DIAGNOZA PEDAGOGICZNA i KONSTRUOWANIE INDYWIDUALNYCH PROGRAMÓW EDUKACYJNO-TERAPEUTYCZNYCH -> IPET

Małgorzata Bączewska i Iwona Szyszkowska-Jachowicz nauczycielki w IGO Warszawa

Dziecko zdrowe i dziecko niepełnosprawne jest integralną, niepowtarzalną jednostką o określonym potencjale rozwojowym. Rozwój ten jest procesem złożonym, wieloaspektowym, przebiegającym w czasie, a więc niełatwym do jednoznacznej, jednorazowej oceny zwłaszcza jeśli dotyczy ucznia niepełnosprawnego.

Oceniając rozwój dziecka rozpatrujemy trzy płaszczyzny:

I - rozwój fizyczny dziecka

II - rozwój społeczno - emocjonalny

III - rozwój intelektualny, osiągnięcia edukacyjne dziecka

I - rozwój fizyczny dziecka to:

• rozwój kondycji i sprawności

• stan zdrowia

Rozwój fizyczny jest ściśle powiązany z rozwojem społeczno - emocjonalnym i intelektualnym dziecka.

Dziecko z wadami rozwojowymi i złym stanem zdrowia:

• szybciej się męczy przy pracy fizycznej i umysłowej,

• ma mniejsze możliwości prawidłowego spostrzegania, zapamiętywania i odtwarzania wiadomości,

• słabo koncentruje uwagę

W efekcie nie uzyskuje dobrych wyników, traci motywację do nauki a to może powodować:

• zaburzenia osobowości związane z niezaspokojeniem potrzeb,

• negatywne postawy w stosunku do nauki, kolegów, nauczycieli, rodziców,

• negatywny obraz własnej osoby

II - rozwój społeczno - emocjonalny to:

• zachowania i emocje w stosunku do siebie, innych ludzi, przyrody

Emocje i uczucia pozwalają dziecku na ocenę i ustosunkowanie się do otoczenia i do samego siebie. Wpływają na regulowanie wzajemnych oddziaływań, komunikowanie się z ludźmi i przystosowanie do otoczenia.

III - rozwój intelektualny, osiągnięcia edukacyjne dziecka

w zakresie :

• umiejętności: czytania, pisania, mówienia, słuchania, rachowania, rozumowania, zdobywania informacji

• rozwoju indywidualnych uzdolnień i zainteresowań

W rozwoju tym obserwuje się stałą kolejność - dziecko przechodzi od prostych czynności do wyższych form działania. Tak więc rozpoznanie poziomu rozwoju podstawowych funkcji ma dla postępów w rozwoju i zdobywaniu wiedzy przez dziecko istotne znaczenie. Będzie stanowiło dla nas - nauczycieli podstawę do właściwego planowania i organizowania pracy oraz objęcia ucznia specjalistyczną pomocą zgodnie z zarządzeniami MENiS.

Istotną staje się wtedy jakość naszego postępowania pedagogicznego, która wyznacza poznanie (diagnozę) ucznia, wspomaganie jego rozwoju (program) a w reszcie skuteczność czyli odniesienie sukcesu w określonym wymiarze.

„... Pomoc osobie niepełnosprawnej ma większe szanse powodzenia, jeśli zdołamy ogarnąć możliwie wszystkie aspekty jej funkcjonowania i dostrzec ... jej ograniczone i mocne obszary aktywności, jej słabości i siły rozwojowe” (J. Głodkowska).

Pomoc, oparta na naszej ocenie dziecka będzie trafna i w pełni wartościowa jeśli oprzemy się na właściwie przeprowadzonej diagnozie, czyli poznaniu. Tworząc naszą diagnozę pedagogiczną będziemy współpracować z rodzicami, dzieckiem, psychologiem, lekarzem, logopedą.

Diagnoza pedagogiczna (wg W. Okonia) to rozpoznanie jakiegoś zdarzenia czy sytuacji w celu zdobycia dokładnych informacji i przygotowanie do działań naprawczych.

Pełna diagnoza pedagogiczna opiera się na:

• obserwacji zachowań dziecka w sytuacjach zadaniowych i społecznych

• rozmowach z dzieckiem ( w miarę możliwości)

• wywiadach z rodzicami ( wywiad powinien zawierać interesujące nas pytania dotyczące dziecka, jego „historii” i funkcjonowania w rodzinie)

• analizy wytworów dziecka

• badaniach diagnostycznych np. testach

• szczegółowej i wnikliwej analizie dokumentów dziecka

Cechy diagnozy.

