Retrospekcja

Retrospekcja (łac. retrospicio, retro­spectarn = spoglądam w tył) - 1) od­woływanie się do faktów lub stadiów wcześniejszych jakiegoś zjawiska; 2) w utworze epickim jest to przywoływa­nie wydarzeń wcześniejszych z punktu widzenia bohatera.

Homer „Odyseja" - Dzieje wędrówki Odyseusza poznajemy z jego własnej relacji. Podczas pobytu na dworze króla Feaków, Alkinoosa, Odys opowiada his­tońę dziesięciu lat tułaczki. Wspomnie­nia doprowadza do momentu, gdy księż­niczka Nauzykaa znajduje go nieprzy­tomnego na brzegu morza.

Horacy „Exegi monumentum" - Ho­racy patrzy na swą twórczość z perspek­tywy czasowej. Uznaje ją za pomnik trwalszy niż ze spiżu, a siebie samego nie tylko za doskonałego poetę, ale i za tego, który przybliżył Rzymianom lirykę gre­cką.

J. Kochanowski „Treny" - Patrząc wstecz, podmiot liryczny (sam Kocha­nowski) idealizuje zmarłą córkę. Urszul­ka przedstawiona została nie tylko jako wyjątkowe dziecko, ale także jako dzie­dziczka talentu ojca (Safo slowieńska). Taka konwencja artystyczna ma pod­kreślić tylko ból i cierpienie ojca z po­wodu straty niezwykłego dziecka.

G.G. Byron „Giaur"- Spowiedź Giau­ra, będąca rekonstrukcją losów bohate­ra, to powrót do bolesnych wspomnień z przeszłości, a zarazem podsumowanie życia. Giaur nie żałuje, że zamordował Hassana, jedynym prawdziwym bólem jest dla niego wciąż świadomość utraty Leili.

A. Mickiewicz „Romantyczność" ­Nieskładna opowieść Karusi, szalonej dziewczyny, to dokładny obraz jej prze­szłości, miłości do Jaśka. To, co innym wydawałoby się tu retrospekcją, dla Karusi jest teraźniejszością; czas za­trzymał się dla niej dawno temu, przed śmiercią ukochanego.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. II - Każdy z duchów pojawiających się na obrzę­dzie (z wyjątkiem widma młodzieńca) wraca do przeszłości, do swego życia na ziemi, by szukać tam przyczyny, dla której nie może znaleźć spokoju po śmie­rci. Patrz: zjawy - upiory - wampiry.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. IV - Tłu­macząc Księdzu swą filozofię życia opartą na uczuciu, Gustaw wraca do lat miłości do Maryli, by udowodnić, że taki związek dusz jest silniejszy nad rozumowe pojmowanie świata czy pra­wdy wiary. Dla bohatera opowiadanie tych wydarzeń, wskrzeszanie przeszło­ści, jest tak samo bolesne, jak ich prze­żywanie.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - 1) Opowieść Gerwazego to dla starego klucznika powrót do przeszłości, wi­dzianej teraz czysto subiektywnie. Stol­nik Horeszko urasta do rangi jedynego sprawiedliwego, a Jacek Soplica widzia­ny jest jako hulaka i morderca. To spojrzenie w przeszłość, ubarwione emocjonalnie, ma wzbudzić w hrabim uczucie nienawiści do rodu Sopliców. 2) Umierając, Jacek Soplica spowiada się i wraca do przeszłości, by ukazać, jak z warchoła i hulaki stał się patriotą i emisariuszem. Spowiedź ta da pod­stawę do jego pośmiertnej rehabilitacji.

J. Słowacki „Testament mój"-Podob­nie jak Villon, Słowacki w formie tes­tamentu poetyckiego podsumowuje swe życie. Obok motywów żegnania się ze światem i przyjaciółmi, pojawiają się odniesienia do przeszłości poety, tragi­cznej i niedocenionej przez współczes­nych (Imię moje tak przeszlo jako błys­kawica I będzie jak dżwięk pusty trwać przez pokolenia").

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" - Przedstawione tu w retrospektywnym ujęciu powstanie styczniowe opisane zostało jako czas, gdy panowie bratali się z ludem, gdy najlepsi synowie rodzin szli walczyć za ojczyznę. Dla Marty Korczyńskiej był to okres miłości do Anzelma Bohatyrowicza, dla niego zaś - najważniejszy z punktu widzenia Po­laka - patrioty okres w życiu. Powraca­nie do przeszłości ma uzmysłowić mło­dym (zarówno bohaterom powieści, jak i czytelnikom) wagę walki narodowo­-wyzwoleńczej i zachowania tradycji patriotycznej.

