GEOGRAFIA FIZYCZNE POLSKI
Niż Polski
Kiedy z Oceanem Tetydy zaczęły pełznąć ku północy płaszczowiny, brzeg oceanu opierał się o wał metakarpacki - zatoka, przestrzeń oceanu stawała się coraz mniejsza - weszła w Kotlinę Sandomierską i Raciborską - paratetyda - osadzały się (klimat subtropikalny). Na północnym brzegu powstawały wytrącenia gipsowo-siarkowe (Tarnobrzeg - siarka). Na południu - waporyty w postaci soli kamiennej (Bochnia, Wieliczka). Częściowo złoża wchodzą pod płaszczowinę Karpacką.
Na obszarze Niżu - tendencja do obniżania się części bruzdy niemiecko-duńsko-polskiej - tworzy się niecka (depresja centralna).
W klimacie subpolarnym obszar był zabagniony, porośnięty gęstym lasem - powstawały pokłady węgla kamiennego.
Na przełomie oligocenu / miocenu (zasięg morza oligoceńskiego) - zaczęły się tworzyć rowy zapadliskowe (Rów z Poznania na Rawicz Oleśnice - głębokość 300 m. - najwyższe obszary upraw) - tworzy się lej depresyjny.
Rów Warszawski:
Odnogi: rów poznańsko-kalisko-bełchatowski (Poznań - Gostyń - Rawicz).
W rowach tych są warunki naturalne - bujna szata leśna, obumierające drzewa w bagnach - zaczęły tworzyć się złoża węgla brunatnego.
Na Niżu Polskim większość złóż to złoża w rowach tektonicznych. Są tu też złoża węgla, położone w zapadlisku śródgórskim (pod Turoszowem) - przewarstwiowione przez rzeki z gór do zapadliska piaskiem i żwirem (piasek / żwir, piasek / żwir… itp…).
W górach (Sudety) - zapadlisko śródgórskie.
Kiedy rzek przestały płynąć - tworzyły się bagna - a w nich węgiel.
Trzeci rodzaj występowania węgla brunatnego - w starych dolinach - są to złoża konińsko-adamowskie (Turek, Adamów, Konin).
[pozostałe złoża na Niżu - w rowach tektonicznych].
Rozbiciu uskokowemu Sudetów towarzyszyło rozbicie uskoku południowego wału metakarpackiego - wał kurczył się i częściowo się zapadał - napłynięcie płaskowyżu. [Krzeszowice, Katowice, Kraków].
Garb tęczyński - zrąb - rzeki powstałe w paleogenie - Szklarka, Prądnik, Bętnówka - mają kontynuację w garbie.
Z miocenu - w Polsce powstawały złoża surowcowe:
gaz ziemny i ropa naftowa (Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie)
sól kamienna (pod Karpatami) i siarka (pn brzeg Zapadliska Przedkarpackiego, Tarnobrzeg)
węgiel brunatny (Bełchatów, Konin, Koło, Turek, Turoszów; na Ziemi Lubuskiej - silnie sfałdowane złoża przez lądolód - są tam szyby kopalne)
rudy niklu (na zwietrzelina w Sudetach)
iły ogniotrwałe i koolinity (przedsudecie)
Ruchy zapadliskowe spowodowały, że powstało płytkie jeziorzysko - wał kujawski [dzieli się na lubusko-poznański i mazowiecki].
W Wielkopolsce - iły blisko przy powierzchni, iły od 50-80 m. - dobry surowiec ceramiczny - iły poznańskie (barwa zielono-niebieska z czerwonymi plamkami) - są to iły pstre.
Koniec pliocenu - zbiornik wypłycony przez system sieci rzecznej.
W miocenie funkcjonowały Karpaty - rzeki zalewały doliny. Rzeki Karpackie - płynięcie na północ.
Pliocen / czwartorzęd - Wisła na północ przez pas wyżyn 2,5 mln lat temu. W miocenie w Karpatach rzeki żłobią dolinywszystkie rzeki wpływające do paratetydy tym rękawem - wpływały do Morza Czarnego.
Czwartorzęd - 2,5 mln lat - nastąpiły wahania klimatyczne - związane z obniżeniem temperatury, zmianą orbity ziemskiej; średnio o 4,5oC - różnie się rozkładały.
