Czym różni się dydaktyka pracy z uczniem dorosłym a uczniem młodocianym jak motywować a nie stawiać barier
Każdy człowiek jeżeli mu się stworzy odpowiednie warunki do samokształcenia, może osiągnąć taki poziom rozwoju, który zapewnia przygotowanie do życia społecznego.
Uczeń dorosły jest „osoba, która podlega oddziaływaniu oświatowemu”. W definicji tej istotne jest zwrócenie uwagi na to, iż uczeń dorosły ma na tyle plastyczną psychikę, że może podlegać świadomemu i celowemu oddziaływaniu oświatowemu. Uczniem dorosłym jest uczeń szkoły dla pracujących, szkoły wieczorowej, szkoły korespondencyjnej, uczestnik kształcenia na odległość, słuchacz kursu, uniwersytetu powszechnego, uniwersytetu ludowego, studenci wyższych uczelni studiujący w systemie zaocznym, czy wieczorowym, studenci studiów podyplomowych, uczestnicy zespołów samokształceniowych, ale także uczestnicy różnych innych form kształcenia, także zawodowego. Uczeń dorosły -jak pisze Franciszek Urbańczyk -różni się od ucznia młodocianego bardziej zaawansowanym rozwojem fizycznym i psychicznym, odmienną, sytuacją społeczną, pracą zawodową oraz z reguły większym doświadczeniem życiowym. Człowiek dorosły sam jest odpowiedzialny za siebie, sam decyduje o swoim życiu, planach życiowych, sam boryka się z trudnościami w realizacji tych planów, pracuje zawodowo, sam odpowiada przed społeczeństwem za swoje poczynania, ma rozbudzoną potrzeba samodzielności, większą odporność na trudności życiowe, przejawia poważny i odpowiedzialny stosunek do życia, równowaga wewnętrzną.)Dorosły w większym zakresie niż dzieci i młodzież dysponuje uwagą dowolną, ma większy zakres tej uwagi, znacznie bardziej rozwinięty krytycyzm, ostrożność w wyrażaniu sądów, bardziej twórczą i ukierunkowaną wyobraźnie, zdolność świadomego spostrzegania podporządkowanego krytyce i woli, umiejętność odróżniania cech trwałych i ważnych, dysponuje lepszą pamięcią bezpośrednią i logiczną większą zdolnością myślenia abstrakcyjnego, kierowania własnym myśleniem, dokładniej pracujący umysł, zdolność do prowadzenia dłuższego toku rozumowania, większy zasób wiadomości i doświadczenia i umiejętność wykorzystywania go. Doświadczenie ludzi dorosłych jest niezwykle cenne dla procesu dydaktycznego. Fakt, iż grupa uczniów dorosłych jest zróżnicowana - znacznie bardziej zróżnicowana niż grupa/klasa uczniów np. szkoły podstawowej, gimnazjum czy średniej - pod względem wieku, wykształcenia, doświadczenia życiowego, praktyki zawodowej, struktury rodziny, światopoglądu jest niezwykle istotny! Wzbogaca to proces oświatowy, stanowi czynnik edukacyjny, z którego korzystaj ą zarówno sami uczniowie, poprzez możliwość konfrontowania swoich doświadczeń, rozszerzania wiedzy, poznawania odmiennych opinii, jak też sam nauczyciel. Zróżnicowanie środowiska uczniów dorosłych -Jak twierdzi Urbańczyk - przestrzega przed formułowaniem nieuprawnionych uogólnień dotyczących uczenia się ludzi dorosłych.
