków, św. Augustyn (354 - 430 r.) po raz pierwszy w historii przedstawił w swym dziele: Civitas Dei plan stworzenia jednego wielkiego imperium pokojowego, obejmującego wszystkie narody świata. Ideę utworzenia jednej monarchii światowej (dla zapewnienia pokoju) głosili również św. Tomasz z Akwinu (1225 - 1274 r.) oraz Dante Alighieri (1265 - 1321 r.).
Intelektualiści i politycy czasów nowożytnych wnieśli do dyskusji na temat międzynarodowej integracji dwa ważne zagadnienia: kwestię narodowości oraz kwestię suwerenności narodu. Również w tej epoce została sformułowana koncepcja Stanów Zjednoczonych Europy, wyprzedzając o dwa wieki praktykę amerykańską. Suwerenność narodu miała być fundamentem integracji międzynarodowej, miała gwarantować jej trwałość i efektywność.
Jerzy Podiebradu (1420 - 1471 r.) - król Czech w latach 1458 - 1471 - wystąpił z koncepcją utworzenia związku chrześcijańskich władców europejskich, z pominięciem cesarza i papieża. Państwa członkowskie związku miały załatwić polubownie wszelkie sporne sprawy między sobą, miały udzielać sobie wszelkiej pomocy oraz tworzyć warunki, aby również pozostałe kraje kierowały się zasadami pokojowymi.
Erazm z Rotterdamu (1467 - 1536 r.), nawiązał w swej koncepcji pokoju i jedności świata chrześcijańskiego do uniwersalistycznych wizji średniowiecza (Kościół -wielka wspólnota zdolna żyć w pokoju i miłości).
Henryk IV (1553 - 1610 r.), król Francji - wystąpił z koncepcją utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Postulował uporządkowanie spraw religijnych (zrównanie wyznań chrześcijańskich), spraw terytorialnych, zrównanie sił krajów europejskich, podział Europy na 15 samodzielnych państw, utworzenie Rady Generalnej Europy na wzór Związku Amfiktiońskiego.
Immanuel Kant (1724 - 1804 r.) w dziele „Projekt wiecznego pokoju” sprecyzował ostatecznie założenia Stanów Zjednoczonych Europy, a - w przeciwieństwie do innych - miał na myśli nie monarchię, lecz federację republikańską wolnych narodów.
Napoleon I Bonaparte (1769 - 1821 r.). Będąc już na wyspie św. Heleny, twierdził, że jego głównym celem było scalenie rozbitych narodów, że dążył do zaprowadzenia wszędzie spójności kodeksu praw, zasad, opinii, poglądów i interesów, do powołania wielkiej rodziny europejskiej i, przy powszechnej oświacie, utworzenie czegoś na wzór Kongresu unii amerykańskiej lub Amfiktionii greckiej.
Claude Henri de Saint - Simon (1760 - 1825 r.) również zwolennik koncepcji Stanów Zjednoczonych Europy. Postulował, aby nad każdym narodem władzę sprawował rząd parlamentarny, uznając supremację Parlamentu europejskiego. Parlament miał dbać o poszanowanie narodów i grup społecznych. Europa miała być federacją narodów.
Zwolennikami federacyjnej struktury Europy byli również wybitni intelektualiści, pisarze i poeci oraz działacze polityczni, związani z ideologią „Młodej Europy”. Przywódcy duchowi Rewolucji Francuskiej z 1830 r. i Wiosny Ludów (1848 r.) wzywali do przebudowy naszego kontynentu w Stany Zjednoczone Europy, na wzór federacji amerykańskiej.
Również w tym czasie zostały zgłoszone pierwsze koncepcje socjalistyczne integracji Europy, m.in. koncepcja tzw. uniwersalnego federalizmu Pierr'a Josepha Proudhona (1809 - 1865 r.): „konfederacji w konfederacji” - luźno skonfederowanych gmin, wchodzących w skład szerszych konfederacji.
Oryginalnym wkładem autorów polskich do rozwoju europejskiej idei integracji międzynarodowej było związanie z koncepcjami integracyjnymi kwestii odzyskania niepodległości i suwerenności przez państwa i narody, które ją utraciły. Autorzy ci właśnie w zjednoczeniu Europy i tylko w zjednoczeniu widzieli szansę dla krajów i narodów pozbawionych niepodległości.
Stanisław Wawrzyniec Staszic (1755 - 1826 r.) w połączeniu się Słowian w Cesarstwie Rosyjskim widział drogę do zrzeszenia się Europy, likwidacji wojen, i nastania permanentnego pokoju.