Wyróżniamy 6 wahań klimatycznych:
dwa pierwsze - brak śladu zlodowaceń - preglacjał (panowała wieczna zmarzlina bez zlodowaceń)
pierwsze zlodowacenie - NARWI (Podlaskie) - najstarsze, dotarło do wyżyny Lubelskiej (pn-wsch Polska); było dwudzielne - miało miejsce 850 / 750 tys. lat temu.
Interglacjał PRZASNYCKI (690-615) - ocieplenie
zlodowacenie SANU 1 (615-360) - zlodowacenie dwudzielne; sięgało po Sudety (jęzory zlodowacenia oparły się o uskok brzeżny, dwa jęzory weszły w doliny Jeleniogórską i Kłodzką 560 m.n.p.m.) i Karpaty (zlodowacenie sięgnęło do 420 m.n.p.m.). Zachowane gliny morenowe, formy moren czołowych nie są zachowane.
Interglacjał WIELKI MAZOWIECKI (360-310 tys. lat temu)
dwa zlodowacenia: ŚRODKOWOPOLSKIE, ODRY - sięgnęło tak jak przy Sanie - do Sudetów, weszło w Kotliny Kłodzką i Jeleniogórską (310-180 tys. lat temu). W Bramie Morawskiej - sięgnęło 42 km na południe od osi morfologicznej dolin Sudetów i Karpat Nowego Icina.
Interglacjał LUBELSKI (180-160 tys. lat temu)
zlodowacenie WARTY - (160-140 tys. lat temu), wytworzyło najpotężniejszy ciąg moren czołowych spiętrzonych (góry Kocie); wzgórza: głogowsko-darłowskie, trzebnickie, milicko-twardogórskie, ostrzeszowskie, Pd Łodzi.
Interglacjał EEMSKI (140-110 tys. lat temu)
zlodowacenie WISŁY, BAŁTYCKIE (110-10 tys. lat temu) - okres zimny Wisły a w nim ma miejsce zlodowacenie.
Wieczna zmarzlina - surowa tundra, bez zlodowaceń tylko góry; 25 tys. lat temu - lód w Bałtyku - łączy się z lodami Skandynawii.
14 tys. lat temu - opuszcza nasze wybrzeże i kończy się 8 tys. w Skandynawii.
Zimny okres w zmarzlinie 110-10 tys. lat
Efektem pobytu lądolodu są przekładańce osadów - gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe: iły zastoiskowe i iły kwarcowe.
Miąższość - największa w części północnej Polski, najmniejsza - część południowa.
Dziś największa miąższość na Suwalszczyźnie 220 m.
Pomorze 50-150 m.
Pas wyżyn 0-25 m.
Góry 0,5-1 m.
Bełchatów 393 m
Gdańsk / Karwia 420 m - miąższość utworów czwartorzędowych.
Holocen - interglacjał - optimum klimatyczne.
Zasięgi zlodowaceń:
Sanu - Kotliny Sudeckie i Pogórze Karpackie - 420 m się zatrzymało
Odry - Sudety - tak jak zlodowacenie Sanu, wyżyna śląsko-małopolska - rzeźba wyżyn decydowała o zasięgu lodowca; objęła jurę krakowsko-częstochowską, Niecka Nidy - wchodzi jęzorem, otacza góry Świętokrzyskie, wchodzi w środkową Wisłę i wychodzi północnym skrajem wyżyny Lubelskiej
Warty - wzgórza głogowsko-darłowskie, trzebnickie, milicko-twardogórskie, ostrzeszowskie, łuk pod Łódź i ujście Pilicy, północnym skrajem wyżyny Lubelskiej wychodzi z Polski
W okresie ostatniego zlodowacenia - krawędź lądolodu zatrzymała się w Wielkopolsce - mieliśmy na przedpolu tundrę (less) - pogórze karpackie, wyżyna Śląska, wyżyna Lubelska
Wydmy śródlądowe - w dolinach kotlinne rozszerzenia: Kotlina Sandomierska, Dolnej Wisły, Katlina Warszawska, Toruńsko-Bydgoska , Kotlina Grabowska, Pyzdrska, dolina Nysy - dużo piachu - przerobione na wydmy paraboliczne; Międzyrzecze Warciańsko-Noteckie. Wydmy występują tam gdzie są piaski.