Sposób uczenia się dzieci i dorosłych to dwie różne kwestie. Dla uczniów szkół podstawowych i średnich podstawową motywacją do efektywnej nauki jest motywacja poznawcza. Dla studentów wkraczających w dorosłe życie, często posiadających już własne doświadczenia (czasami nawet zawodowe), obok motywacji poznawczej ważne są cele użytkowe wiedzy, którą właśnie zdobywają. Dorosły zwykle sam decyduje czego powinien i chce się nauczyć (duży zakres autonomii). Stale też porównuje nowe informacje z doświadczeniami z własnego życia, chce, aby zdobyta wiedza od razu mu się przydała, ma zwykle mocno ugruntowane poglądy. Wszystko to może być stymulatorem w procesie uczenia się, może też czasem ten proces zakłócać. Właściwe podejście nauczyciela uwzględniające charakter i cechy ucznia dojrzałego jest więc bardzo istotne.
Podając za Encyklopedią Pedagogiczną - uczenie się to "aktywność zmierzająca do nabywania i gromadzenia doświadczenia indywidualnego, prowadząca do zmian w zachowaniu się człowieka. Aktywność ta realizuje się jako odbiór, przetwarzanie i przechowywanie informacji".
Z procesem uczeniem się mamy do czynienia od okresu niemowlęcego (literatura podaje również informacje o okresie prenatalnym) do późnej starości. Zupełnie inna jest zdolność do uczenia się niemowlaka, inna przedszkolaka, ucznia, człowieka dorosłego i osoby starszej.
Elementy wspólne w uczeniu się dzieci i dorosłych to pamięć. Pełni ona w omawianym procesie kilka funkcji: kodowanie (rejestruje informacje), magazynowanie (przechowywanie informacji w pamięci), odtwarzanie (przywoływanie zakodowanych informacji).
Każda przyjmowana przez nas informacja musi pokonać 3 stopnie, aby mogła pozostać w naszej pamięci na stałe. Służą do tego trzy rodzaje pamięci. Pamięć bezpośrednia, krótkotrwała (operacyjna) i długotrwała (trwałą, stała - ten rodzaj pamięci stanowi źródło wszelkiej wiedzy i umiejętności człowieka).
Kolejny wspólny element to sposób zapamiętywania. Należy do niego powtarzanie (jest wynikiem efektywnego uczenia się), zrozumienie i uporządkowanie wiadomości (skutecznemu zapamiętywaniu sprzyja uporządkowanie informacji), przeżywanie i działanie (najlepiej zapamiętujemy sytuacje i informacje, które wywołały silne emocje), mnemotechniki( czyli metody ułatwiające zapamiętywanie).
Wspólne są również sposoby uczenia się, chociaż w każdym etapie rozwoju inne: uczenie się pamięciowe, przez rozwiązywanie problemów, przez próby i błędy, przez zrozumienie, naśladownictwo, przez zabawę, mimowolne podpatrywanie innych i wyciąganie wniosków.
Zmotywowanie dziecka do nauki jest dużym wyzwaniem. Co należy zrobić, żeby wzbudzić zainteresowanie dziecka przekazywanymi treściami? Co należy zrobić, aby zaciekawić i nie zniechęcić dziecka do nauki .Pytania te nasuwają się każdemu nauczycielowi, korepetytorowi oraz rodzicowi. Zacznijmy od tego, że motywacja to „gotowość człowieka do działania, powstała w wyniku niezaspokojenia jakiejś potrzeby. Wówczas niezaspokojona potrzeba wytycza cel i wyzwala chęć działania, które jest nastawione na zaspokojenie danej potrzeby.” Wyróżniamy dwa rodzaje motywacji: wewnętrzną i zewnętrzną. Motywacja zewnętrzna jest efektowna, ale krótkotrwała, natomiast motywacja wewnętrzna daje o wiele bardziej dogłębny oraz długotrwały rezultat. Dziecko możemy motywować różnymi nagrodami, co jest o wiele bardziej skuteczne niż nagminne stosowanie kar. Drogą do osiągnięcia sukcesu jest jednak wpajanie wychowankowi, że spełnienie potrzeby samorealizacji, a co za tym idzie satysfakcja - jest o wiele cenniejsza od materialnych upominków. Istotne jest również wyznaczenie konkretnego celu, który musi być realny, użyteczny, zaakceptowany przez dziecko i co najważniejsze - ukierunkowany na zmianę sytuacji.