Wszechstronna diagnoza powinna być:

• pozytywna -> ujawniać nie tylko to, co okaleczone czy zaburzone, ale akcentować to, co jest siłą i mocną stroną dziecka,

• profilowa -> umożliwiać dostrzeganie dziecka w złożoności danych o jego funkcjonowaniu psychofizycznym z możliwością prezentacji graficznej,

• rozwojowa -> ujmować funkcjonowanie dziecka w jego „stawaniu się” - analizować dynamikę rozwojową, określać, jakiego rodzaju zmiany rozwojowe stwierdza się w naturalnych warunkach edukacyjnych, a także pod wpływem zaplanowanych oddziaływań rehabilitacyjnych,

• kompleksowa -> obejmować możliwie pełny zakres informacji o dziecku, jego procesach intelektualnych, emocjonalnych, percepcyjnych, wykonawczych, wrażliwości społecznej,

• ukierunkowująca proces wspomagania i korygowania rozwoju (wskazania diagnostyczne) służyć konstruowaniu programów usprawniająco - korygujących rozwój dziecka,

• prognostyczna -> pozwalać choć w zarysie, orientacyjnie przewidywać osiągnięcia dziecka w różnych zakresach jego funkcjonowania szkolnego

• nieinwazyjna -> nie stwarzać sztucznych sytuacji badawczych, ale wykorzystywać naturalne sytuacje procesu nauczania i z niego czerpać informacje o dziecku

Diagnoza obrazuje:

• tempo

• rytm

• dynamikę rozwoju dziecka

Tempo rozwoju może być:

• opóźnione

• normalne

• przyspieszone

Rytm rozwoju może być:

• harmonijny

• nieharmonijny

Dynamika rozwoju może być:

• zahamowana

• przyspieszona

• cofnięta

Bardzo ważna jest osoby, która przeprowadza diagnozę dziecka. Powinna znać i akceptować dziecko, mieć z nim dobry kontakt ( co jest szczególnie istotne w przypadku dzieci niesłyszących), uczestniczyć w aktywnościach dziecka, potrafić obserwować i być refleksyjną.

Znając wyjściowy, początkowy stan rozwoju ucznia możemy:

• oceniać jego postępy w rozwoju nawet wtedy, gdy są one niewielkie i nie odpowiadają wymaganiom programowym,

• lepiej ocenić wysiłek, który dziecko wkłada w zdobywanie wiadomości, umiejętności i sprawności,

• lepiej zrozumieć jego uzdolnienia lub trudności,

• nawiązać z dzieckiem głębsze więzi emocjonalne.

Ponadto posiadając wiedzę o uczniu uzyskaną podczas przeprowadzonej przez nas diagnozy pedagogicznej możemy dokonać kompleksowej oceny rozwoju dziecka i przystąpić do konstruowania indywidualnego programu edukacyjno - terapeutycznego IPET.

Niepowodzenia edukacyjne dzieci niepełnosprawnych ujawniają mechanizm nakładania się przyczyn pierwotnych i wtórnych, narastania sytuacji ranienia potrzeb dziecka, poczucia mniejszej własnej wartości, niezaspokojonego poczucia bezpieczeństwa, tworzenia się mechanizmów braku sukcesu. (za J. Głodkowska)

Podstawowym i najważniejszym zadaniem wszystkich osób pracujących z niepełnosprawnym dzieckiem jest akceptacja dziecka i wszechstronna pomoc mająca na celu osiągnięcie przez nie optymalnego na miarę jego możliwości rozwoju w sferach: umysłowych, emocjonalnych, społecznych i fizycznych.

Aby sprostać temu zadaniu należy najpierw określić stopień niepełnosprawności dziecka, a więc jego iloraz inteligencji, możliwości komunikowania się, zakres wiadomości i umiejętności, jego potrzeby, funkcjonowanie w grupie rówieśniczej i pełnienie ról społecznych, jego poczucie tożsamości oraz stosunek do innych ludzi.

Następnie należy określić wszelkie sposoby zmierzające do osiągnięcia optymalnego rozwoju dziecka, bowiem podstawą kształcenia jest właściwe dopasowanie zadań edukacyjnych do możliwości dziecka.

Posiadając wiedzę o uczniu uzyskaną podczas przeprowadzonej przez nas diagnozy pedagogicznej możemy dokonać kompleksowej oceny rozwoju dziecka i przystąpić do konstruowania indywidualnego programu edukacyjno - terapeutycznego IPET.