Główne jednostki geologiczne Polski:
Prekambryjska jednostka wschodnio-europejska - w jej obrębie występują sfałdowania na powierzchni:
wyniesienie Łeby
obniżenie perybałtyckie
wyniesienie mazursko-suwalskie
obniżenie podlaskie
wyniesienie podlasko-lubelskie
Platforma jest lekko sfalowana - morze wchodziło w obniżenia.
W najpłytszym miejscu pod Suwałkami 500 m. - podłoże krystaliczne - rudy polimetaliczne (1200 m.) najbogatsze w Europie złota (magnetyty, hematyty) - dziś nieopłacalne wydobywanie tych rud.
Synklinorium brzeżne - depresja wewnętrzna:
Niecka brzeżna
wał kujawsko-pomorski - równoległy do linii TT (Teisseyre'a Tornquista) i Niecki B.
wał środkowo-polski - zręby świętokrzyskie i dolnego Sanu
niecka szczecińsko-mogilsko-łódzko-miechowska
monoklina przedsudecka - jednokierunkowo nachylona
blok dolnośląski: Sudety i blok Przedsudecki:
Sudety Zachodnie: - trzy elementy geologiczne: 2 zręby i 1 niecka:
Karkonosze z Izerami
metamorficzne Góry Kaczawskie
niecka Północno-Sudecka
Intruzja granitowa - wciska się w skały osadowe.
Skała metamorficzna - w Karkonoszach intruzja granitowa.
Sudety Środkowe:
Zapadlisko
Krasowiogórska
Krystalinik Lądka i Śnieżnika
metamorfizm Kłodzki
depresja śródsudecka - te skały co budują góry Stołowe
Przedgórze Sudeckie (pn-wsch od uskoku brzeżnego)
Sudety Wschodnie - na wschodnim brzegu Kotliny Kłodzkiej - metamorfizm wschodnio-sudecki
Karpaty: - 3 jednostki:
Karpaty Wewnętrzne:
Tatry
Podhale - niecka podhalańska z fliszem podhalańskim
Pieniński Pas Skałkowy
Karpaty zewnętrzne (fliszowe)
Zapadlisko Przedkarpackie
W górach płaszczowinowych - przed najbardziej wysuniętą płaszczowiną jest zapadlisko - wchodzi na blok kontynentalny.
Karpaty Wewnętrzne - zbudowane ze skał krystalicznych, mezozoicznych, sfałdowane w górnej kredzie. Tatry- grubość skorupy 30 km, niecka Podhalańska - wapienie.
Karpaty Zewnętrzne - skały kredy górnej i paleogenu, sfałdowane w miocenie. Grubość skorupy 40 km. - z rowu subdukcyjnego wylazły płaszczowiny i zwiększyły miąższość płyty kontynentalne.
Zapadlisko Przedkarpackie - wypełnione jest osadami z mioenu.
Na kontakcie Karpat wewnętrznych i zewnętrznych - rozłam wgłębny pod Pienińskim Pasem Skałkowym (rozłam ten sięga do 55-60 km. - jest to kierunek subdukcji).
Masyw Tatrzański - zbudowany z 2 płaszczowin: wierchowa i reglowa (jest zbyt miękka i opadła). Stromość Giewontu - zbudowane z triasowych dolomitów.
Rzeźba Tatr:
- Decydujące znaczenie ma zlodowacenie czwartorzędowe - zachowane fragmenty plioceńskich zrównań.
- ostry kontakt - wielkie cyrki lodowcowe - efekt wietrzenia mrozowego. Z cyrków wychodziły lodowce górskie - długość do 15 km - Lodowiec Doliny Białej Wody.
4 jednostki regionalne:
- Tatry Zachodnie - łagodna rzeźba na skałach wapiennych, mniej odporna na procesy wietrzenia
- Tatry Wysokie - 2500 - granity
- Tatry Bielskie - wapienne 2100
- Tatry Reglowe - pas pogórza - skały węglanowe
Głębokie cyrki, parki lodowcowe w Dolinach Tatrzańskich, doliny V-kształtne przekształcone w U-kształtne.