Jak zachęcić dziecko do działania? Przede wszystkim chwalić i zauważać jego sukcesy. Efekty przynosi również zbudowanie systemu nagród i przywilejów. Najważniejsze jest aby stosować nagrody, na których zależy dziecku,
To, co pomaga dziecku zmobilizować się do pracy, to dobra organizacja czasu nauki. Mając wyraźnie ustalone cele i terminy, łatwiej poradzi sobie z problemem zwlekania. Odkładanie działań na później, przeszkadza wielu osobom, niezależnie od ich wieku. Pozornie „uprzyjemniamy” sobie czas, ale w rzeczywistości zwlekanie powoduje wyrzuty sumienia, złe samopoczucie, a nawet spadek samooceny. Najlepszym sposobem radzenia sobie z tym nawykiem jest rozpoczęcie pracy nad realizacją zamierzeń „od zaraz”.
Miejsce pracy ma również duży wpływ na efektywność nauki. Ważne, żeby atmosfera w której pracuje dziecko była przyjemna i przyjazna. Niech jego miejsce pracy kojarzy mu się pozytywnie.
Duży wpływ na motywację ma także pozytywna ocena rezultatów własnej pracy. Dlatego ważne jest docenienie nawet tych drobnych sukcesów. Najlepszy efekt da pochwała konkretna, wskazująca na pozytywne działanie, a nie pochwała dziecka jako takiego.
Jeśli widzimy, że dziecko się stara, a mimo to nie osiąga wyników, które nas (lub je same) satysfakcjonują, ważne będzie wsparcie i zauważenie jego wysiłków i pracy. To pozwoli dziecku lepiej poradzić sobie z porażką i sprawi, że motywacja do nauki nie spadnie.
Najważniejsze, aby dziecko miało świadomość, że ma ogromną szansę na osiągnięcie sukcesu i że wiele decyzji, które teraz podejmuje, może na zawsze wpłynąć na jego życie. To, jak teraz traktuje swoją edukację, będzie miało wpływ na jakość całego jego życia. Ważne, aby dziecko miało świadomość, że to ono decyduje jak wykorzysta daną mu możliwości edukacji. To, czy z niej skorzysta, zależy tylko od niego. Jeśli weźmie sprawy „w swoje ręce”, w przyszłości nie pozwoli innym na decydowanie za siebie. Poczuje, że wybór należy do niego.
Dzieci stawiające sobie za cel zdobycie wiedzy, lepiej się uczą, czerpią większą przyjemność z nauki. Czasem dążenie do celu jest ciężką i wyczerpującą pracą. Bez motywacji i wsparcia dziecko nie znalazłoby siły do pokonywania przeszkód i trudności. Tutaj wsparcie rodziców i dawanie przykładu własnym postępowaniem jest niezastąpione. Już samo okazanie zainteresowania może zdziałać bardzo wiele.
Konieczna jest wiara w sukces dziecka, dostrzeganie osiągnięć, pokazanie mu, jak niesamowite możliwości w nim drzemią .Zdiagnozowanie naturalnych predyspozycji dziecka i wykorzystywanie ich podczas nauki może przyczynić się do wzbudzić w dziecku motywacji wewnętrznej do nauki. Sposób na motywowanie ucznia młodocianego to trudna sztuka zachęcenia ucznia do pracy Hanna Hamer przedstawiła to w następujący sposób :
RECEPTA NA MOTYWOWANIE UCZNIA MŁODOCIANEGO ( wg Hanny Hamer, Klucz do efektywności nauczania)
