ROMANTYZM
Romantyzm to nazwa prądu umysłowego i literackiego, rozwijającego się w Europie od Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789) do końca lat czterdziestych XIX stulecia, a w niektórych krajach nieco dłużej. Przemiany w literaturze i sztuce, założenia filozoficzne i ideologiczne romantyzmu wiązały się ze zmienioną sytuacją społeczno-polityczną. Rewolucja Francuska, postulująca wolność, równość i braterstwo wszystkich ludzi, przyczyniła się zarówno do rozwoju myśli liberalnej i rewolucyjnej (radykalne idee przemian społecznych), jak i tendencji indywidualistycznych.
Choć romantyzm nawiązał do wielu wątków myślowych oświecenia (np. idea postępu), nadał im odmienny charakter.
Romantycy odrzucili materialistyczną wizję świata, intelektualizm i racjonalizm XVIII wieku. Bliższa im była sfera życia emocjonalnego. Apelowali do serca i zapału, nawiązali do tradycji ludowej. Inny był też stosunek do historii. Odrzucili przekonanie o harmonijnym i pomyślnym rozwoju świata. Wskazywali antagonistyczny charakter postępu, głosili, że szczęście społeczeństw jest osiągalne tylko przez cierpienie i poświęcenie. Romantycy wyznawali metafizyczną koncepcję procesów dziejowych. Podkreślali role pierwiastków duchowych (np. intuicji), dzięki którym można odkryć niedostępne rozumowi prawdy. Metafizyka romantyków, . prowadząca często do mistycyzmu i spirytualizmu, znajdowała oparcie w filozofii Hegla i Schellinga.
Mistycyzm to postawa filozoficzno-religijna, wiara w możliwość bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem, duszy ludzkiej z absolutem
Spirytualizm - pogląd filozoficzny, według którego istotą bytu jest duch, a rzeczywistość materialna jest sposobem przejawiania się aktywności ducha). Romantyzm zanegował oświeceniową wiarę w harmonijny układ stosunków między jednostką a społeczeństwem, wyrażał przekonanie o nieuchronności konfliktu. Prowadziło to do romantycznego buntu przeciw światu i powszechnie uznawanym wartościom. Najważniejsza była pojedyncza istota ludzka, czująca, myśląca, często nieprzeciętna, podejmująca samotną walkę w imię dobra jakiejś społeczności.
Kult indywidualizmu wyznaczył szczególne miejsce romantycznemu poecie. Za naczelne cechy procesu twórczego uznawano geniusz, imaginację i natchnienie. Czyniły one twórcę jednostką wybitną, zdolną do wyrażania prawdy o społeczeństwie, poeci byli zarazem przywódcami duchowymi narodu ( - koncepcja poety - wieszcza narodowego).
Romantyzm dokonał przewartościowania myśli literackiej. Odrzucono krępujące twórcę kanony klasycyzmu. Romantycy wprowadzili nowe gatunki literackie lub przekształcili już istniejące. Odwrócili się od literatury zwanej literaturą Południa (krąg literatury rzymskiej). Sięgnęli po wzory z Północe nawiązali do narodowych tradycji średniowiecznych, do twórczości ludów elementów orientalnych i biblijnych, a także do dzieł ich duchowego mistrz Szekspira.
Preromantyzm to zespół tendencji w kulturze europejskiej drugiej połowy XVIII wieku i początku wieku XIX. Charakteryzowały się one odmiennym od założeń klasycyzmu rozumieniem zadań i istoty sztuki. Preromantyc zarówno twórcy, jak i krytycy dzieł sztuki - odrzucili sztywne reguły twórczości. Za najważniejsze zalety dzieł literackich uznawali oryginalność i wzniosłość. Istotą procesu twórczego była dla nich wyobraźnia, natchnienie i poetycki geniusz. Teoretyczne podstawy preromantyzmu stworzyli krytycy angielscy: Young ("Propozycje dotyczące oryginalnej twórczości", 1759) i E. Burkę (O wzniosłości i pięknie", 1757). Dużą rolę odegrał też niemiecki poeta, filozof historyk Jan Gottfryd Herder (1744 - 1803). Miał on istotne zasługi upowszechnianiu poezji ludowej ("Pieśni ludowe" Herdera - cykl swobodna przekładów literatury ludowej z różnych krajów). Zainteresowanie twórczością ludową, traktowana jako pierwszy etap rozwoju twórczości artystycznej, było charakterystyczne i dla preromantyzmu i dla romantyzmu.