Adam Jerzy Czrtoryski (1770 - 1861 r.) postulował powołanie Ligi Europejskiej, jako gwaranta pokoju. Należące do niej państwa kierowałyby się „pozytywnymi przepisami prawa narodów”. W Lidze Europejskiej - według pierwotnej koncepcji - „pewien stopień przewagi” miały posiadać dwa mocarstwa: Rosja i Wielka Brytanii (później zmieniono koncepcję na Wielką Brytanię i Francję).
Wojciech Bogumił Jastrzębowski (1799 - 1882 r.) gwarancję pokoju widział w mądrym, sprawiedliwym i równym dla wszystkich prawie. Opracował Projekt Konstytucji dla Europy. Prawa narodowe stanowić miał Sejm, zaś prawa europejskie - Kongres Europejski złożony z przedstawicieli wszystkich narodów.
NIEMIECKIE KONCEPCJE INTEGRACJI EUROPY
Najbardziej rozwinięte koncepcje integracji regionalnej Europy przedstawili na przełomie XIX i XX w. Niemcy. Pierwszy z dwóch nurtów (który wyraził się w koncepcji „Mitteleuropy”, traktowanej jako „przestrzeń niemieckiego przeznaczenia”) związany z ideologią romantyczną w niemieckiej myśli społecznej i politycznej - nawiązywał do przeszłości Niemiec z czasów Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.
Motywem tego nurtu było wezwanie skierowane do polityków, intelektualistów, pisarzy i działaczy społecznych, aby skoncentrować swój wysiłek na uświadomieniu społeczeństwu konieczności i możliwości powtórnego urzeczywistnienia wielkości Niemiec, głównie przez ekspansję terytorialną, kulturową i militarną.
Drugi, bardziej racjonalny nurt (wyraził się w koncepcji „gospodarki wielkiego obszaru”) wiązał konieczność ekspansji terytorialnej z rozwojem międzynarodowego podziału pracy, a przede wszystkim z narastającą konkurencja w gospodarce światowej i na rynkach światowych.
Spośród grona niemieckich romantyków największy wpływ na kształtowanie się nacjonalistycznej świadomości w Niemczech wywarł Erns Moritz Arndt (1769 - 1860 r.). Dowodził on że plemiona germańskie stanowiły źródło kultury i cywilizacji europejskiej, a Niemiec to „człowiek, któremu Bóg dał całą ziemię za ojczyznę”.
Na ścisły związek między wielkością obszaru, a rozwojem gospodarczym wskazywali: Johan Gottlieb Fichte (1762 - 1814 r.) i Friedrich List (1789 - 1846 r.).
Książe Feliks Schwarzenberger (1800 - 1852 r.) oraz Karol Ludwik von Bruck (1798 - 1860 r.) swe koncepcje integracji Monarchii Austriackiej z Rzeszą Niemiecką (środkowoeuropejska unia celna) uzasadniali motywem zagrożenia Europy ze strony USA i Rosji.
Motyw zagrożenia Europy podnosili również Leo von Caprivi (1831 - 1899 r.) - Kanclerz Rzeszy Niemieckiej oraz Aleksander Peez (1829 - 1912 r.).
Teoretyczne podstawy ekspansji Niemiec na zewnątrz dał niemiecki geograf i etnograf Friedrich Ratzel (1844 - 1904 r.). Według niego i jego szkoły, warunki geograficzne są czynnikiem decydującym o losach narodów i państw. Sformułował on pojęcie państwa światowego oraz doszedł do teorii „lebensraumu” (przestrzeni życiowej).
Z najbardziej rozwiniętą koncepcją „Mitteleuropy” wystąpił Friedrich Naumann (1860 - 1919 r.). Zasadniczym trzonem miały być Niemcy powiązane z Austro - Węgrami nowymi więzami.
Wśród najważniejszych zwolenników „koncepcji gospodarki wielkiego obszaru” wymienić należy Augusta Sartoriusa von Waltershausena (1852 - 1938 r.). Domagał się on ograniczenia odrębnych woli narodów i państw przy pomocy powszechnego pacyfizmu i wspólnego jednego języka, oraz utworzenia jednego wolnego obszaru gospodarczego. Podstawowa idea rozszerzenia obszaru gospodarczego wypływa u niego z tezy o przewadze wielkiej przestrzeni nad małą (uzupełnianie się walorów reprezentowanych przez rożne rasy, racjonalizacja produkcji i obniżenie kosztów, stabilizacja koniunktury i dobrobytu, silniejsza pozycja w stosunku do otoczenia zewnętrznego). Główny ciężar realizacji integracji miał spoczywać na Niemczech.