1. Przekonaj ucznia, że naprawdę lubisz go uczyć.
2. Mów jasno, głośno, wyraźnie, z zapałem.
3. Dbaj o właściwe tempo mówienia.
4. Bądź swobodny i baw się razem z uczniem podczas nauki.
5. Okazuj mu zaufanie.
6. Wyraźnie określ cele.
7. Bądź przygotowany do lekcji.
8. Przygotowuj ciekawe pomoce naukowe.
9. Ogranicz do minimum czynniki rozpraszające uwagę.
10. Dbaj o dobry nastrój ucznia.
11. Przypominaj informację, kiedy uczeń zaczyna ją zapominać.
12. Polegaj na nim, stawiaj na niego, wierz w jego możliwości.
13. Bądź dla niego oparciem, bądź po jego stronie.
14. Nie oszukuj go, dotrzymuj przyrzeczeń.
15. Udzielaj odpowiedzi na najtrudniejsze pytania.
16. Jeśli coś mu się nie uda, zrozum go i zachęć do dalszej pracy.
17. Chwal za wszystko, co da się pochwalić.
18. Doceniaj go.
9. Nigdy nie przerywaj, kiedy on mówi.
20. Pozwól mu kontynuować Twoją myśl na jego sposób.
21. Słuchaj uważnie upewniając się, że dobrze rozumiesz.
22. Rozwijaj jego samodzielność.
23. Zachęcaj do krytycznego myślenia.
24. Okazuj mu swoje pozytywne uczucia.
25. Pokaż mu, że jesteś człowiekiem omylnym i popełniającym błędy.
26. Stosuj różne metody nauczania - bądź nieszablonowy i ekscytujący.
27. Odnoś do rzeczywistości to, czego go uczysz - niech praktyka uzupełnia teorię.
28. Kończ lekcję w takim momencie, żeby miał poczucie niedosytu
Pamiętać należy że, nawet najlepsze metody i najbardziej usilne próby mogą zawieść, jeśli sami nie będziemy dawali dziecku przykładu własnym postępowaniem. To od nas dorosłych zależy, czy nauczy się ono systematycznej pracy i obowiązkowości.
Dzieci uczą przez zabawę, kierują się emocjami, przy udziale pamięci krótkotrwałej i mimowolnej, zapamiętują poprzez przeżywanie, naśladowanie, przez próby i błędy, zdolność uczenia się jest najwyższa do 20 roku życia, dzieci uczą się łatwiej i szybciej niż dorośli, ponieważ jest to ich podstawowa działalność i obowiązek, kieruje nimi motywacja poznawcza, nauczanie służy rozwijaniu zdolności poznawczych: spostrzegania, wyobraźni, uwagi, pamięci, myślenia, mowy, działalności zbiorowej i grupowej, indywidualizacja nauczania...
Dorośli natomiast wykorzystują sposób uczenia się pamięciowego, problemowego, wykorzystując własne doświadczenie życiowe i umiejętności, po 20 roku życia zdolność uczenia się zaczyna spadać, a nawet coraz bardziej obniża się, dorośli muszą dokonywać wyborów i ustalać priorytety w obrębie zakresu działania na polu zawodowym i osobistym, wiedzę wykorzystują w sposób użytkowy, wykorzystują doświadczenia z własnego życia, nastawieni są na aktywne uczestnictwo . Elementy różnicujące uczenie się to nie tylko wiek ale cechy indywidualne: płeć, inteligencja, zainteresowania, rodzaj aktywności, wiedza, motywy uczenia się, poziom aspiracji, nastawienie
Pojęcie człowiek dorosły jest dość trudne do zdefiniowania. Nie można powiedzieć, że dorosły równy jest dojrzałemu -bo jest to określenie biologiczne. Wg. Szewczuka człowiek dorosły to ten, który osiągnął społeczną dorosłość , stabilizacje emocjonalno-dzialaniową i potrafi ponosić odpowiedzialność za siebie i innych.
W koncepcji Komeńskiego człowiek dorosły to istota ludzka, znajdująca w działaniu satysfakcję, źródło korzyści oraz siłę motoryczną rozwoju osobowości”.
Człowiek dorosły tym się różni miedzy innymi, od dzieci i młodzieży, że ma możliwość swobodnego, realnego, wielokierunkowego, sprawdzalnego społecznie działania, w którym dokonuje się proces jego dalszej edukacji. Natomiast dzieci i młodzież są w okresie przygotowania do właściwego życia i mają ograniczone możliwości działania.