Wygłady lodowcowe, rysy lodowcowe, moreny boczne na brzegach dolin, moreny czołowe - zaznaczają fazy postoju.
Niecka Podhalańska - zapora dla rzek, które wypływają z Tatr, pieniński pas skałkowy - długość 600 km.
Charakterystyczna rzeźba - ogromne rzeczne stożki napływowe - związane z dużą ilością wody. Pierwsze stożki - najwyższe, najszerzej rozłożone. Rzeka zbiera się u podnóża Beskidu Wysokiego.
Antecedentny przełom - przełom Dunajca przez Pieniny - płynie rzeka, a spod spodu zostaje coś wypiętrzone - tworzy się zbiornik zastoiskowy i przecina, góry wypiętrzają się a rzeka cały czas płynie - tworząc meandry na przełomach.
Płaszczowiny, z których zbudowane są Karpaty Zewnętrzne:
Magurska (Beskid Wysoki, Wyspowy, Średni)
Przedmagurska
Śląska (dużo miejsca)
Podśląska (wychodzi na brzeg Karpat)
Skolska (wschodnie Karpaty)
Kierunek płynięcia dolin - poziomy układ skał. Rzeźba płaszczowin pradolin nachylona na północ. Zaczęły tworzyć się dopływy nafałdowania równoleżnikowe. Podział Karpat na grzbiety i grzbieciki zafalowane (grzbiet synklinalny i antyklinalny); nachylenie strome.
Zapadlisko Przedkarpackie - zapadlisko ma tylko jeden brzeg północny:
- dominują stożki napływowe
-
- rynna podkarpacka - najbardziej widoczna (1) - wchodziła w dolinę Sanu, stożki zostały pokryte lessem
Kotlina Sandomierska
Kotlina Oświęcimska
Kotlina Raciborska
Kotliny początkowo były odwadniane.
RZEŹBA SUDETÓW
- z metamorficznego wapienia zbudowane są góry Kaczawskie
- cechy rzeźby - charakterystyczne zrównania
- Sudety Zachodnie - od bramy Łużyckiej do bramy Lubawskiej
Kotliny śródgórskie: Izery (1126), Karkonosze (1602)
RZEŹBA KARKONOSZY:
Jako jedyne z gór były zlodowacone; niewielkie cyrki lodowcowe (6) - lodowce nie wychodziły z cyrków (1,5-2 km). Morena kończy się na północnym obramowaniu cyrku.
Skałki - proces wietrzenia mrozowego granitu - wietrzenie kuliste - związane ze stygnięciem magmy, granitu. Tego typu skałki występują na grzbietach międzydolinnych; cyrki, skałki i powierzchnie zrównań.
Zachowane resztki stratowulkanów, pokrywy bazaltowe
SUDETY ŚRODKOWE:
Sięgają do kotliny Kłodzkiej.
W jej skład wchodzą: góry Sowie, Orlickie (1000 m.) i Bystrzyckie (978 m.).
Góry Stołowe - kredowe morskie margle (wapienno-krzemionkowe); górna część - piaskowce z delt przybrzeżnych - rozcięte poziomo, warstwowane skały - rzeźba psełdogórska.
Rezerwat sawanna - brzoza karłowata.
SUDETY WSCHODNIE:
Ta część Sudetów jest mało ciekawa.
Śnieżnik (1425 m.n.p.m.) - góra ostańcowi ze skał krystalicznych
PRZEDGÓRZE SUDECKIE:
Coraz niżej schodzące Sudety warysycyńskie: Strzegonia (359), Sobótka (800).
Wyżyna Śląska i jura Krakowsko-Częstochowska - sieć dolinna i rzeczna;
progi strukturalne - górno- i dolnao-środkowo-jurajskie; Rzeki: Mała Panew, Stobrawa, Prosna, Warta - płyną rozległymi obniżeniami dolinnymi.
Warta - płynie obniżeniem (dolinne+śr. jur.) - pokonuje kłeste? i wąską gardelę, przechodzi na drugą stronę jury białej, wraca z powrotem i następnie powraca na kłestę?.
Poligenetyczna rzeka składa się z odcinków z różnych wieków.
