RZESZA NIEMIECKA ( 911- 1806 )
843- traktat w Verdun wyodrębnia Francję zachodnią i Francję wschodnią ( Francia orientalis, zwane Regnum Theutonicorum- Królestwo Niemieckie.
- w 911 wygasła tu dynastia Karolingów, a stanowiący główną siłę polityczną książęta szczepowi wybrali na tron księcia szczepowego Franków, Konrada.
- w 919 królem został szczepowy książę saski, Henryk Ptasznik ( do 936 )
- w latach 936- 973 Henryk I i Otton I Wielki umocnili władzę centralną oraz rozszerzyli posiadłości na kraje słowiańskie, w 952 pokonał Madziarów na Lechowym Polu. W 962 Otton I uzyskał od papieża w Rzymie koronę cesarską ( renovatio imperio ). Król niemiecki ( koronacja w Akwizgranie ) był odtąd cesarzem rzymskim ( koronacja w Rzymie ).
- korona cesarska nie przysparzała żadnych korzyści na terytorium Niemiec, godność ta zapewniała jednak królom niemieckim szczególne miejsce w świecie chrześcijańskim ( była to najwyższa godność świecka ).
- natomiast w stosunkach wewnętrznych problemem było utrzymanie silnej władzy królewskiej, co ułatwiło zwycięstwo cesarza Fryderyka I z rodu Hohenstaufów nad Henrykiem Lwem z rodu Welfów ( 1180 )- koniec potęgi księstw szczepowych.
Z pojęciem cesarstwa wiązało się pojęcie UNIWERSALIZMU CESARSKIEGO , czyli panowania nad całym światem chrześcijańskim ( cesarze panowali również w Królestwie Burgundii i w Królestwie Włoskim, z tego tytułu koronowali się koroną włoską w Mediolanie lub Pawii, burgundzką w Arles, Henryk VI i jego syn Fryderyk II był królem Sycylii ), który konkurował z UNIWERSALIZMEM PAPIESKIM ( spór między tiarą a koroną ). Od koronacji Ottona I uważana cesarstwo za cesarstwo rzymskie ( Imperum Romanum ) i chrześcijańskie ( Imperium Christianum ). Cesarze uważali się za panów świata ( dominus mundi ). Od końca XII w. cesarstwo określano jako Święte Cesarstwo Rzymskie ( Sacrum Imperium Romanum ).
- niektóre ustawy cesarskie wciągano nawet do Corpus Iuris Civilis.
Za podstawowe można następujące problemy.
a) zakresu władzy uniwersalnej władzy cesarskiej,
b) zagadnienie wzajemnego stosunku między uniwersalną władzą świecką a duchowną
c) teoria o zwierzchnictwie cesarskim nad nawróconymi ludami pogańskimi ( np. w jej imię Fryderyk II roztoczył opiekę nad Zakonem Krzyżackim w Prusach ),
d) teoria o wyłączności praw cesarzy do nadawania monarchom korony królewskiej ( w XIV gdy we Francji i Polsce głoszona zasadę: "Król jest cesarzem w swoim królestwie" aspiracje te wygasły.
e) do XI w. cesarze uważali się za zwierzchników Kościoła i pretendowali do prawa obsadzania tronu papieskiego i do prawa składania papieży z urzędu.
Jednym z przejawów starcia się dwóch uniwersalizmów był SPÓR O INWESTYTURĘ- o sposób obsadzania urzędów kościelnych.
a) Kościół od czasów Ottona I stał się narzędziem w ręku państwa, królowie obsadzali urzędy biskupie oddanymi sobie osobami, nadawali im ziemię i przywileje w zamian za wsparcie przeciw książętom szczepowym,
b) REFORMY KLUNIACKIE ( XI w. )- on nazwy opactwa Benedyktynów w Cluny- miały prowadzić do uniezależnienia się Kościoła od państwa,
c) wedle dotychczasowej praktyki cesarze przekazywali urząd biskupa powołanym przez siebie kandydatom przez symboliczny akt inwestytury. Kościół wystąpił przeciw:
- zasadzie dowolnego obsadzania biskupstw przez króla, domagając się powoływania biskupów w drodze wyborów ( prawo kanoniczne ),
- przeciw samej formie inwestytury.
d) KONKORDAT W WORMACJI- 1122:
- Kościół uzyskał prawo obsadzania biskupstw przez wybory kanoniczne, z biegiem lat uznano za wybór kanoniczny elekcję biskupów przez kapituły katedralne,
- oddzielono nadanie urzędu biskupiego od uposażenia biskupiego ( dla podkreślenia faktu, iż biskup obejmuje swe stanowisko kościelne nie z łaski monarchy ),
- dopiero po inwestyturze odbywała się konsekracja biskupa; król miał możliwość odmówienia inwestytury elektowi.