Warunki skutecznego uczenia się dorosłych.
G. A. Dudley - specjalista od skutecznego uczenia się - zalicza do nich:
nawyk koncentracji
pozytywną motywację
relaksację
wyeliminowanie zakłóceń emocjonalnych (stresy, konflikty, wrogości).
Dłuższa koncentracja uwagi zaś jest w większości wypadków niemożliwa bez zainteresowania przedmiotem.
Zdaniem J. Półturzyckiego, aby osoba dorosła mogła skutecznie się uczyć, powinny zostać spełnione następujące warunki :
uczeń dorosły w działaniach na rzecz skutecznego uczenia się koniecznie powinien rozumieć sens i potrzebę zdobywania wiadomości i umiejętności. Uczenie się winno leżeć w planie jego osobistych potrzeb życiowych a treści uczenia się powinny być czynnikiem motywacyjnym oraz przydatnym w dalszej działalności.
skuteczne uczenie się zależy od uprzednich, minionych doświadczeń edukacyjnych oraz od umiejętności logicznego opracowania treści nauczania.
skuteczność uczenia się wzrasta w zależności od przydatności treści nauczania
skuteczność uczenia się dorosłych jest tym większa im osiągane korzyści są bardziej wymierne (realne) i nieodległe w czasie
jednym z dalszych warunków skutecznego uczenia się jest utrzymanie stałej aktywności intelektualnej, niezależnie od wieku.
umiejętność organizacji własnej pracy intelektualnej, opracowanie zasad autodydaktyki podnosi skuteczność uczenia się
Do właściwości ucznia dorosłego zaliczamy
odmienna niż u ucznia młodocianego sytuacja społeczna (osobista- rodzinna, zawodowa, ekonomiczna)
ustabilizowany rozwój fizyczny i intelektualny
większe doświadczenie życiowe, poważnie odpowiedzialny stosunek do życia, odpowiedzialność za podejmowane decyzje i większa odporność na trudności życiowe
zwiększony zakres uwagi i umiejętności obiektywnego spostrzegania ( świadome postrzeganie podporządkowane uwadze i woli, umiejętność odróżniania cech trwałych, ważnych, typowych)
rozwinięty krytycyzm i ostrożność w wyrażaniu sądów
dorosły dysponuje twórczą wyobraźnią, ma większe wyczucie rzeczywistości i umiejętność łączenia teorii z praktyką
pamięć dorosłego i jego myślenie jest bardziej wielowymiarowe (umiejętność transferu)
uczniowie dorośli w mniejszym stopniu są zależni od sfery osobistej uczuć i emocji.
„Charakteryzując możliwości rozwojowe ucznia dorosłego, F. Urbańczyk stara się przede wszystkim uwydatnić różnice jakościowe między uczącym się człowiekiem dorosłym a uczniem młodocianym. Zdaniem tego autora, uczeń dorosły znajduje się w odmiennej od dzieci i młodzieży sytuacji społecznej, jego rozwój umysłowy i fizyczny jest bardziej zaawansowany, wykonuje pracę zawodową, ma większe od młodzieży doświadczenie życiowe, ma ukończone 18 lat życia, cechuje go bardziej poważny i odpowiedzialny stosunek do życia, równowaga wewnętrzna, rozbudzona potrzeba samodzielności, większa odporność na trudności życiowe.”. Uczeń dorosły to według F. Urbańczyka osoba dorosła, która podlega zorganizowanemu oddziaływaniu i podejmuje, w miarę świadomie, trud uczenia się za pomocą różnych źródeł wiedzy.
Uczeń dorosły ma większy zakres uwagi, umiejętność bardziej obiektywnego spostrzegania. Bardziej rozwinięty krytycyzm i ostrożność wyrażaniu sądów, umiejętność odróżniania cech trwałych, ważnych i typowych, różnorodne rodzaje sprawności spostrzegania w różnych sytuacjach.