JURA KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKA:
- skałki - powierzchnia zrównania paleogenskiego - wapienie nie są jednorodne - szelf produkuje węglan; pomiędzy nimi jest bioherma - jest to rafa koralowa (twarda), albo stożki algowe. Kopuły algowe na szelfie zaczynają odpadać.
W morzu rafy i stożki - wokół śmietniska.
Jaskinie - paleogen - procesy chemiczne zależne od temperatury.
GÓRY ŚWIETOKRZYSKIE:
osłona mezozoiczna
kaledońskie góry Świętokrzyskie
warysyjskie góry Świętokrzyskie
Długotrwała denudacja powstaje tam gdzie są powierzchnie twarde - powstają wały.
Grzbiet Łysogór - góry rusztowe.
Łysogóry - długość pasma - 100 km, szerokość 40 km.
Największy szczyt - ŁYSIACA - 611 m.
Trzon paleozoiczny odsuwa się od Chęcin do Sandomierza. Łupki kambryjskie - widoczne w podcięciu przez Wisłę pod Sandomierzem - tworzą góry Pieprzowe; Pd strefa - kaledońska, pn - warysyjska Łysogóra.
Pasma: Oblęgorskie, Masłowskie, Jeleniewskie, Łysogóry, Klonowskie.
Lądolód środkowo-polski - odrzański ominął góry Świętokrzyskie - krawędź od północy - dowód, że lądolód wypuszczał języki, które wchodziły w obniżenia i pozostawiały eratyk.
Strefa osłony mezozoicznej - pokryta lessem.
WYŻYNA LUBELSKA - ROZTOCZE:
element erozyjny
tektoniczny element na wyżynie Lubelskiej - brzeg w kierunku kotliny Sandomierskiej
wyżyna Lubelska z Roztoczem - platforma wschodnio-europejska - kreda lekko sfalowana
gezy - tam są obniżenia; wapienie opokowe (opoki) - wyniesienia.
elewacje w obrębie wyżyny nazywa się hełmami, wycięcia w gezach (obniżenia) - padoły (Zamojski, Hrubieszowski)
kreda pokryta u schyłku lessem starszym - tam rozwinęły się gleby czarnoziemne - na nich sedymentacja lessów; na Roztoczu mamy 55 m lessu
less sprzyja erozji wąwozowej
Sole ceksztyńskie, Niecka Brzeżna, Wał kujawsko-pomorski.
SÓL - skała plastyczna. W triasie pierwsze warstwy pokładowe - uplastycznia się .
Wysady solne - Mogilno - z głębokości 3-4 km podchodzi na powierzchnię 500 m. W Kłodawie podchodzi prawie pod powierzchnię; słupy są nadal aktywne - halokineza.
RZEŹBA NIŻU POLSKIEGO: - kształtowana przez dwa elementy - element kierunku wału kujawsko-pomorskiego; krawędź lądolodu - przebieg równoleżnikowy - rzeźba lądolodu:
Formy pradolinie - równikowa, utworzona przez lądolód.
Ostatnie fazy wyjścia lądolodu - strefy sandrowe - na przedpolu Bałtyku:
faza leszczyńska
faza poznańska
faza pomorska
Na obszarze ostatniego zlodowacenia - jeziora rynnowe. Jeziora - proces sedymentacji, gytia - gnicie - naturalne szambo - zanik jezior jest bardzo szybki [dolina Czerska - 80% jezior zniknęło przez 10 tyś. lat); profil rzek niewyrównany - cecha młodości profilu glebowego; zbocza strome i krótkie; dużo jezior, ciągi rynien glacjalnych - rzeźba młodoglacjalna; nie ma rynien, wytopisk, łagodne, długie zbocza - staroglacjalna.
Najmłodsze elementy rzeźby - na wybrzeżu u schyłku ostatniego zlodowacenia - linia Bałtyku 80 m. niżej niż teraz.
Najmłodsze elementy dna dolin - piaski rzeczne, potem wody powstają w strefie wybrzeża, u schyłku ostatniego zlodowacenia linia znajdowała się 80 m. niżej, od 40-70 km przesunięta na północ.
wykład 2 27.01.2005r.
6