Zadania umieszczone w programie powinny:

• mieścić się w sferze najbliższego rozwoju dziecka

• ćwiczyć funkcje najbardziej zaburzone

• wykorzystywać mocne strony dziecka

• sprawiać dziecku przyjemność, być atrakcyjne, zachęcać do zdobywania wiedzy

• uwzględniać zasadę „małych kroków”

• umożliwiać odnoszenie sukcesów ( nawet drobnych)

• nie mogą być ani zbyt łatwe, ani zbyt trudne

Prawidłowo skonstruowany program usprawniania powinien obejmować wszystkie sfery rozwojowe dziecka:

• percepcyjną

• motoryczną

• poznawczą

• społeczno - emocjonalną

Program stymulacji sfery percepcyjnej powinien zawierać ćwiczenia z zakresu:

• naśladowania

• percepcji wzrokowej

• percepcji słuchowej

• percepcji węchowej, dotykowej, smakowej

Program stymulacji sfery motorycznej obejmuje ćwiczenia:

- motoryki małej

- motoryki dużej

- koordynacji wzrokowo - ruchowej

Stymulacja sfery poznawczej to:

• rozwijanie umiejętności komunikacji

• doskonalenie znajomości schematu własnego ciała

• doskonalenie orientacji przestrzennej

• doskonalenie orientacji w czasie

• ćwiczenie umiejętności matematycznych

Program stymulacji społeczno - emocjonalnej ma zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa i akceptacji, uczyć właściwych zachowań społecznych, kształtować poczucie własnej tożsamości, uczyć wyrażania własnych potrzeb, uczyć i doskonalić samoobsługę

Nasz program powinien zawierać cele, które chcemy osiągnąć i przewidywany przez nas czas ich realizacji (cele bezpośrednie, o charakterze pośrednim i długoterminowe.

Przykładowy program, napisany dla ucznia klasy pierwszej, posiadającego orzeczenie o upośledzeniu w stopniu lekkich i alalię.

IPET- INDYWIDUALNY PROGRAM EKUKACYJNO - TERAPEUTYCZNY usprawniania Damiana w poszczeólnych sferach rozwoju oraz wybrane ćwiczenia programowe przewidziane na najbliższy rok

• I Plan stymulacji sfery percepcyjnej

1. W zakresie naśladowania:

• naśladowanie ruchów i głosów zwierząt

• pokaż jak chodzi kotek i jak się myje

• pokaż jak skacze żaba

• pokaż jak bocian chodzi po łące i łapie żaby

• pokaż jak szczeka piesek

• pokaż jak woła kogut

• pokaż jak muczy krowa...

• zabawa w miny (z lusterkiem)

• zrób wesołą minkę a teraz smutną

• pokaż jaki jesteś zły...

• naśladowanie ruchów narządów artykulacyjnych (warg, języka, policzków..)

• pokaż język i schowaj go

• obliż językiem górną wargę a teraz dolną

• wypchnij językiem policzek a teraz drugi

• napełnij policzki powietrzem

• pokaż jak parska wargami konik

• zabawy w naśladowanie pozycji -> pomniki

• naśladowanie dwustopniowych działań

• nauczyciel stuka w tablicę i siada na krześle -uczeń powtarza te czynności

• nauczyciel obchodzi stół i kładzie się na nim

• naśladowanie ruchów rąk i nóg

• pajacyk

• wiatrak

• powtarzanie czynności wykonywanych przez nauczyciela i kolegów

• wybrany uczeń wkłada do pudełka: piłeczkę, klocek i samochodzik - Damian ma za zadanie włożyć przedmioty do pudełka w tej samej kolejności

• nauczyciel pokazuje co robił rano nim przyszedł do szkoły (pantomima)-Damian powtarza te czynności

• naśladowanie wskazywania dwóch części ciała

• nauczyciel dotyka ręką swojej głowy a potem nogi, dziecko powtarza

• nauczyciel dotyka swoich ramion a potem kolan

• naśladowanie zmian w szybkości i głośności dźwięków

• pokaż jak szybko pędzi samochód wyścigowy, jaki wydaje dźwięk gdy przyśpiesza i hamuje

• powtórz usłyszane dźwięki (cicho - głośno)

2. W zakresie percepcji wzrokowej

• ćwiczenie w zakresie spostrzegawczości:

• wyszukiwanie różnic i analogii w obrazkach

• uzupełnianie braków w obrazkach

• dorysuj brakujące części

• dokończ rysunek

• wyszukiwanie przedmiotów i obrazków, które nie pasują do pozostałych

• pokaż co tu nie pasuje

• ćwiczenie w zakresie doskonalenia syntezy i analizy wzrokowej:

• składanie całości z części (puzzle)

• dobieranie części do całości

• odtwarzanie wzorów

• dokończ ten szlaczek według wzoru

• ćwiczenia doskonalące pamięć wzrokową:

• zabawa w „ co się zmieniło” lub „czego brakuje”

• powiedz co się zmieniło (zabawka zmieniła położenie)

• powiedz czego brakuje (zabawka została schowana)

• trenowanie pamięci za pomocą gry Memory

• układanie klocków według wzoru (skrócony czas ekspozycji)

• układanie ciągu figur według wzoru

• historyjki obrazkowe - układanie obrazków w kolejności ich wcześniejszego eksponowania

• dopasowywanie etykietek do przedmiotów

• dopasowywanie podpisów do obrazków w formie wyrazów i prostych zdań

• różnicowanie i grupowanie przedmiotów według jednej cechy

• gra w domino

3 W zakresie percepcji słuchowej:

• kierowanie uwagi słuchowej na bodźce dźwiękowe

• pokaż na rysunku, które zwierzę teraz szczekało, beczało...

• poszukaj, gdzie jest schowany budzik

• poruszaj się w rytm muzyki (szybko lub wolno)

4 W zakresie percepcji węchowej, smakowej i dotykowej:

• różnicowanie zapachów otoczenia

• różnicowanie zapachów artykułów żywnościowych

• uwrażliwianie na różnice smaków podstawowych (słodki, kwaśny, słony, gorzki) i pośrednich (mdły, słodko - kwaśny)

• różnicowanie przedmiotów twardych, miękkich, gładkich, szorstkich

• różnicowanie pojęć: gorący - lodowaty, ciepły - zimny

II Plan stymulacji sfery motorycznej - rozwijanie sprawności ruchowej i manualnej

• 1 W zakresie motoryki dużej:

• nauka prawidłowej postawy

• nauka oddychania

• nadmuchiwanie balonu

• utrzymywanie piórka w górze dmuchając na nie

• przesuwanie piłeczki dmuchając na nią przez słomkę

• nauka balansowania własnym ciałem i ćwiczenia równowagi

• ćwiczenie przechodzenia po ławeczce równoważnej

• kształtowanie precyzji ruchów

• rzucanie i łapanie piłki

• pokonywanie torów przeszkód

• gra w klasy

• wybrane ćwiczenia z techniki Dennisona

2 W zakresie motoryki małej:

• praca techniką origami

• składanie papierowej zabawki

• zabawy „paluszkowe”

• paluszki witają się i „całują”

• kominiarz

• doskonalenie ruchów symetrycznych i naprzemiennych rąk

• wydzieranki z kolorowego papieru

• wycinanki z papieru o różnej grubości

• nawlekanie koralików na drucik

• doskonalenie chwytu całą dłonią przez ugniatanie różnych mas

• lepienie z plasteliny, masy solnej, glinki

3 W zakresie koordynacji wzrokowo - ruchowej:

• wodzenie palcem po śladzie

• zabawy z pacynkami

• odtwarzanie układów przestrzennych

• układanie puzzli

• odtwarzanie w plastelinie znanych przedmiotów

• kolorowanie

• pomaluj obrazek według wzoru

• malowanie po dużych powierzchniach

• rysowanie przy wykorzystaniu szablonów

• dorysowywanie brakujących elementów obrazka

• odszukiwanie drogi w labiryncie

• III Plan stymulacji sfery poznawczej

1 Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych:

• mowa bierna i czynna z wykorzystaniem języka migowego

• utrwalanie znanych pojęć

• wzbogacanie słownictwa do tematów -> szkoła, dom, rodzina, zwierzęta domowe, owoce, warzywa, żywność, ubrania,

• założenie własnego słowniczka, w którym dziecko zapisuje poznane słowa i ilustruje je

• krzyżówki

• poszerzenie zasobu rozumienia i używania czasowników

• tworzenie zdań prostych

• układanie zdań z rozsypanek wyrazowych

• uzupełnianie luk w zdaniach podanymi wyrazami

• rozumienie pytań

• rozumienie poleceń

• adekwatne i spontaniczne używanie zwrotów grzecznościowych

2 Doskonalenie znajomości schematu własnego ciała:

• utrwalanie nazw części ciała i ich prawidłowa lokalizacja u dziecka i nauczyciela

• nazywanie części ciała lali i misia - pokaż oko, pokaż ucho....