W latach siedemdziesiątych XVIII wieku w Niemczech wystąpili młodzi poeci nurtu "Sturm und Drang" ("Burza i napór"): Jan Wolfgang Goethe, Fryderyk Schiller, Gottfryd August Bürger i Friedrich Klinger. Od tytułu d matu Klingera pochodzi nazwa nurtu. Preromantycy z tej grupy wywarli duży wpływ na rozwój romantyzmu. W swojej twórczości protestowali przeciwko rozdarciu Niemiec na wiele państewek feudalnych, przeciw despotycznej władzy królów i książąt, uciskowi mieszczan i chłopów. Stworzyli nowy typ bohatera literackiego. Była to jednostka zbuntowana wobec zastanego świata, walcząc przesądami stanowymi i obowiązującymi kanonami moralno-obyczajowyr Najwybitniejsze dzieła tego nurtu to "Cierpienia młodego Wertera" Goethego (1774) i dramaty Schillera "Zbójcy" (1781) oraz "Intryga i miłość" (1784).
ROMANTYZM NIEMIECKI
Powstanie romantyzmu niemieckiego poprzedził okres "Sturm und Drang" ("Burzy i Naporu"). Cechą charakterystyczną literatury niemieckiej był fakt, że dwaj najwięksi poeci tego kraju, żyjący w dobie romantyzmu, nie uważali się za romantyków. Obaj - Goethe i Schiller - wywarli jednak ogromny wpływ na kształt literatury europejskiej pierwszej połowy XIX stulecia.
JAN WOLFGANG GOETHE (1749 - 1832). Powszechnie uważany jest za największego poetę Niemiec i jednego z najwybitniejszych poetów świata. Był autorem utworów lirycznych, powieści, ballad, dramatów i rozpraw naukowych. Najdojrzalszym dziełem Goethego jest "Faust" - tragedia w dwóch częściach, pisana w latach 1768 - 1831. Jej bohaterem jest uczony alchemik, który nie znalazł szczęścia ani w pracy naukowej, ani w innych sferach życia i sprzedał duszę diabłu. Ten stary motyw baśni ludowych posłużył Goethemu do wypowiedzenia ważnych treści filozoficznych i psychologicznych. Dzieło Goethego wciąż od nowa skłania do zadawania pytań, czym jest prawda, szczęście, miłość? "Faust" jest też źródłem niezwykłych przeżyć poetyckich. Wielki wpływ na rozwój literatury romantycznej i obyczajowości epoki wywarła powieść Goethego "Cierpienia młodego Wertera" (1774) - dzieje nieszczęśliwej miłości, zakończonej samobójstwem bohatera. Kochanków rozdzieliły przesądu stanowe, fałszywy kodeks moralny otoczenia. Utwór Goethego powszechnie odebrano jako protest przeciw rzeczywistości, obronę prawa jednostki do wolności i miłości. Romantycy zachwycali się też balladami Goethego ("Uczeń czarnoksiężnika", "Król elfów"). Wprowadzenie do literatury artystycznej starej formy ballady ludowej zapoczątkowało bujny rozwój tego gatunku w okresie romantyzmu.
FRYDERYK SCHILLER (1759 - 1805). Poeta i dramatopisarz, przyjaciel Goethego. We wczesnym okresie twórczości pisał dramaty, które były wyrazem buntu przeciw feudalnym, ograniczającym prawa jednostki i rozwój społeczeństw ("Zbójcy", "Intryga i miłość", "Fiesco"). Ostatnie dziesięć lat życia poety, nazywane okresem klasycznym, przyniosło słynne ballady (m.in. tłumaczoną przez Mickiewicza "Rękawiczkę"), liryki i dramaty historyczne (trylogia "Obóz Wattensteina", "Maria Stuart", "Dziewica Orleańska", "Wilhelm Tell", "Narzeczona z Messyny"). Schiller był także autorem rozpraw historycznych i estetycznych.
Najwybitniejszym poetą niemieckim okresu pełnego rozwoju romantyzmu był Heine.
HENRYK HEINE (1797 - 1856). Autor bardzo wszechstronny, pisał wiersze liryczne, poematy, powieści, utwory polityczne, wspomnienia z podróży. Charakteryzowała go ogromna pasja polemiczna, błyskotliwy dowcip, ostra ironia. Był zarazem mistrzem w operowaniu nastrojem. Heine - demokrata i bezlitosny krytyk stosunków feudalnych oraz tendencji absolutystycznych, dominujących w niektórych księstwach niemieckich - został zmuszony do emigracji. Jego utwory od r. 1835 były w Niemczech zakazane. Słynne zbiory liryki Heinego: "Księga pieśni", "Liryczne intermezzo". W latach 1826-31 powstały 4 tomy "Obrazów z podróży". Heine zajmował się też publicystyką i krytyką literacką.