Uczeń dorosły ma :
♦ bardziej kierowaną i twórczą wyobraźnię;
♦ lepszą pamięć bezpośrednią i logiczną;
♦ większą zdolność myślenia abstrakcyjnego;
♦ większą umiejętność kierowania własnym myśleniem;
♦ większy zasób wiadomości i doświadczenia;
♦ dokładniej pracujący umysł;
♦ umiejętność prowadzenia dłuższego toku rozumowania.
„Analizując możliwości rozwojowe ucznia dorosłego, F. Urbańczyk zwraca uwagę na zróżnicowanie środowiska uczniów dorosłych pod względem ich wieku, wykształcenia, pracy zawodowej, doświadczenia życiowego oraz kultury osobistej.”
Rozwój i wychowanie ludzi dorosłych to według Komenskiego nieustanny proces , w którym dostosowują się oni i przygotowują do rozwiązywania zadań życiowych. Rozwój człowieka jest permanentny, uwarunkowany dynamiką tkwiących w nim sił przyrody i wpływem wychowawczym. Rozwój człowieka dorosłego, przeobrażenia jego świadomości, zmiany jego osobowości, przygotowanie go do życia dokonuje się według Kodeńskiego, tylko w warunkach nieustannej konfrontacji teorii i praktyki, myśli i czynu, idei i realizacji, pomysłu i wcielenia społecznego.
Rozwojowe zadania życiowe to te zadania, których każdy sam indywidualnie musi się nauczyć. Ich realizacja pozwala na zdrowy i satysfakcjonujący wzrost w danym społeczeństwie. Innymi słowy zadanie rozwojowe to zadanie pojawiające się na pewnym etapie życia jednostki, którego osiągnięcie daje poczucie sukcesu i zadowolenia, niespełnienie zaś prowadzi do poczucia osobistej, indywidualnej przegranej, dezaprobaty ze strony społeczeństwa oraz trudności w następnych zadaniach.
Człowiek spośród innych istot, ze świata zwierząt, wyróżnia fakt, że nie poprzestaje on na już osiągniętym etapie poznania i doskonałości, lecz dąży nieustannie do przekroczenia granic samego siebie i osiągnięcia nowego, wyższego szczebla rozumienia i opanowania świata, nowego wyższego szczebla rozwoju.
Literatura:
1) L. Turos „Andragogika”, PWN ,Warszawa 1980;
2)F. Urbańczyk „Dydaktyka dorosłych”, Wrocław 1975.
3)Hamer H., Klucz do efektywnego nauczania. Poradnik dla nauczycieli, Warszawa 1994, s.s.36-63
4) Z. Pietrasiński, Rozwój człowieka dorosłego, Warszawa 1990, s. 24.
5) J Półturzycki . Dydaktyka dorosłych, Warszawa 1991.
6) K. Kruszewski Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, PWN- Warszawa 1991
8) G.Jagieło, Jak kształtuję pożądane motywy uczenia się, w Życie Szkoły1986,/11
,
Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1998, s. 860
10) Sadowski B. 2001. Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. PWN
F. Urbańczyk „Dydaktyka dorosłych”, Wrocław 1975, s.28.
tamże s.30
tamże. s. 31
, Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1998, s. 860
Sadowski B. 2001. Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. PWN, Warszawa.
K. Kruszewski Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, PWN W - wa, 1991
G.Jagieło, Jak kształtuję pożądane motywy uczenia się, w Życie Szkoły 1986, nr11
Hamer H., Klucz do efektywnego nauczania. Poradnik dla nauczycieli, Warszawa 1994, s.s.36-63
Z. Pietrasiński, Rozwój człowieka dorosłego, Warszawa 1990, s. 24.
L. Turos „Andragogika”, Warszawa 1980, s.12
Półturzycki J.: Dydaktyka dorosłych, Warszawa 1991
L. Turos „Andragogika”, Warszawa 1980, s.73
L. Turos „Andragogika”, Warszawa 1980, s. 74.