• dobieranie etykietek do rysunków

• utrwalanie pojęć: prawo, lewo, góra, dół

• tupnij prawą nogą 3 razy

• podnieś do góry lewą rękę i lewą nogę

• dorysowywanie brakujących detali w rysunku postaci

• rysowanie postaci

3 Doskonalenie orientacji przestrzennej:

• wdrażanie pojęć: na, pod, w, do

• posadź misia na ławce

• połóż misia pod ławką

• włóż misia do pudełka

• powiedz, gdzie jest teraz miś...(miś jest w pudełku)

• utrwalanie pojęć wielkości: mały - duży

• wprowadzenie pojęć ilości: dużo - mało

• wprowadzenie pojęć: daleko - blisko

• wprowadzenie pojęć czasowych: wczoraj, dzisiaj, jutro

• zabawa z kalendarzem

• narysuj co wczoraj robiłeś, co robisz teraz i co będziesz robił jutro (kartka jest podzielona na trzy części)

4 Utrwalanie pojęć dotyczących orientacji w czasie:

• wprowadzenie nazw pór roku i dni tygodnia

• prowadzenie kalendarza pogody

• codzienne zaznaczanie na kalendarzu aktualnej daty i zapisywanie jej z zaznaczeniem jaki dzień tygodnia jest dzisiaj, jaki był wczoraj a jaki będzie jutro

• nauka samodzielnego korzystania z dziennego i tygodniowego planu zajęć

5 Doskonalenie umiejętności matematycznych:

*Zabawy i zadania sprzyjające kształtowaniu umiejętności liczenia:

• ćwiczenia ułatwiające dziecku zrozumienie specjalnej roli ostatniego liczebnika -> liczenie „znikających” obiektów - przejeżdżających samochodów, wkładanych do pudełka kasztanów

• organizowanie dziecku sytuacji pozwalających zrozumieć mu, że wynik liczenia jest niezależny od kierunku liczenia i miejsca położenia liczonych przedmiotów -> zabawa -Miś uczy się liczyć

• organizowanie sytuacji zadaniowych i wykorzystanie sytuacji naturalnych do nauki dodawania i odejmowania -> zabawa w sklep, parking samochodowy

• ćwiczenia i zabawy rozwijające umiejętność dodawania i odejmowania -> od rachowania konkretnych przedmiotów przez liczenie na palcach aż do pamięciowego wyznaczania sumy i różnicy

• konstruowanie gier wymagających umiejętności dodawania i odejmowania np. Wyścig kolarzy z wykorzystaniem kostki.

*Ćwiczenia utrwalające rozwój myślenia operacyjnego:

• ustalanie równoliczności zbiorów przez przeliczanie i łączenie w pary

• ustawianie po kolei i numerowanie

*Rozwijanie czynności umysłowych niezbędnych do klasyfikacji jako podstawy tworzenia pojęć:

• rozwijanie umiejętności tworzenia kolekcji i klas

*Ćwiczenia rozwijające u dziecka pojęcia pomiaru długości, ważenia

• mierzenie stopami długości klasy

• mierzenie dłońmi szerokości biurka

• porównywanie długości ołówków

• zabawy z wagą

IV Plan stymulacji społeczno - emocjonalnej

• zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa i akceptacji

• wzbudzanie zaufania i umiejętności nawiązywania kontaktów społecznych poprzez uczestniczenie we wspólnych zabawach i pracach z innymi dziećmi

• kształtowanie poczucia własnej tożsamości

• redukowanie lęku przed nieznanym

• stwarzanie jak największej ilości szans na sukces i poczucie bycia sprawcą w sytuacjach dnia codziennego

• kształtowanie umiejętności wyrażania własnych potrzeb i uczuć

• stwarzanie okazji dla dokonywania dziecięcych wyborów

• oswajanie dziecka z niepowodzeniami

• kształtowanie umiejętności samoobsługowych

• samodzielne ubieranie się i rozbieranie -> zapinanie guzików i suwaków

• samodzielne sznurowanie butów

• przygotowywanie potraw -> kanapki, sałatki

• nalewanie napojów

• nauka estetycznego podawania potraw

• nauka estetycznego jedzenia

• sprzątanie zabawek po skończonej zabawie

• sprzątanie miejsca pracy po zajęciach plastycznych

Do realizacji programu możemy przystąpić po zapoznaniu z nim rodziców i uzyskaniu ich akceptacji.

Bibliografia:

„Metoda dobrego startu” - M. Bogdanowicz

„Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki. Przyczyny, diagnoza, zajęcia korekcyjno - wyrównawcze” - E. Gruszczyk - Kolczyńska

„Litery trudne - nietrudne”m- B. Zakrzewska

„Program rozwijający percepcję wzrokową. Wzory i obrazki” - M. Frostig

„Zestaw ćwiczeń do zajęć korekcyjno - kompensacyjnych” - E. Waszkiewicz

„Ćwiczenia grafo - motoryczne” - M. Bogdanowicz

---