ROMANTYZM W ANGLII
GEORGE GORDON BYRON (1788 - 1824). Poeta i arystokrata, który wystąpił przeciw zwyczajom, normom moralnym i obyczajowym swojej sfery. Jego postawa naraziła go na liczne przykrości, musiał opuścić Anglię. Wierny wyznawanym przez siebie wartościom - umiłowaniu wolności i demokracji, wziął udział w walkach narodowowyzwoleńczych Greków przeciw Turcji. Podczas powstania greckiego zmarł na febrę. Przyczyniło się to do wzrostu niezwykłego kultu, jakim darzyło Byrona pokolenie romantyków na całym świecie.
Był autorem powieści poetyckich ("Giaur", "Korsarz"), poematów dygresyjnych ("Wędrówki Childe Harolda", "Don Juan") dramatów i wierszy lirycznych. Stworzył nowy typ bohatera romantycznego. Był nim człowiek zbuntowany przeciw światu, w którym przyszło mu żyć, wypowiadający walkę krzywdom i niesprawiedliwości. Walczył samotnie i poniósł klęskę, ale był sobie wiemy. Bohaterowie Byrona przyczynili się też do ukształtowania modelu romantycznej miłości - wielkiej i nieszczęśliwej, jednej na całe życie, zakończonej tragicznie.
WALTER SCOTT (1771 - 1832). Autor licznych powieści historycznych ("Waverley", "Rob Roy", "Narzeczona z Lammermooru"). Tematykę wielu powieści zaczerpnął z historii walk wyzwoleńczych w Szkocji. Był mistrzem w odtwarzaniu kolorytu minionych epok i prowadzenia intrygi fabularnej. Wywarł duży wpływ na kształt historycznych utworów romantycznych. Był najchętniej chyba czytanym pisarzem swoich czasów. Do dziś ma grono miłośników na całym świecie.
PERCY BYSSHE SHELLEY (1792 - 1822). Wybitny romantyk angielski, przyjaciel Byrona. Podobnie jak autor "Giaura" ze względu na konserwatywną opinię publiczną musiał wyjechać z kraju. We Włoszech wraz z Byronem wydawał radykalne pismo "The Liberał". W swojej poezji i pismach publicystycznych buntował się przeciw wszelkim formom tyranii, walczył o wolność jednostki. Napisał m.in. poemat "Queen Mab" (atakował w nim więzy narzucone przez religię), tragedię "Rodzina Cencich", poemat liryczny "Prometeusz".
ROMANTYZM WE FRANCJI
WIKTOR HUGO (1802 - 1885) - największy poeta romantyczny Francji, był także powieściopisarzem i autorem dramatów. Zanim pojwił się na literackiej scenie, romantyzm francuski pozostawał w cieniu poezji niemieckiej i angielskiej. Po roku 1830 odgrywał już rolę pierwszoplanową.
Pierwszym w pełni romantycznym zbiorem poezji Wiktora Hugo były "Ody i ballady" (1826). Autor podjął w nich motywy średniowieczne, a we wstępie domagał się wolności dla wyobraźni. W ciągu sześćdziesięciu lat pracy twórczej Hugo wydał ponad 50 tomów. Były wśród nich zbiory poezji, dramaty, powieści i poematy epickie. Był mistrzem formy. Swobodnie operował najróżniejszymi schematami metrycznymi, wydobywał z języka pełnię ekspresji. Zerwał całkowicie z kanonami klasycznymi. Najbardziej znane dzieła: "Jesienne liście" (poetycka autobiografia), "Poematy wschodnie" (poeta podjął tu temat walk narodowowyzwoleńczych w Grecji), dramaty: "Cromwell" i "Hernani". Opublikowany w 1830 roku "Hernani" zadecydował o zwycięstwie romantyzmu nad królującym w teatrze francuskim klasycyzmem. Wiktor Hugo jest też autorem jednej z najbardziej znanych powieści na świecie. Chodzi oczywiście o "Nędzników" - na tle niezwykłych dziejów głównego bohatera, Jana Yaljean, pisarz ukazał realistyczny obraz ówczesnego społeczeństwa. Był obrońcą wolności i swobód demokratycznych. Warto wiedzieć, że w roku 1845 Wiktor Hugo, mianowany parem Francji, wygłosił w parlamencie wspaniałą mowę w obronie Polski.