Karl Renner (1870 - 1950 r.) - kanclerz i prezydent Austrii był zwolennikiem ogólnoświatowego związku państw. W czasie I wojny światowej domagał się, wraz z innymi socjaldemokratami, utrzymania wielkich państw wielonarodowych z autonomia każdego narodu.
Warunki efektywności powiększonego obszaru przedstawił zaś Elemer Hantos (1881 - 1942 r.). - polityk węgierski.
WKŁAD RICHARDA NICOLAUSA COUDENHOVE- KALERGIEGO DO DOKTRYNY I RUCHU PANEUROPEJSKIEGO
Ogromny wkład do doktryny i ruchu paneuropejskiego wniósł Richard Nicolaus Caudenhove - Kalergii (1894 - 1972 r.). Potrzebę integracji wyprowadzał on z dwóch głównych niebezpieczeństw zagrażających rozwojowi i egzystencji Europy: wewnętrznego i zewnętrznego. Niebezpieczeństwo wewnętrzne, najgroźniejsze - to nacjonalizm Europejczyków, natomiast zewnętrzne - to imperializm i totalitaryzm rosyjski oraz niszcząca konkurencja gospodarki amerykańskiej.
W swojej książce pt. Pan-Europa, opublikowanej w 1923 r. zapowiadał powołanie we wszystkich krajach europejskich ruchu i organizacji pod nazwą Unia Paneuropejska. I Kongres Unii Paneuropejski odbył się w Wiedniu w 1926 r.
Stany Zjednoczone Europy - w koncepcji Kalergiego - miały stanowić pewną całość polityczną i gospodarczą, choć wewnątrz byłby to organizm w różnych aspektach znacznie zróżnicowany. To zróżnicowanie miało być jednak podporządkowane pewnej ogólniejszej tendencji, prowadzącej do wykształcenia się jednego uniwersalnego narodu europejskiego, o kulturze chrześcijańsko - hellenistycznej. Na V Kongresie Unii Paneuropejskiej, zorganizowanym w marcu 1943 r. w USA, Coudenhove-Kalergii przedstawił zebranym nowy plan utworzenia federacji państw europejskich. Powołany na Kongresie Komitet Prawny przystąpił do opracowania projektu Konstytucji przyszłych Stanów Zjednoczonych Europy. Miały one posiadać własną armię, a o sprawach gospodarczych mieli decydować eksperci Unii Ekonomicznej. Jednym z podstawowych zadań Ruchu Paneuropejskiego miała być obrona europejskich wartości kulturowych przed zagrożeniem komunistycznym.
FRANCUSKIE KONCEPCJER INTEGRACJI EUROPY
Twórcy francuskich koncepcji unii europejskiej konsekwentnie dążyli do utrzymania mocarstwowej pozycji swojego kraju, zdobytej po I wojnie światowej.
Aristide'a Briand wypowiedział się po raz pierwszy za Ruchem Paneuropejskim w maju 1925 r. W czerwcu 1929 r. na posiedzeniu Rady Ligi Narodów w Madrycie, przedstawił w ogólnych zarysach plan utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Filarami nowego porządku europejskiego miały być: Francja, Niemcy i Wielka Brytania (unia celna rozszerzona w następnym etapie o inne kraje europejskie). Miały one skutecznie przeciwdziałać się naciskom kapitału amerykańskiego na Europę.
17 maja 1930 r. Francja przesłała rządom 27 państw Memoriał A. Brianda, dotyczący utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Odbiór Memoriału był w różnych środowiskach europejskich na ogół sceptyczny, a nawet negatywny. Na pesymizm ten wpływał ogólnoświatowy kryzys ekonomiczny. Uznano, iż dalsze prace nad nowym systemem europejskim należy prowadzić w ramach Ligi Narodów. Niestety efekty Komisji Studiów nad Unią Europejską nie były pozytywne. Po śmierci A. Brianda (1932 r.) koncepcja upadła.Francuzi, tj. najpierw A. Francois-Poncet, a następnie premier A. Tardieu opracowali plan rozwoju ekonomicznego państw Naddunajskich (Austria, Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia, Węgry), zakładający ich uniezależnienie się od Niemiec. Pierwszym etapem współpracy miało być porozumienie gospodarcze, oparte na zasadzie ceł preferencyjnych.