Spór o inwestyturę utorował drogę prawu elekcji biskupów przez kapituły katedralne, co wpłynęło na uniezależnienie się biskupów od króla, biskupi niemieccy stali się władcami w księstwach biskupich, książętami Rzeszy, od tej pory walczyć będą o uzyskanie pełnego władztwa terytorialnego.
Kolejny spór dotyczący prawa obsadzania tronu cesarzy oraz składania ich z tronu- nie wyłączając możliwości odłączenia korony cesarskiej od Cesarstwa Niemieckiego, wybuchł na pocz. XIII między papieżem Innocentym III ( 1198- 1216 ) a cesarzem Fryderykiem II, który skończył się złożeniem cesarza z tronu i odsądzeniem od korony cesarskiej całej dynastii Hohenstaufów przez papieża Innocentego IV ( 1245 ).
Walka uniwersalizmów wyczerpała zdecydowanie bardziej cesarstwo niż papiestwo. Ponieważ to Włochy i świat śródziemnomorski były do XIII w. główny ośrodek życia gospodarczego Europy, tam mogły jedynie decydować się losy panowania nad zachodnim światem chrześcijańskim. Cesarze zaniedbywali sprawy wewnętrzne uprawiając "politykę włoską" ( Fryderyk II przegrał tę walkę, pozostawiając zaniedbane i osłabione Niemcy w stanie całkowitego rozkładu ).
Spór o władzę uniwersalną nad światem był już jednak pod koniec XIII w. przebrzmiały, zwłaszcza gdy teoria papieża Bonifacego VIII o zwierzchności władzy duchownej nad świecką doznała porażki w starciu z królem Francji, Filipem IV Pięknym. Od XV w. cesarstwo przyjęło nazwę Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, co oznaczało rezygnację z dążeń uniwersalistycznych, podkreślając ograniczenie władzy cesarskiej tylko do narodu niemieckiego.
WŁADZA KRÓLEWSKA
Różnica między Niemcami a Francją polegała na tym, iż w czasie objęcia trony przez Kapetyngów Francja znajdowała się w stanie rozdrobnienia feudalnego, władza królewska była niezwykle słaba, natomiast królowie niemieccy zdołali władzę utrzymać ( Niemcy są więc opóźnione w stosunku do Francji ). Ewolucja ustroju zatrzymała się jednak w Niemczech na etapie rozdrobnienia feudalnego.
Król:
a) reprezentował państwo na zewnątrz, kierował polityką zagraniczną,
b) był najwyższym wodzem,
c) był najwyższym panem lennym,
d) był najwyższym sędzią,
e) regalia ( prawo bicia monety, pobierania ceł, nadawania prawa targowych, górnicze ).
Siłą odśrodkową byli w Niemczech książęta szczepowi, którzy dzierżyli swe księstwa czy hrabstwa jako urząd królewski, uzyskali następnie najważniejsze uprawnienia sądownicze, regalia, prawo powoływania hrabiów na obszarze swych księstw ( tak więc niektóre hrabstwa przestały być bezpośrednimi wasalami korony ). Z książętami szczepowymi monarchia walczyła w następujący sposób:
a) kreowania na całym obszarze królestwa nowych lenn i obsadzanie ich powolnymi sobie wasalami,
b) powstanie księstw biskupich,
c) zakładanie miast królewskich, bezpośrednio zawisłych od cesarza ( jednak oznaczało to wyzbywanie się przez króla posiadanych uprawnień, zmniejszanie domeny, dochodów z regaliów ).
d) 1180- likwidacja księstw szczepowych.
Jednak wraz z pozbyciem się jednego przeciwnika- książąt szczepowych, pojawił się kolejny- mniej liczni wasale świeccy i duchowni, którzy przystąpili do walki o przywileje i niezależność:
a) na mocy przywilejów 1230, 1232 Fryderyk II ( w tym czasie zaangażowany w politykę włoską, zrzekł się na rzecz książąt terytorialnych podstawowych uprawnień skarbowych.