ALFRED DE MUSSET (1810 - 1857). Poeta i dramatopisarz, eseista. Do poezji romantycznej wniósł kult zmysłowej namiętności, fantazję, subtelną ironię. Był mistrzem analizy uczuć, znawcą ludzkiej psychiki. Napisał m.in.: "Noce" (cykl poetycki, który powstał po dramatycznym zerwaniu z wielką miłością poety, pisarką George Sand). "Spowiedź dziecięcia wieku" (powieść o pokoleniu romantyków), "Nie igra się z miłością" i "Lorenzaccio" (dramaty). Pierwsza połowa XIX wieku przyniosła rozkwit poezji i prozy romantycznej, lecz także wielki triumf powieści realistycznej. Najwybitniejszym przedstawicielem tego kierunku był :
HONORIUSZ BALZAC (1799 - 1850), autor cyklu "Komedia ludzka" (w nim takie arcydzieła, jak "Eugenia Grandet", "Ojciec Goriot", "Stracone złudzenia"). Balzac stworzył wielką panoramę życia we Francji po obaleniu ustroju feudalnego, kiedy to duże znaczenie w życiu politycznym i gospodarczym zaczęła odgrywać burżuazja.
ROMANTYZM W ROSJI
Rosyjska literatura romantyczna ma własną specyfikę, związaną z odmiennymi niż na Zachodzie realiami społeczno-politycznymi. W pierwszej połowie XIX wieku w Rosji ponowały stosunki w pełni feudalne, kapitalizm rozwijał się bardzo słabo. Rządy Aleksandra I i Mikołaja I przyniosły wzrost despotyzmu. Rosja była państwem policyjnym, brutalnie tłumiono wszelkie przejawy wolnej myśli.
Czołowi przedstawiciele nowej, romantycznej literatury rosyjskiej podjęli walkę z despotyzmem poprzez ostrą krytykę panujących stosunków i umiłowanie wolności. Swoboda wypowiedzi była tu jednak ograniczona, twórców dotykały represje.
ALEKSANDER PUSZKIN (1799 - 1837). Najwybitniejszy poeta rosyjski, autor wierszy lirycznych, poematów i znakomitych opowiadań. Za związki z dekabrystami został zesłany na południe Rosji, potem skazany na pobyt na głuchej wsi. We wczesnym okresie twórczości zyskał opinię poety rewolucyjnego - napisał wówczas m.in. Słynną odę "Wolność". Na zesłaniu powstał dramat "Borys Godunow" - obraz walk o tron moskiewski na przełomie szesnastego i siedemnastego stulecia (utwór pełen przejrzystych odniesień do czasów współczesnych poecie). Arcydziełem Puszkina jest obszerny poemat "Eugeniusz Oniegin" -panoramiczny obraz życia rosyjskiego ziemiaństwa i arystokracji, z dramatycznym wątkiem nieszczęśliwej miłości i tragicznym finałem przyjaźni. Aleksander Puszkin wzniósł poezję rosyjską na wyżyny sztuki poetyckiej. Był nowatorem w zakresie języka - korzystał chętnie z prostej mowy potocznej, wzorów ludowych. Wprowadził na grunt rosyjski nowe gatunki literackie (powieść poetycka, dramat romantyczny, ballada). Był też wybitnym prozaikiem (powieść "Córka kapitana", cykl nowel pt. "Opowieści świętej pamięci Iwana Piotrowicza Biełkina"). W życiu osobistym Puszkin przeżywał prawdziwie romantyczny dramat. Zginął w pojedynku w obronie honoru żony. Miał wówczas 38 lat.
MICHAŁ LERMONTOW (1814 - 1841). Poeta, prozaik, autor znakomitej powieści "Bohater naszych czasów". Jest to przejmujący obraz życia bohatera, który nie umie pogodzić się z ponurą, carską rzeczywistością, ani odnaleźć sensu życia w walce. Powieść ta była wielkim oskarżeniem stosunków w Rosji. Lermontow tworzył też wiersze liryczne i romantyczne poematy (najsłynniejszy jest poemat fantastyczny "Demon"). Za antycarskie treści swoich wierszy poeta został zesłany na Kaukaz i powołany do wojska. Tragiczny los, czy też może wszechobecne w carskiej armii intrygi spowodowały, że i Lermontow - tak jak Puszkin - zginął w pojedynku (w wieku 27 lat).