POWOJENNA DYSKUSJE NAD INTEGRACJĄ EUROPY
Jesienią 1939 r. przystąpiono w Wielkiej Brytanii do prac nad koncepcją unii anglo - francuskiej. W 1941 r. utworzono również w Wielkiej Brytanii Międzynarodowy Komitet Unii Federalnej, w skład którego weszli przedstawiciele 16 państw Europy, m.in. Polski.
Altiero Spinelli i Ernesto Rossi wydali w 1941 r. Manifest z Ventotene, który stał się bodźcem do powstałego w sierpniu 1943 r. Włoskiego Ruchu Federalistów.
Myśl federacji europejskiej pojawiła się również w prasie podziemnej krajów okupowanych. Na wiosnę 1943 r. w USA został zgłoszony Projekt Konstytucji Stanów Zjednoczonych Europy, opracowany przez Komitet Prawny V Kongresu Paneuropejskiego.
Józef Hieronim Retinger - inspirator wielu debat nad integracją Europy - podkreślał, że małe narody powinny tworzyć subfederacje, które miały by się połączyć w ogólną federację europejską.
W czerwcu 1946 r. z inicjatywy J. Retingera i P. van Zeelanda, została utworzona Niezależna Liga Współpracy Ekonomicznej. Pod koniec 1946 r. utworzono w Wielkiej Brytanii Ruch Zjednoczonej Europy. Ponadto powstała Unia Federalistów Europejskich.
Po powrocie z USA w 1947 r. Coudenhove-Kalegri utworzył Europejską Unię Międzyparlamentarną. W tym samym roku na spotkaniu przedstawicieli różnych organizacji prointegracyjnych, powołano Komitet Koordynacyjny Ruchów Międzynarodowych na Rzecz Jedności Europejskiej, przemianowany następnie na Międzynarodowy Komitet Ruchów na Rzecz Jedności Europejskiej, i w reszcie już po Kongresie Europejskim, w październiku 1948 r., na Ruch Europejski. Wspomniany Kongres Europejski, który odbywał się w Hadze w maju 1948 r. nadał ton i rozmach działalności europejskiej na przyszłe lata. 5 maja 1949 r. zawarto w Londynie traktat, który powołał Radę Europy - główny cel Kongresu Europejskiego. Rada została utworzona jako pierwszy krok instytucjonalny, który w przyszłości miał doprowadzić do jakieś formy ponadnarodowego rządu Europy. W dyskusjach nad integracją Europy, prowadzonych w pierwszych latach po II wojnie światowej, dominowało podejście federalistyczne.
Rezultatem pierwszej proeuropejskiej konferencji (wrzesień 1946 r.) był program działania, postulujący utworzenie w ramach ONZ regionalnej Unii Europejskiej (federacji, której członkowie na jej korzyść zrzekają się suwerennych praw w dziedzinie gospodarki, polityki i obrony).
Federaliści głosili, że rząd narodowy nie potrafi już zapewnić ludności pokoju, wolności i dobrobytu. Integracja - w myśl teorii federalistycznej - polega na centralizacji określonych funkcji na szczeblu rządu federalnego oraz decentralizacji na poziomie regionalnym i lokalny, w celu maksymalnego zabezpieczenia udziału jednostki. Niepowodzenia związane z próbą utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej i Europejskiej Wspólnoty Politycznej w latach 1950 - 1954 były porażką koncepcji federacyjnej.
Funkcjonaliści - w odróżnieniu od federalistów - uważali, że jedność europejską należy urzeczywistniać przez pomnażanie realnych więzi przede wszystkim ekonomicznych, między państwami, a nie: podpisanie układu federalnego, utworzenie parlamentu europejskiego i innych ważnych instytucji europejskich (prymat gospodarki nad polityką).
Kardynalnym założeniem funkcjonalizmu jest tzw. „samomodernizacja” rozwoju procesu integracyjnego . Zapoczątkowanie głębszej współpracy w jednej wybranej dziedzinie powoduje dalszy jej rozwój - w pewnym sensie automatycznie - w innych dziedzinach (rozwiązania ponadnarodowe są konsekwencją integracji).
Najbardziej rozwiniętą koncepcję konfederalną - tzn. Europy Państw, czy Europy Ojczyzn - przedstawiła na początku lat sześćdziesiątych Ch. De Gaulle.