B. Prus ,.Lalka" - Pamiętnik starego subiekta jest pełnym sentymentu spoj­rzeniem w lata dzieciństwa (początek pracy w sklepie), jak i młodości (udział w Wiośnie Ludów). Rzecki spogląda wstecz, by odtworzyć także losy Stani­sława Wokulskiego, najbliższego przy­jaciela i pracodawcy. Dzięki tym retro­spekcjom czytelnik dowiaduje się, jak formowała się psychika tych dwóch bohaterów i co miało wpływ na ich późniejsze życie.

S. Wyspiański „Wesele" - W utworze wielokrotnie rozbrzmiewają echa raba­cji chłopskiej z 1846 roku, jednakże weselni goście znają ją tylko z opowia­dań. Postacią, która widziała te wyda­rzenia, jest Dziad. Kiedy sięga on myślą wstecz, widzi tylko okrucieństwo i krew, tak żywe w jego pamięci, że w akcie II ukaże mu się Upiór, czyli sam Jakub Szela.

Z. Nałkowska „Granica" - Zastosowa­na w powieści inwersja czasowa prowa­dzi czytelnika od punktu finalnego (śmierć Ziembiewicza) do przeszłości. Narrator stara się w ten sposób zbadać motywację bohatera i determinanty tego tragicznego wydarzenia.

K. Moczarski „Rozmowy z katem" ­Tu retrospekcja sięga dzieciństwa Stro­opa po to, aby można było się dowie­dzieć, jakie czynniki wpłynęły na ukształtowanie osobowości kata: mniej niż średnie zdolności młodego Jurgena, ogromne oddziaływanie ojca, który wpoił mu kult siły i ducha pruskiego, atmosfera domu i wpływ matki. W swo­jej biografii, do czasu zagrania głównej roli likwidatora getta, Stroop realizował wzorzec Niemca, który wolno, choć systematycznie pnie się po szczeblach kariery wojskowej.

T. Różewicz „Ocalony" -Pozornie tyl­ko ocalony człowiek patrzy za siebie i widzi świat okrucieństwa, dewaluacji wszystkich wartości (jednakowo waży cnota i występek), świat spełnionej apo­kalipsy. Spojrzenie w przeszłość nakaże mu szukać nauczyciela i mistrza, który pomógłby mu w ocaleniu samego siebie.

G. Herling-Grudziński „Inny świat" - O tym, że opisywane przez narratora wydarzenia są retrospekcją, a on niejako odciął się od wspomnień z innego świa­ta, świadczy nie tylko użycie czasu przeszłego w narracji. Ważna jest także scena w której główny bohater (także narrator) nie potrafi rozgrzeszyć kolegi, który dla ocalenia życia poświęcił trzech ludzi.

H. Krall „Zdążyć przed Panem Bo­giem" - Cała opowieść Marka Edel­mana jest obejrzeniem się za siebie, do czasu powstania w getcie (w jednym planie) i okresu pierwszych operacji na otwartym sercu (w drugim planie). W obu wypadkach rozmówca Hanny Krall pokazuje, jak starał się zdążyć przed Panem Bogiem osłonić płomyk życia ludzi skazanych na śmierć. To, że Edelman został w przeszłości kardio­chirurgiem, wiązało się z chęcią zmniej­szenia dysproporcji liczb 1 :400000.

* „Opowiedz mi swoją przeszłość, a powiem ci, jaka będzie twoja przyszłość".

(Konfucjusz)

* „Nic tak nie orzeźwia, nie dodaje animu­szu, jak kąpiel w czasie. Zawsze stoso­wałem tę „chronoterapię" i zalecałem ją moim czytelnikom, wysyłając ich albo do dalekich uzdrowisk, odległych o ty­siące lat, albo do bliższych, gdzie trwa kojący dzień wczorajszy".

(J. Parandowski)

* „My żyjemy cieniem przeszłości, czym będzie żyła przyszłość?" (E. Renan)

* „Przeszłość - jest to dziś, tylko cokolwiek dalej".

(C.K. Norwid)

* „Czas zmarnowany nie istnieje we wspomnieniach".

(S. Kisielewski)

* ,,Rzadko się do pamięci w gości zbieram, A ona zawsze kłamie mi wprost

w oczy".

(A.A. Achmatowa)

* „Podwaja własne życie, kto przeszłość rozważa".

(L. Kondratowicz)

*„Trzeba życie rozłamać na dwie wielkie połowy,

Jedną godziną myśli - trzeba w przeszłość wrócić:

I przeszłość jako obraz ściemniały i płowy,

Pełny pobladłych twarzy, ku słońcu odwrócić...

I ścigać okiem światła obrazu i cienie

Jak lśniące rozpryśnionych mozajek kamienie".

(J. Słowacki)

---