Monarchia niemiecka do końca istnienia była elekcyjna ( elekcja+ desygnacja ). Królowie za życia desygnowali swego następcę i za życia przeprowadzali jego wybór ( elekcja odbywała się tylko w obrębie rodu królewskiego ). Jednak królowie niemieccy ( w przeciwieństwie do Kapetyngów ) kilkakrotnie nie zostawili męskich potomków, wtedy dochodziło do elekcji, często prowadzących do wyboru dwóch królów i walk wewnętrznych, w które mieszało się papiestwo ( koronacja papieska mogła zadecydować o zwycięstwie jednego z kandydatów ).
a) wybór na króla uprawniał do odbycia koronacji,
b) natomiast przyznanie tytułu cesarza rzymskiego wymagało koronacji w Rzymie przez papieża ( "wyprawa koronacyjna do Rzymu" ).
Przyczyny osłabienia władzy królewskiej:
a) Wobec zmian na tronie elekcyjnym nie można było utworzyć jednolitego aparatu władzy- Niemcy nie miały do końca istnienia I Rzeszy nawet stałej stolicy, bo znajdowała się tam, gdzie przebywał król,
b) król niemiecki nie był zainteresowany poszerzaniem dóbr koronnych, gdyż nie wiedział, komu przypadną po śmierci. Zamiast je powiększać, szafował nimi dla zjednywania sobie stronników,
c) co prawda król był najwyższym zwierzchnikiem lennym, ale podlegał PRZYMUSOWI LENNEMU- każde opróżnione lenno musiał w ciągu roku dać wasalowi ( każda ziemia, która stała się lennem, musi nim pozostać )- uniemożliwiało to rozrost domeny królewskiej.
ADMINISTRACJA
Urzędy, przejęte z państwa frankońskiego ( kanclerz, cześnik, marszałek ), zamieniły się w dziedziczne lenna i stały się godnościami tytularnymi. Funkcje nadworne sprawowali ministeriałowie.
1. zjazd nadworny ( Hoftag )- podobny do francuskiej kurii królewskiej, zjazd bezpośrednich wasali króla, zwoływał król, rozstrzygał o najważniejszych sprawach,
2. PALATYCJE- rozsiane po całym kraju ośrodki zarządu dóbr koronnych, gdzie koncentrowało się życie państwowe ( Kwedlinburg, Akwizgran, Zurych ),
Urzędnicy prowincjonalni, książęta, hrabiowie, którzy przekształcili się w dziedzicznych wasali, organizowali w swym zakresie zarząd swych księstw terytorialnych:
a) landwójci ( wójtowie cesarscy )- zarządzali dobrami koronnymi, sądownictwo,
b) palatyni- sprawowanie nadzoru nad księstwami szczepowymi,
c) burgrabiowie ( w miastach królewskich )- czuwał nad wykonywaniem obowiązków mieszczan wobec króla
STOSUNKI GOSPODARCZO- SPOŁECZNE
Niemcy były krajem rolniczym, opierającym się na wielkiej własności, a w jej ramach na drobnych gospodarstwach uprawianych przez feudalnie uzależnionych chłopów.
a) niejednolitość gospodarcza
- tereny południowe wiązały się przez arterię Dunaju z krajami pd.- wsch. i Bizancjum,
- kontakty z Włochami były ograniczone barierą Alp,
- kraje zachodnie- ku Francji,
- kraje północne- handel morski
- kraje nadbałtyckie- tereny słowiańskie
Stan szlachecki wyodrębnił się od reszty społeczeństwa przywilejami, w XIII w. wprowadzono zakaz przyjmowania chłopów do służby rycerskiej i pasowania chłopa na rycerza- o przynależności do stanu decydowało urodzenie z ojca rycerza. Jednak stan szlachecki był bardzo niejednolity, poszczególne grupy różniły się zakresem posiadanych praw:
1. szlachta wyższa ( książęta Rzeszy )- wasale koronni,
a) księstwa szczepowe ( saskie, alemańskie, na czele stali książęta zwanie HERZOGAMI ( Herzog- wojewoda ), wybierali oni króla niemieckiego,
b) księstwa terytorialne ( panowie świeccy i duchowni, którzy dzierżyli lenno bezpośrednio od króla- w 1180- 16 świeckich- 9 książąt, 2 palatynów, 3 margrabiów, 1 landgraf, 1 hrabia ), 60 duchownych.