Za siłę napędową europejskiego procesu zjednoczeniowego, konfederaliści uważali nie federalne instytucje, nie neofunkcjonalistyczny dialog, ale stałą wymianę poglądów i uzgadnianie stanowisk między rządami narodowymi. Z nich dopiero zrodzą się nawyki współdziałania oraz poczucie europejskiej solidarności i wspólnoty, które doprowadzą w efekcie Europę Państw do konfederacji. Wówczas będzie można także rozbudować kompetencje parlamentu europejskiego, z tym że i wtedy każdy deputowany będzie reprezentował swój własny kraj i rozliczał się ze swej działalności parlamentarnej wobec własnych krajowych wyborców.
Neogaullistowska, długofalowa teoria wizja zjednoczonej Europy, którą sformułował już Georges Pompidou (następca de Gaulle'a), nie odbiegała zbytnio od gaullistowskiego pierwowzoru.
STANOWISKO NIEKTÓRYCH PAŃSTW WOBEC INTEGRACJI EUROPY
USA
Negatywny stosunek amerykanów do integracji europejskiej zmienił się po zakończeniu II wojny świtowej (zagrożenie interesów amerykańskich ze strony ZSRR). W 1949 r. powstał w USA Komitet na Rzecz Zjednoczenia Europy, grupujący polityków, przemysłowców i uczonych.
Wielka Brytania
Ocenia się, iż Wielka Brytania (jedyny kraj europejski opromieniony zwycięstwem nad Niemcami), nie wykorzystała swojej szansy na przywództwo w Europie Zachodniej. Oparła ona koncepcje własnej mocarstwowości na trzech kręgach wpływów: Commonwealth, Europa Zachodnia, specjalne stosunki anglo - amerykańskie. W obliczu polaryzacji sił światowych i wzrastającej dominacji USA i ZSRR, zjednoczona Europa Zachodnia oraz Commonwealth miały się stać ewentualną przeciwwagą wobec dwóch głównych mocarstw światowych i przyczynić się do korzystniejszego dla Wielkiej Brytanii rozłożenia światowych centrów dyspozycyjnych.
Francja
W 1950 r. Francja ogłosiła projekt paktu i unii krajów europejskich (inicjatywy utworzenia: EWWiS, EWO oraz nadrzędnej EWP). Plan Plevena dotyczący EWO był próbą przeszkodzenia w utworzeniu narodowej armii niemieckiej (powstać miała za to armia europejska). Koncepcja upadła w wyniku odrzucenia traktatu przez parlament Francji.
Zasadniczego zwrotu w polityce Francji wobec integracji Europy Zachodniej dokonał Ch. De Gaulle. W zintegrowanej Europie pierwsze miejsce miało należeć do Francji, zaś jej relacje z innymi krajami europejskimi miały tworzyć podstawowe więzi polityczne, ekonomiczne, militarne i inne w Europie.
Kraje Beneluksu
Stosunek krajów Beneluksu do integracji Europy był zawsze pozytywny. Kraje te wcześniej od innych rozpoczęły integrację swoich gospodarek i polityk, najpierw w ramach Beluksu (Belgia - Luksemburg), a następnie - Beneluksu (Belgia - Holandia - Luksemburg).
RFN
RFN była jedynym krajem, w którym postulat zjednoczenia Europy został uznany za główną, obowiązującą wytyczną polityki zagranicznej w ciągu całego okresu powojennego, a ideologię europejską podniesiono tu do rangi oficjalnej doktryny narodowej i państwowej. Cechą koncepcji integracji Niemiec z Europą autorstwa Konrada Adenauera była zasada prymatu polityki nad racjami ekonomicznymi. Zakładał on że pewne ustępstwa gospodarcze Niemiec na rzecz Wspólnot Europejskich i ich członków nie osłabią Niemiec, natomiast za ich cenę kraj ten może osiągnąć w Europie, a z czasem w świecie, wysoką pozycję polityczną.
Za prymatem gospodarki nad polityką, a przeciw koncepcji Adenauera wypowiadał się kolejny kanclerz - Ludwig Erhard, twórca doktryny „społecznej gospodarki rynkowej” w RFN. Kolejne rządy w RFN zajmowały stanowiska pośrednie między przedstawionymi powyżej.
Włochy
Po II wojnie światowej włoscy politycy pragnęli wyprowadzić swój kraj z izolacji politycznej oraz doprowadzić do pełnej moralnej rehabilitacji za poparcie udzielone Niemcom w czasie wojny i do odzyskania równoprawnej pozycji politycznej w stosunkach międzynarodowych. Z tych względów Włochy popierały koncepcje zjednoczonej Europy.
1