LANDESHOHEIT- zwierzchnictwo terytorialne
2. rycerstwo ( podległe zwierzchnictwu książąt Rzeszy )
3. ministeriałowie ( służebnicy )- osoby rekrutujące się z ludności niewolnej, którym królowie i możnowładcy powierzyli funkcje takie jak swym wasalom. Panowie nagradzali ich nadaniem ziemi w formie lenna służebnego ( Dienstkehen ).
MINISTERIALITET- kształtowanie się niższej szlachty z dołów społecznych, występowało nie tylko w Niemczech, ale np. w Polsce ( włodycy ).
Formy poddaństwa:
a) osobiste ( Leibeigenschaft )- poddani pracowali na dworze pana jako słudzy domowi, rzemieślnicy albo parobkowie, poddany mógł być swobodnie usunięty,
b) gruntowe ( Horigkeit )- poddany osiedlony na gospodarstwie był dziedzicznie przywiązany do posiadanego gruntu, którego nie mógł opuścić bez zgody pana, pan nie mógł alienować poddanego bez gruntu.
MIASTA
Rozwijały się podobnie jak we Francji, istniejące skupiska ludności kupieckiej i rzemieślniczej podjęły od XI w. walkę z feudałami o uzyskanie przywilejów:
a) ruch komunalny ( Wormacja, Kolonia, Cambrai- żądanie założenia gminy miejskiej )
Początkowo prawo zakładania miasta miał tylko król ( regale targowe ), następnie władcy terytorialni. W zależności od tego, kto był panem miasta, dzielimy je na:
a) cesarskie ( miasta Rzeszy- Reichenstadt, zakładane przez królów niemieckich, którzy widzieli w nich siłę zdolną do rozszadzenia potęgi książąt szczepowych- Norymberga, Frankfurt n. M., Ulm, czasem na mocy przywileju- Lubeka )
- podlegały bezpośrednio królowi, uzyskały wysokie uprawnienia zwierzchnie, prawa mennicze, celne, targowe, zwierzchnictwo sądowe, wojskowe
- świadczenia pieniężne i wojskowe na rzecz króla,
b) biskupie ( Kolonia, Wormacja, Moguncja, Magdeburg )- dość rychło wyzwoliły się spod zwierzchnictwa biskupów i stały się podległe bezpośrednio królowi- "miasta wolne Rzeszy",
c) krajowe ( zakładane przez świeckich władców terytorialnych- Wiedeń, Drezno )
Panowie miast zastrzegali sobie uprawnienia sądowe, sprawując je za pośrednictwem urzędników- wójtów, burgrabiów, sołtysów. Reprezentowali oni interesy pana w mieście, później miasta mogły się wyzwolić spod tej władzy, wykupując urząd wójtowski.
SYSTEM FILIALNY- nowe miasta stawały się miastami- córkami w stosunku do miast macierzystych, mogły one z kolei stawać się miastami macierzystymi dla miast później zakładanych ( Frankfurt n. M., Kolonia, Fryburg Bad., Wiedeń, Lubeka, Magdeburg ). Powstawały całe rodziny miast rządzących się odrębnym prawem ( magdeburskie, chełmińskie, średzkie ).
- miasta posiadały samorząd ( sprawy organizacji miasta, bezpieczeństwo, gospodarka finansowa )
- rada miejska ( rajcowie wybierani przez obywateli, reprezentujące samorząd,
- funkcje administracyjne sprawował z ramienia rady burmistrz.
W Niemczech władza organów miejskich kończyła się zwykle na murach miasta, nigdy nie doszło tu ( jak we Włoszech do wytworzenia się rozległych republik miejskich ).
STADTLUFT MACHT FREI, LANDLUFT MACHT EIGEN- "Powietrze miejskie czyni wolnym powietrze wiejskie czyni poddanym )- ktokolwiek przebywał w mieście rok i 6 niedziel, stawał się mieszczaninem.
- gildie ( organizacje kupieckie ),
- cechy ( organizacje rzemieślnicze )